Фосфор

Презентация қосу

Алматы 2018

Фосфор
“ФОСФОР – тіршілік пен
ақыл – ой элементі”
А.Е.Ферсман
Фосфор (лат. Phosphorus), P — элементтердің периодтық жүйесінің
V тобындағы химиялық элемент, реттік нөмірі - 15, атомдық массасы
30,97.
Бірнеше түрі бар:
ақ фосфор – тығыздығы 1,828 г/см3; балқу температурасы – 44,14°С;
қызыл фосфор – тығыздығы 2,31 г/см3; балқу температурасы – 593°С.

Химиялық элементтердің периодтық жүйесінде фосфор III периодта, V
топтың негізгі топшасында орналасқан. Салыстырмалы атомдық массасы
31, реттік нөмірі (ядро заряды) 15.
Атом құрылысы:
Фосфордың сыртқы энергетикалық
деңгейінде 5 электрон бар. Атомындағы
электрондардың орналасуы:

Электрондық құрылысы:
Фосфорды алғаш ашқан – Гамбургтік алхимик
Ашылу тарихы: Геннинг Бранд (1669 жылы). Басқа да алхимиктер
тәрізді Бранд қарттарды жасартып, сырқаттарды
жазатын өмір элексирі мен асыл емес металдарды
алтынға айналдыратын философиялық тасты табуға
әрекет жасады. Брандты алға жетелеген адамдардың
қамы емес, оның байлыққа құмарлығы болды. Ол
жайлы бұл алхимиктің жасаған нағыз, әрі жалғыз
табысының тарихи дәйектері куәландырады. Бір
тәжірибенің барысында ол зәрді буландырып,
алынған қалдықты көмір және құм қосып,
буландыруды жалғастырды. Кейін ретортада
қараңғыда жарық шығаратын зат түзілді. «Рас»,
«kaltes Feuer» («суық от») немесе «менің отым» деп
Бранд атаған зат қорғасынды алтынға айналдырмады
және қарттардың сырт келбетін өзгертпеді, бірақ
алынған заттың қыздырусыз жарқырауы ерекше, әрі
таңсық болды. Жаңа заттың бұл қасиетін
пайдалануды Бранд көп созбады. Ол фосфорды
Тек 1743 жылы А. Маркграф
фосфорды алудың жетілген әдісін
тауып, өз мәліметтерін көпшілік
назарына жариялады. Бұл оқиға
брандтық бизнеске нүкте қойып,
фосфор және оның
қосылыстарын тыңғылықты
зерттеуге бастама болды.
Физикалық қасиеті:

Ақ фосфор Қызыл фосфор Қара фосфор
өте белсенді, улы зат, түнде түсі қоңыр-қызыл, улы емес, 2000°С өте жоғары қысымда
жарықырап сәуле шығарады. суда нашар ериді, ұшпайды, қыздырғанда түзіледі. Түсі
Суда ерімейді, сондықтан оны 2500°С-де от алады. графитке ұқсас, қолға майдай
су астында сақтайды. сезіледі. Активтігі
Ауасыз ортада қыздырғанда ақ нашар,жартылай өткізгіш, улы
фосфор қызыл фосфорға емес, 5000°С-де от алады.
айналады, ал жоғарғы
қысымда қара фосфорға
айналады.
Венн диаграммасы
Ақ фосфор Ортақ қасиет Қызыл фосфор

Ақ түсті, Аморфты,
кристалл
Қараңғыда
Суда Кристалды емес
Қараңғыда
жарқырайды, ерімейді
жарқырамайды,
өте улы т.б. Улы емес т.б.
Химиялық қасиеттері:
Фосфор тотыктырғыш (азоттан темен) және тотықсыздандырғыш қасиет көрсетеді.
Тотыксыздандырғыш ретінде оттекпен және белсенді бейметалдармен реакцияға түседі.

Мырыш фосфиді — зиянкес кемірушілермен күресуде
қолданылатын препарат.

1. Реакция жағдайына байланысты фосфор хлормен (70°С)
әрекеттесіп, фосфор трихлоридін РСІ3 және 300° С-та
фосфор пентахлоридін РСІ5 түзеді:
2. Фосфор сутекпен әрекеттесіп, фосфин РН3 түзеді:
•. Фосфин РН3 — түссіз, ерекше иісі бар, өте улы зат.
Аммиакқа қарағанда негіздік қасиеті әлсіз.
Шырпының басына жанғыш заттар —
күкірт пен бертолле түзының қоспасы
жағылады. Қораптың жақтауына қызыл
фосфор мен шыны үнтағы желіммен
отырғызылады. Шырпының басын
қорапқа үйкегенде, қызыл фосфор бер-
толле тұзынан от алып, тез түтанады (21-
сурет). Реакция теңдеуі:

• 2Р + ЗСl2 = 2РСl3 галогендермен
галогенидтер береді
• 2Р + 3S = P2S3 күкіртпен сульфид
түзеді
• ЗСа + 2Р = Са3Р2 металмен фосфид
түзеді
Қызықты дерек:

Сіріңкені 1831жылы 19жасар Шарл Сориа алғаш ойлап
тапқан. Бірақ ол сіріңкеге патент ала алмады, себебі ол
қымбат болатын. 1832 жылы неміс мұғалімі Камерер
сіріңкеге патент алып, оны өндіре бастады. Бірақ оның
сіріңкесі ақ фосфордан жасалғандықтан өте қауіпті
болды. Қауіпсіз сіріңкені 1848 жылы швед химигі Бетгер
алды. Бұл өзіміздің кәдімгі сіріңкеміз, ол қызыл
фосфордан жасалады.
Фосфор өзінің аталуына сәйкес (грекшеден аударғанда
“жарық шығарғыш” деген мағынаны білдіреді) ауада
оттекпен жарық шығара отырып, қарқынды
әрекеттеседі. Осы тәжірибені жасап көрейік. Әуелі
шыны қалпақшының тығыны зат жағатын темір
қасықшаны өткізеді.Себебі фосфор жанғанда, ақ түтін
будақтап, оның оксиді түзіледі. Ол ауада шашылмас
үшін қасыққа салынған фосфорды спирт шамы
жалынында қыздырып, жана бастағанда шыны
қалпақшаға кіргізіп тығындайды. Сонда түзілген фосфор
(V) оксиді бірте-бірте төмен қонып, суда ериді. Енді
реакция теңдеуін жазайық:

• 4Р + 5O2 = 2Р2O5 оттегімен оксид түзеді
• 4P + 3O2→ 2P2O3
Фосфор өткен
геологиялық дәуірде
түзілген қабаттар
құрамында болады.

Ол қабаттардан
біртіндеп
Ауланған балық шайыладыда,
қалдығымен бірге
қайтадан құрлыққа
оралады.
Фосфор экожүйеге түседі
немесе адам фосфор
тыңайтқышы ретінде
егістікке енгізіледі.

айналымы
Өсімдіктер фосфордың
бір бөлігін ғана сіңіреді,
Фосфор балық ал қалған бөлігін
ағсасында өте көп өзендерге, теңіздерге,
мөлшерде болады. мұқиттарға ағызып
құяды, сөйтіп қайтадан
тұнбаға шөгеді.
Қызметі:

• Газдық қызмет: фотосинтезге және азоттұрақтандыру нәтижесінде
газдардың биогендік орын ауыструы.
• Концентрациялық қызмет: тірі ағзалардың сыртқы ортаға шашыраған
химиялық элементтерді жинауы.
• Тотығу-тотықсыздандыру қызмтеті: заттар күйінің өзгеруі.
• Биохимиялық қызмет: сан алуан заттардың ағзаларындағы күрделірек
өзгерістер жасайды.
Фосфордың биологиялық маңызы:
Фосфор — күш-қуат көзі.

Қаңқаның мықтылығы құрамындағы фосфор мен кальцийдің
мөлшеріне тығыз байланысты. Фосфордың мөлшері
кальцийден бір жарым есе көп болуы керек. Ондай болмаған
жағдайда тепе-теңдік мөлшерін белгілі бір деңгейде ұстап
тұру үшін жеткіліксіз мөлшерін сүйектегі қордан алады. Бірақ
D витамині оның арақатынасын реттеп отырады. Фосфор
жүйке жасушаларының қызметі үшін де керек. Сондықтан
оның мөлшері барлық уақытта біркелкі болуы керек. Фтор,
стронций адам тісінің мықты болуына әсер етеді.

Фосфор — аралық зат алмасу процесінде маңызды рөл
атқарады. Оның қатысуымен көмірсулардың фосфорлану
процесі жүреді, қанның қышқыл-сілігілік тепе-теңдігі
қамтамасыз етіледі, бұлшық еттің жиырылуын
қуаттандыратын биохимиялық процестер атқарылады.

Фосфор ақуызы мол ет, сүт өнімдерінде кездеседі.
Фосфордың
қолданылуы
• Фосфорды соғыс кезінде
өртегіш бомба ретінде
қолданды, фосфор жақсы
жанатындықтан, дұшпаннан
жасырыну үшін ақ түтіннен
шымылдық жасап пайдаланды.

• АҚШ әскері фосфор бомбасын
Иракта қолданды
Табиғатта кездесуі:
Азот тәрізді фосфор да өсімдік пен жануар
нәруызының негізгі құрам бөлігі. Фосфор
өсімдіктердің дәнінде, жануарлардың
сүтінде, қанда, ми мен жүйке ұлпаларында
кездеседі. Мысалы, ересек адамдардың
сүйегінде 600 г, ет ұлпасында 56 г, жүйке
жүйесінде 5 г-ға дейін фосфор болады.
Барлық сүтқоректілердің сүйегі құрамында
фосфор Са3(РO4)2 немесе
ЗСа3(РO4)2•СаСO3•Н2O түрінде болады.
Осындай фосфаттар сүтқоректілер
қаңқасына беріктік қасиет береді. Жануарлар
мен адамдар фосфорды өсімдік арқылы
қабылдайды. Фосфор қосылыстары
тіршіліктегі барлық зат алмасу процестеріне
қатысады.
Табиғатта фосфор тау жыныстары мен минералдарда қосылыс түрінде кездеседі. Мысалы,
фосфорит және апатитте кальций фосфаты Са3(РO4)2 түрінде болады. Қазақстанда
Жамбыл облысындағы Қаратау маңында фосфорит кенінің мол коры бар екені 1935 жылдан
белгілі. Қазір Қаратау бассейні негізінде "Жаңатас байыту комбинаты" жүмыс істейді.
Ақтөбе облысында фосфорит кен орнын (Шилісай, т.б.) игеру жоспарланып отыр. Осы кен
орындары негізінде фосфорды өңдейтін зауыттар Таразда, Шымкентте және Ақтөбеде бар.
Фосфор тыңайтқыштары егіс дақылдарында
зерттелінді. Қаратау фосфоритінен жасалған поли
және ортофосфаттар тұзды топырақтарға
қолданғанда, тұздылық әсерін азайтатын және ауыр
металдардың қозғалысын тежеп, өсімдік тамырына
зиянсыз жағдайға жеткізетін механизмдерінің бары
және олардың тиімді тыңайтқыштар екені
дәлелденді. Фосфор элементі азоттан кейін керекті
екінші элемент болғанымен, тұзды топырақта
өсімдікке қорек ретінде жетіспесе, биохимиялық
реакцияларға қуат беру көзі кеміп, қиындықтар
туындайды. Яғни, өсу, даму процестерін жеделдету
үшін жүретін реакцияларға қуат жетіспейді де, даму
жағдайы күйзеліске ұшырап, өнімге өнім сапасына
кері әсерін тигізеді.
Алынуы:
Бос күйіндегі фосфорды алу үшін табиғи фосфатты электр пеште кремний (IV) оксиді мен
көмірді косып қыздырады. Бөлінген фосфордың буын су астында ақ фосфор Р түрінде
бөліп алады. Реакция теңдеуі:

Са3(РО4)2+ 3SiО2 + 5С = 3CaSiО3+ 5CО↑ + 2Р
Фосфордың қосылыстары:
HPO33
HPO
HH44PP22O
O77
Метафосфорқыш
Метафосфор қыш Р22O
Р O55 Пирофосфор
Пирофосфор
ыш
ққыш

ГИДРОФОС
ГИДРОФОС ДИГИДРОФОСФАТ
ДИГИДРОФОСФАТ
ФАТТАР
ФАТТАР Ca(Н22PO
PO44))22
Ca(Н
CaНPO44
CaНPO
ФОСФАТТАР
ФОСФАТТАР
Ca33(PO
Ca (PO44))22
Назарларыңызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Фосфор жайлы

ЖОСПАР ФОСФОРДЫҢ ЖАЛПЫ

Фосфор - бейметалл

Фосфор қышқылы өндірісі

КОМПЛЕКСТІ ТЫҢАЙТҚЫШТАР

Пәндер