Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесі және оның экономикалық мәні

Презентация қосу

Қазақстан Республикасындағы
бюджет жүйесі және оның
экономикалық мәні
Бюджет жүйесі

Бюджет жүйесі - экономикалық қатынастар мен заңдық
нормаларға негізделген түрлі денгейдегі бюджеттердің
жиынтығы, сондай-ақ оларды әзірлеу, қарау, бекіту,
атқару және атқарылуын бақылау үдерісі.

Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай заң шығарушылық
негіз, бюджеттік құжаттама нысаны, бірыңғай бюджеттік
сыныптаманы қолдану, бюджеттердің төменгі деңгейінен
келесі деңгейіне қажетті статистикалық және бюджеттік
ақпарат беру, бірыңғай ақша жүйесі арқылы қамтамасыз
етіледі.
Қазақстанның бюджет жүйесі
Қазақстан Республикасындағы
бюджеттер

Республикалық Астана
бюджет бюджеті

Облыстық Ауданның
бюджет бюджеті
Республикалық
маңызы бар
қала
Бюджет жүйесін құру
қағидаттары
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары
өзара үйлестірілген және бірін-бірі толықтырып
отырады, олар егеменді еліміздің
конституциясында және бюджеттік
кодексте, «жергілікті өкілді және атқарушы
органдар туралы», «қазақстан республикасының
жергілікті мемлекеттік басқару туралы» арнайы
заңдарында және басқа заңнамалық актілерінде
көрсетілген.
ҚР-ның бюджеттік принцип
негіздері
Бюджетті жасаудан бастап, оны
атқарумен аяқталуына дейін Шынайшылық принцип
бюджеттік жүйе әрекеті бюджет бюджет атқару жөнінде
ресурстарын оңтайлы көлемінде есеп бер бұрмалауын
пайдалана отырып, бюджеттік болдырмау мен жоюға
бағдарламалар паспорттарымен қажет.
қарастырылған белгілі бір әсершіл
нәтижеге жету қажеттілік талаптарға
бағынады. Бұл тиімділік және Бюджеттердің дербестігін
нәтижелік принциптің мазмұнына бюджет жүйесінің барлық
сәйкес буындарының түсімдер көздері
Бюджет жүйесінің заңмен бекітілу мен бюджет
жайдарылық принципі құралдарын әрбір деңгейдегі
бекітілген бюджет пән оны билік органдарының заңмен
атқару есебі жөнінде анықталған өкілеттіктері
бұқаралық ақпарат негізінде пайдалану
құралдарында жариялауын құқықтары қамтиды.
керек етеді.
Толығу принципі - бюджеттер мен
ұлттық қорда республиканың
заңнамаларымен қарастырылған,
объективті және сенімді
көрсеткіштер негізіндегі кірістер мен
шығыстар толық көлемінде болуын
қадағалайды.
«Бюджет жүйесі туралы»
1991 жылдың 17 желтоксанда «бюджет жүйесі туралы» бірінші
заңға қол койылды. Негізгі идеясы бюджет жүйесінің бөліктеріне
республикалық және жергілікті бюджеттер дербестігін беру.
o1995 жылы жаңа салық заннамасын енгізу.
o1996 жылғы 24 желтоксанда «бюджет жүйесі туралы» қазақстан
республикасы заң дайындалды.
Заңда бюджет жүйесінің кағидаттары ескергілді, бюджетті
жасаудың, қараудың, бекітудің, атқарудың және атқарылуын
бақылаудың тәртібі регламенттелінді. Субвенциялар, субсидиялар,
ресми трансферттер, мемлекеттік кепілдер, қарыздар, қарыз алу
және борыш, үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардын
резервтері сияқты жаңа ұғымдар енгізілді. Мемлекеттік бюджеттің
кірістері жалпы мемлекеттік салықтар, алымдар, төлемдер және
жергілікті салықтар мен алымдар болып бөлінді.
«Бюджет жүйесі туралы»
(1999 жыл сәуір)

1999 жылдың сәуірінде «Бюджет жүйесі туралы» үшінші заң
кабылданды.
I.барлық өңірлер үшін кірістерді бірыңғай бөлу енгізілді
II.бюджеттік алынымдар мен субвенциялардың механизмі белгіленді
III.түсімдердің түрлері бойынша республикалық және жергілікті
бюджеттердің арасында кіріс бөлігін бөлу жүргізілді
IV.республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын
мемлекеттің функциялары шектелінді.
V.республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер арасында
ресми трансферттердің ұзақ мерзімді мөлшерлері негізінде жергілікті
бюджеттердің теңгерімділігі жүтеге асырылатыны анықталды.
VI.мемлекеттік бюджетте мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар
шоғырландырылды.
Бюджеттік жүйенің қаржылық
қатынастары
Мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша
қоры қалыптасу процесі жөнінде;

Мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен
бюджет тарапынан қаржыландыру жөнінде;

Мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптасу жәні әр
түрлі өтемақы төлеу мен әлеуметтік жәрдем жаса) жөнінде;

Қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (қаржы
министірлігі, ұлттық банк және т.Б.);

Мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен.
Бюджеттің механизмнің негізгі
элементтері
бюджеттік
жоспарлау және
болжау;

нормативті құқықтық және
бюджеттік
информациялық бағаны бюджет
ресурстармен жедел
жүйесінің дұрыс қалыптасуына
басқару;
қарай қалыптастыру;

бюджетті басқарудың мемлекет шығындарын
сәйкесінше деңгейіне уақытылы
қарай қастыру және қаржылыандыру;
бекіту;

бюджеттің
орындалуы туралы
есепті құру;
Бюджет шығастыр
Бюджет шығыстары-бұл қайтарылмайтын негізінде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Мемлекет функциясының ұлғаюна байланысты шығыстардың
құрылымы да өзгереді Ғылыми — текникалық прогресстің өсуіне байланысты
мемлекеттің білім мен ғылымға жұмсалатын шығындары да өседі.
(Мемлекеттік қажеттіліктерге әр жеке және заңды тұлға өз табысынан салық төлеиді. Кез –
келген салық бұл ел қорғанысына , азаматтардың қорғанысы мен әлеуметтік сақтандыруларға
және т.б. қызмет көрсетеді.)
Мемлекеттік шығыстар:
I. мемлекеттің бар болу фактісімен баиланысты, яғни императивтік сипатқа ие.

II. нақты уақытта, нақты мемлекеттегі қалыптасқан экономикалық және
әлеуметтік қатынастарда қалыптастырады.
III. өзінің экономикалық табиғатына байланысты мемлекеттік шығыстардың
негізгі қалыптасу көзі жалақы мен табыстардан алынатын салық болғандықтан,
ол қоғамдық класстық арасындағы қатынас болып табылады.
IV. негізгі массаның жалпы мемлекеттік шығыстар өнімді емес, себебі олар
өндірістік процесстен шыққан ұлттық табыстың үлесі болып табылады.
Мемлекеттік шығыстар төрт негізгі
топқа бөлінеді

әлеуметтік-мәдени экономиканы
қажеттіліктерге қолдауға
жұмсалатын жұмсалатын
шығындарды шығындар

басқаруға кететін
әскери шығындар
шығындар
Мемлекеттік экономикасында үкімет
шығындардың 5 негізгі баптары бар

мемлекеттік қызметкерлердің
жалақысын төлеу;

әртүрлі тауарлар мен қызметтерге төлем;

әртүрлі тұрмыс халыққа ақшалай
пособиялар мен дотоциялар беру және
де кәсіпорындарға субсидиялар беру;
мемлекеттік қарыздардың проценттерін
жабу;
мемлекеттік жобаларға
(программаларға) инвестициялық
шығындар.
Бюджет шығыстарыдың түрлері
мемлекеттік мекемелердің қызметі қамтамасыз етуін болдыртын шығындар:

тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;

мемлекеттік тапсырысқа арнлған шығндар –мемлекеттік саясатты іске асыру
мақсатында (мемлекеттік органдардың) өздерінің тұтынуына (өндірлетін
арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге)
мемлекеттік оргадардың ақы төлеуі;

жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер-қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының қазнамалық актілеріне
сәйкес және тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты
шығындар;

заңды тұлғаларға субсидиялар-мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және қайтарусыз
негізде қаржыландыру;

ресми трансферттер-бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сонда-ақ Ұллтық
қорға трансферттер төлеуге және мемлекеттік міндеттемелерді орындауға
арналған шығындардың өзге де түрлері.
Есеп беру комитетінің негізгі міндеттері
мен қызметтері мыналар
Қазақстан Республикасының заңын орындалуын және басқа да
республикалық бюджеттің орындалуының норма-тивтік құқықтық
актілерін бақылау
Мемлекет басқармасының тапсырысымен републикалық бюджеттің
орындалуымен байланысты сұрақтар қарастыру
Республикалық бюджеттке түсім қаражаттарының толықтығын
және олардың пайдалану құқығын бақылау
Мемлекеттік бағдарламалардың орындалуына, үкіметтің
бағдарламасына және мемлекеттік қажеттіліктерді қаржы-
ландырудың мақсатты пайдалануын бақылау
Қазақстан Республикасының Парламентіне республикалық
бюджеттің орындалуы туралы есеп беру
Қазақстан Республикасындағы
бюджет тапшылығының
динамикасы

2000 2001 2002 2003

1.Кірістер, млрд тг 598,8 746,6 821,2 1022,3
2.Кірістер, ЖІӨ,%-пен 23,0 23,0 21,7 22,2
3.Шығыстар,млрд. тг 23,0 759,6 834,2 106,2
4.Шығыстар, ЖІӨ,%-пен 23,1 23,4 22,2 23,2
5.Тапшылық, млрд.тг -3,3 -12,9 -13,0 -40,4
6.Тапшылық, ЖІӨ,%-пен -0,1 -0,4 -0,3 -1,0
ҚР-дағы шоғырландырылған бюджет

Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қоры болып табылады.
Бюджеттік практикада «шоғырландырылған бюджет» ұғымы
қолданылады. Шоғырландырылған бюджет өзара өтелетін
операциялар ескерілместен, республикалық бюджетті,
облыстардың, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеттерін және ҚР-ның Ұлттық Қорына бағытталатын
түсімдерді біріктіретін мемлекеттің қаражаттардың
орталықтандырылған қоры болып табылады.
Шоғырландырылған бюджет те мемлекеттік бюджет сияқты
талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітілуге
жатпайтын түсімдерден құралған бюджет болып табылады.
Мемлекеттік төтенше бюджет
Қазақстан Республикасында төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше
мемлекеттік бюджет әзірленуі, бектілуі және атқарылуы мүмкін.
Мемлекеттік төтенше бюджет республикалық және жергілікті
бюджеттер негізінде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасында
төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі және осы мерзім ішінде
қолданыста болады.
Мемлекеттік төтенше бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасынын, Парламенті дереу хабардар етіледі. Мемлекеттік
төтенше бюджеттің қолданылу уақытында республикалық бюджет туралы
заңның және барлық жергілікті органдардың бюджеттері туралы
мәслихаттар шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла тұрады. Мемлекеттік
төтенше бюджеттің қолданылуы тоқтатылысымен Республикалық және
жергілікті бюджеттерді нақтылау жүргізіледі. Қазақстанның бюджет
жүйесінің буыны ретіндегі Қазақстан Республикасының Ұлттық
қоры оқулықтың 16 тарауында қаралған.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексіндегі
бюджетаралық принциптер
Төмен тұрған бюджеттердің жоғары тұрған бюджеттермен арақатынасындағы теңбе-теңдік;

Түсімдердің келесі шектеу критерийлерін есепке ала отырып, оларды тиімді бөлу:
А) төмен тұрған бюджеттер маңында тиянақты сипаттары бар, сыртқы факторлардың әсеріне
тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
Ә) мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтерге төленген төлемдер салықтық және салықтық
емес түсімдер ретінде сол қызметтерді қаржыландыратын бюджеттің кірісі болып түседі;
Б)қайта бөліс сипатты және салықтық базасының жайғастыруы бір қалыпты емес салықтар
бюджеттік жүйенің неғұрлым деңгейіне бекітіледі;
В) салықтар мен бюджеттің басқа міндетті түсімдері неғұрлым оларды жоғары дәрежеде
жинайтын бюджет деңгейіне бекітіледі;
Г) тиянақты аумақтық салықтық база бойынша жинайтын салықтар жергілікті бюджеттер
маңына бекітіледі.

Әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша бюджеттік деңгейлерді қамтамасыз етуді теңестіру;

Жергілікті атқарушы органдардың мөлшерлес деңгейде мемлекеттік қызмет керсетуді қамтамасыз
ету;

Мемлекеттік қызметті максималды тиімді және нәтижелі көрсету, яғни мемлекеттік қызмет
көрсетуді неғұрлым соларды тиімділік және нәтижелік түрде өндіретін және көрсететің мемлекеттік
органдар маңына бекіту;

Мемлекеттік қызмет көрсету деңгейді оларды алушыларға максималды жақындату, яғни
мемлекеттік қызмет сапасін жоғарлату мен оларды алушылардың сұраныстарын жақсы білу үшін
қызмет атқаруды бюджеттік жүйенің неғұрлым төменгі деңгейіне беру;
Жаңа Бюджеттік кодекс құрылым
бөлімдері:
I. Кірістер: салықтық түсімдер салықтық емес түсімдер; иегізгі капитал
сатудың түсімдері; ресми трансферттер түсімдері.

II. Шыгындар;

III. Операциалық қалдық;

IV. Таза бюджеттік несиелеу - бюджеттік несиелер, бюджеттік несиелерді
өтеу;

V.Қаржы активтер операциялары бойынша қалдық - қаржы активтерді сатып
алу, мемлекеттің қаржы активтерді сатудың түсімдері;

VI. Бюджет тапшылығы (профициті);

VII. Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану) - займдар
түсу, займдарды өтеу, бюджет құралдары қалдығының қозғалысы.
ҚР-ның бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу, бірізділік,
басымдылық, шынайшылық, жайдарылық, дербестік,
жауаптылық, тиімділік және нәтижелілік принциптерге
негізделеді

Бюджеттердің дербестігін бюджет жүйесінің Толығу принципі - бюджеттер мен Ұлттық қорда
барлық буындарының түсімдер көздері заңмен республиканың заңнамаларымен қарастырылған,
бекітілу мен бюджет құралдарын әрбір объективті және сенімді көрсеткіштер негізіндегі
деңгейдегі билік органдарының заңмен кірістер мен шығыстар толық көлемінде болуын
анықталған өкілеттіктері негізінде пайдалану қадағалайды.
құқықтары қамтиды. Шынайшылық принцип бюджет атқару жөнінде
Бюджетті жасаудан бастап, оны атқарумен есеп бер бұрмалауын болдырмау мен жоюға қажет.
аяқталуына дейін бюджеттік жүйе әрекеті Бюджет жүйесінің жайдарылық принципі бекітілген
бюджет ресурстарын оңтайлы көлемінде бюджет пән оны атқару есебі жөнінде бұқаралық
пайдалана отырып, бюджеттік бағдарламалар ақпарат құралдарында жариялауын керек етеді.
паспорттарымен қарастырылған белгілі бір Ынтымақтық принцип - бюджеттік жүйенің ұйымдастыру-
әсершіл нәтижеге жету қажеттілік талаптарға экономикалық орталықтандыру дәрежесін көрсетеді.
бағынады. Бұл тиімділік және нәтижелік
принциптің мазмұнына сәйкес
Жоғарыда айтылған принциптер негізінде әр мемлекет өз бюджеттік жүйесін
жетілдіреді, бірақ біртұтас және федералды мемлекеттердің бюджеттік жүйелерін
ұйымдастыруда мемлекеттік құрылымына байланысты ерекшеліктер бар.
Республикада бюджеттік процесті
ұйымдастыру келесі принциптерге
негізделеді:
• Тұтастық - оның маңында бірыңғай құқықтық база, бюд-жеттік
жіктелу, бюджеттік пен статистикалық ақпаратқа қажетті
бюджеттік кұжаттар формаларының бірлігі және ақша жүйесінің
бірлігі;
• Дербестік - оның маңында бюджеттік процеске әрбір қатысушы
өз әрекетін өз еркі үйымдастырады және сол әрекет кірістердің
өздік қайнар көздері барлығымен және оларды пайдалану
бағыттарын анықтайтын қүқықпен қамтамасыз етуіне;
• Теңгерушілік - оның маңында барлық бюджеттердің кіріс-тері мен
шығыстары арасындағы арақатынстарды дүрыс тағайындалуына.
Әлеуметті-экономикалық ортамерзімді даму
жоспары
Бюджеттік кодекс бойынша бюджет қалыптасу негізі болып Қазақстан Республикасының әлеуметті-
экономикалық ортамерзімді даму жоспары мен Республика Президентінің Қазақстан халқына
арнаған жыл сайынғы Жолдауынның есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары
табылады. Бюджеттік кодексте көрсетілген басқа бір маңызды жағдай - ол бюджеттік процесті
ұйымдастыруын қоса отырып, қаржы ресурстарын басқарудағы мемлекеттік биліктің функцияларын
регламенттеуі.
Бұл функциялары келесілер арқылы көрінеді:
• мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттары-ның әрекеттесуінде;
• әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика секторларымен әрекеттесуінде;
• салықты-фискалдық қүралдарды жетілдіруде;
• бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен қайнар көздерін анықтауда;
• бюджеттердің кірістері мен шығындарының көлемі мен қүрылымын тағайындағанда;
• республикалық бюджет тапшылығының көлемін анық-тағанда;
• жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде;
• мемлекеттік борыштың қаржы операцияларға әсері мен огеуінің есебімен оның динамикасы мен
ахуалын бағалауда.

Ұқсас жұмыстар

Атқарушы органдардың қызметін қаржыландыру

Қазақстанда салықтардың қалыптасу тарихы

Салық және салық салу курсы

Ақша массасы

МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ БЮДЖЕТТЕН ТЫС ҚОРЛАР

Мемлекеттік бюджет. Бюджет жүйесі

Бюджеттің кірістері мен шығыстары

Бюджеттің атқарылуы барысында оның ішінара

Республикасының мемлекеттік құрылымы

Ақша және несие

Пәндер