ГЕНДЕРЛІК ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ГЕНДЕРЛІК ТЕОРИЯСЫНЫҢ
НЕГІЗГІ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ

Шегенова Д.М.

2018
Қазақстанда қазіргі кезде жүріп жатқан әлеуметтік – экономикалық, мәдени, саяси
өзгерістер көптеген қоғамдық мәселелерді қайта қарауды қажет етеді. Солардың ішінде ең
өзектісі гендер мәселесі. Қазақстанның нарықтық экономикалық қатынасқа өтуі еңбектің
гендерлік бөлісіндегі қайшылықты шиеленістіріп жіберді.

Осыдан барып, қазіргі әлем бейнесіне әйел факторы белсенді кірісіп, қазіргі өркениет
негіздерін қайта қарауды талап етуде. Қазақстанның Еуропа мен Азияның ортасындағы
географиялық – саяси жағдайына байланысты осы екі жақтың да ықпалына басқа
Орталық Азия елдерінен гөрі қаттырақ ұшырайтыны анық. Осындай жағдайда өзіндігіңді,
өзгешелігіңді сақтау үшін де, көптеген мәселелерге, соның ішінде, гендер мсәселесіне
байланысты қазақ халқының дәстүрлі құндылықтар жүйесін, еркек пен әйелдің қоғамдағы
орны мен рөлі туралы түсініктер жүйесінің эволюциясын, гендерлік қатынастарға қатысты
халықтың ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып зерттеу қажет.

Алдыменен, «гендер» дегеніміз не соны анықтап алайық.
Қазіргі кезде қоғамдағы әйел мен ердің орны туралы түсініктер мен құндылықтар, осымен байланысты
стереотиптер мен әлеуметтік үрдістер ерекше өзекті мәселеге айналып отыр. Себебі қазіргі дүниеде бейбітшілік пен
тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін зорлықсыз өмір үрудің идеалдарын, барлық адамзатқа ортақ құндылықтың
негіздерін іздеу қажеттігі туып отыр. Осындай жағдайда гендер мәселесін дәстүрлі дүниетаным шеңберінде
қарастырудың мәні зор. Өйткені жыныстардың қоғамдық рөлі туралы процестер мен стереотиптер ұрпақтан ұрпаққа
дәстүр бойынша жалғасып келе жатқан, тамыры тереңге кеткен түсініктер негізінде қалыптасады. Бұл түсініктер қоғам
дамуының ұзақ тарихы бойында дамып отырады және оның әртүрлі қырлары болады: тарихи, экономикалық, саяси,
психологиялық және діни.

Гендер («gender» ағылшын тілінен ауд. «род», «тек» деген мағ. білд.) – бұл,
биологиялық емес, әлеуметтік жағдайларға (қоғамдық еңбектің бөлінуі, спецификалық
әлеуметтік функциялар, мәдени стереотиптер) тәуелді әлеуметтік жыныс, әйелдер мен
еркектер арасындағы айырмашылықтар. Гендер ұғымымен тығыз байланысты 2
ұғымдар бар: гендерлік идентификация және гендерлік стереотиптер.

Гендерлік идентификация - өзінің әйел немесе еркек жынысына жатуын саналы түрде түсіну.
Гендерлік идентификация өзіміздің жынысымыз туралы түсінігімізбен байланысты: шынымен де біз
өзімізді әйел немесе еркек ретінде сезінеміз бе? Басқа сөздермен айтқанда, гендерлік
идентификация – бұл адамның белгілі бір жыныс өкілі ретінде сезінуін бейнелейтін өзіндік сананың
бір аспектісі, өзінің әлеуметтік контекстіндегі жынысқа (жыныстың нақты бейнелеріне немесе
эталондарына) жатуын сезіну.

Гендерлік стереотиптер – еркектер мен әйелдердің бейнелері жайлы
қарапайымдалған, белгілі бір жүйеге келтірілген және нормативті түсініктер. Яғни әйел
адам қандай қасиеттерге ие болуы керек және еркек адам қандай болуы керек деген
сияқты түсініктерге негізделген.
ГЕНДЕР ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫН 5
КЕЗЕҢГЕ БӨЛІП ҚАРАСТЫРУЫМЫЗҒА БОЛАДЫ:

Философиялық тұрғысындағы
гендерлік психологияның пәні мен «фрейдтік кезең» з. Фрейдтің
идеяларға сәйкес зерттеулер
оның қалыптасуы (ΧІΧ ғасырдың есімімен байланысты психоанализ
(антикалық кезеңнен ΧІΧ ғасыр
басы –ΧΧ ғасырдың басы) (ΧΧ ғасырдың басы- 1930 жылдар)
аяғына дейін)

гендерлік психологияның қарқынды
дамуы; эксперименталды зерттеулер,
кең ауқымда эксперименталды эмперикалық фактілердің теориялық
зерттеулердің бастауы және алғашқы өзектенуі; танымал әдістермен
теориялардың пайда болуы (1950- әдістемелердің жыныстар
1980 жылдар) проблематикасын игеру үшін және
арнайы жыныстық әдістемелердің
құрылуы және бейімделуі
Гендерлік зерттеулер дәстүрлі рөлдер мен мәдени
нормаларды қалыптастыратын қоғамдық институттарды
зерттеуге мүмкіндік береді. Осындай қоғамдық
институттарға мыналар жатады:

еңбектің
бұқаралық
білім беру қоғамдық
мемлекет отбасы ақпарат
жүйесі бөліну
құралдары
механизмі
Гендер ұғымы қоғамның әйелдер мен
Оның негізгі тұжырымдамасы – гендер еркектердің биологиялық жынысына
мен жыныс ұғымдары арасындағы байланысты таңатын әлеуметтік
Гендерлік теория отыз жылдай бұрын
айырмашылық. Жыныс адамның рөлдері арасындағы, әрекет–
әлеуметтік ғылымдарда пайда болған.
биологиялық, физиологиялық қылықтарындағы және эмоционалдық
құрылымына жатады. сипаттамаларындағы
айырмашылықтарды білдіреді.

Алғашында гендерлік зерттеулер
батыста жүргізілді: Америкада, Гендер мәселелерінің көп бөлігін
Гендерлік айырмашылықтардың Англияда, Франция және Германияда. феминология ілімі құрайды. Маскулиндік
иерархиясынның негізінде маскулиндік Ресейлік және Қазақстандық бағытқа қарағанда, теориялық бағыт
(еркек) үстем, ал феминдік (әйел) психологиялық әдебиеттерде «гендер» ретінде феминизм жылдам дамыды. Бұл
бағынышты деп белгіленеді. термині өте сирек кездесетін. Бүгін көбінесе әйел жынысының көп
Нәтижесінде әйелдер де, еркектер жағдай өзгеріп барады: гендерлік дискриминацияға ұшырауымен
де гендерлік стереотиптерінің зерттеулер адам жайлы ілімнің барлық себептелген.
«құрбаны» болып қалады. негізгі аймақтарына кіре бастады.

Гендерлік психологиясының тарихында жыныстық деморфизм, жыныстық деспсихизм,
жыныстық айырмашылық, гендерлік айырмашылық сияқты әр түрлі атаққа ие.
С. Айвазова «гендер» түсінігін талдай отыра, ол орыс тілінде аналогиялық термин болғандықтан бұл
түсінікті «жыныстардың әлеуметтік қатынасы» немесе «әлеуметтік ұйымдастырылған, рөлдердің» ерлерге
және әйелдерге бөліп бекіткен сияқты мәнді фразалармен аударады. Келтірілген нұсқаулар бойынша
«гендер» түсінігінде қандай жалпы сәттерді анықтауға болады?
Біріншіден, барлық авторлар биологиялық жыныстан гендердің айырмашылығын, оның пайда
болуындағы әлеуметтік табиғатымен белгілеп көрсетеді (гендер әлеуметтік құрал ретінде
қарастырылады).
Екіншіден, гендердің әлеуметтенуі қоғаммен құрылған және жазылған ерлер мен әйелдердің өзара
әрекеттері, нормалары мен анықталған.

Гендерлік психологиясының тарихында жыныстық деморфизм,
жыныстық деспсихизм, жыныстық айырмашылық, гендерлік
айырмашылық сияқты әр түрлі атаққа ие.

Адам жынысының ерекшеліктеріне және оның психологиялық
айырмашылықтарына байланысты соңғы уақытта қоғамда белсенді
талқыланатын мәселелердің қатарында.
Гендерлiк саясаттың негiзгi қағидаттары Қазақстан Республикасының Конституциясымен кепiлдiк
берiлген әйелдер мен ерлердiң тең құқығы мен еркiндiгiн белгiлейдi. Бүгінгі таңда халықаралық аренада
әйелдердің саяси көшбасшылығы уақыт өткен сайын айқындалып келеді. Қоғам мен мемлекет
тарапынан да нәзік жандылардың іскерлік белсенділіктері мен саяси ықпалдастықтарына деген сенім
жоғары деңгейде көрініс табуда.
Елімізде мемлекеттік гендерлік саясат базалық гендерлік заңдарға және Мемлекет басшысының
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында 2006-2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік
стратегиясына сәйкес жүзеге асырылды. Онда Мыңжылдық даму мақсаттары мен Әйелдерге қатысты
кемсітудің барлық нысандарын жою туралы Конвенцияның қағидаларына сай Қазақстан үшін гендерлік
индикаторлар анықталған. Олар мемлекеттік органдар әзірлейтін бес жылдық мерзімге арналған
аумақтарды дамыту бағдарламалары мен стратегиялық жоспарларына енгізіледі. Біздің ел гендерлік
саясатты жүзеге асыру бағытында айтарлықтай қадамдар жасады, себебі гендерлік саясат – бұл ең
алдымен мемлекеттің әлеуметтік саясатының маңызды құрамдас бөлігі. Егер саяси және қоғамдық
өмірде, соның ішінде шешім қабылдау деңгейінде әйелдерді қатыстыруды арттыру туралы айтсақ, бұл
сұрақ гендерлік теңдік стратегиясында өз жауабын тапты. Қазақстанның гендерлік саясатының ерекше
өзгешелігі – гендерлік жобалардың бастамашысы бірінші кезекте гендерлік даму саласында алдын алу
және озық шараларын қабылдайтын мемлекет болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстан адам
құқықтары бойынша, соның ішінде жыныстар арасында тең құқылықты қамтамасыз етуге және әйелдер
мен балаларды қорғауға бағытталған 20-дан астам әртүрлі шарттар мен конвенциялардың
қатысушысы.
ҚОРЫТЫНДЫ
«Гендер» түсінігі отандық ғылыми әдебиеттерде алғашқы рет 1992 жылы «Женщины и социальная политика» атты статьялар
жинағында кездесті. Жинақ авторының түпкі ойларында бұл терминді енгізе отыра, бірқатар стратегиялық тапсырмаларды
сәйкестендіру керек еді, олар: ерлер мен әйелдер өмірінің әлеуметтік – мәдени ерекшеліктерін және әлеуметтік қатынастар
анализінің жаңа ғылыми парадигмасын құруын; әлеуметтік трансформациялық шартта әлеуметтік жыныстық қатынастардың
өзгерісін қоса; қоғамдық өмірдегі гендерлік ассиметрияны шығаруға бағытталған ғылыми зерттеулерді жүргізуге стимулдау.
Сонымен қатар «гендер» түсінігін белсенді қолданып зерттеуде «жаңа сөздің мазмұны адамдарға қашан қызық болады»
осындай жағдайды құру керек.

Жалпы қабылданған «гендер» терминінің анықтамасы шетелдерде де, отандық әдебиеттерде де жоқ, дегенмен бұл түсінікті
анализдеп және мазмұнын ашуда көптеген зерттеушілермен қолданылды. Мысалы, психолог Н.И. Абубакирова «Гендер
әлеуметтік қарым-қатынасының көрінісі». Отандық зертеушілердің феминистік О.Воронина мен Т.Клименковтың ойынша
«Гендер» термині жыныстардың нені білдіретінінде қолданылады, ол «белгілі бір» морфологиялық және физиологиялық
ерекшеліктерінің жиынтығына, жыныстың биологиялық (Sex) қарағанда әлеуметтік түсінік және құбылыс. Басқаша айтқанда әйел
немесе ер болу тіпті де мәнді емес, тек әйел немесе ер аналогиясындағы адам болу. Бұл дегеніміз адамға қай жыныс берілді,
соған сәйкес белгілі бір әлеуметтік мәдениетпен жүру дегенді білдіреді.

Гендерлік зерттеудің дамуы «әлеуметтік трансформацияның және жүйелік доминаттылықты анализдеуде гендерлік бағыттық
эвристикалық мүмкіндігін реттеуде дисциплинааралық зерттеулік практикасы ретінде» қарастырылады. Осындай тәсілмен
гендерлік зерттеу қазіргі уақытта екі аспектіні сипаттайды: бірінші аспект гендерлік бағытты реттеуге ғылыми теория және
зерттеулік практикасы ретінде жобалайды, екіншісі – оқулық дисциплинаға бағытталған гендерлік сабақ беру және өңдеуді
қосатын білім беру практикасы ретінде жобалайды.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ!

Ұқсас жұмыстар

КРЕАЦИОНИЗМ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ

Рухани креоционизм консепциялары

Тамақтану концепциялары

Кейінірек гендерлік зерттеулер шеңбері кеңейіп, пəнаралық мəртебе алған кезеңде гендер термині тіл біліміне жаңа мағынада енді

Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясат

Отбасындағы гендерлік рөлдер

Гендерлік және рассалық теңдік

Сапалық зерттеудің негізгі әдістері

ОБӨЖ КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ҰЛДАР

Гендерлік зерттеулердің әдістерін, колданудың практикалық жолдарымен таныстыру

Пәндер