Әдеби тіл: тұжырымдама, қалыптасу жолдары және қазақ әдеби тілінің даму тарихы

ӘДЕБИ ТІЛ ЖӘНЕ ОНЫҢ НОРМАЛАРЫ

Әдеби тіл - жалпы халықтық тілдің белгілі жүйеге түскен, жазу дәстүрі мен әр түрлі жазба және ауызша әдебиеттің негізінде қалыптасқан тұрақты, орныққан қалыптары, стильдік-жанрлық тармақтары бар, сол тілде сөйлейтін адамдардың бәріне ортақ, түсінікті.

Әдеби тіл дегеніміз- жалпыхалықтық тілдің хатқа түскен, белгілі бір дәрежеде өңделген ерекше түрі.

М. Балақаев:

“Әдеби тіл-жазба тіл. Жазба әдебиет

арқылы тіл байлықтары, оның құрылысы сымбатты

қалыпта түсіп, екшеленеді. Жазуы болмаған халықтың

тілі әдеби тіл дәрежесіне көтеріле алмайды. ”

Ғ. Мұсабаев:

“Әдеби тіл ең әуелі-ақ жазуға сүйенеді. Жазу стилінсіз әдеби тіл болмақ емес. ”

Әдеби тіл дегеннің ең басты белгісі-оның өңделген, сұрыпталған, нормаланған тіл болуы, бұл-бір.

Әдеби тілді тану үшін, оның қарама-қарсысына қойылатын басты құбылыс - ауыз-екі сөйлеу тілі.

Қазақ әдеби тілінің басталар тұсы жайындағы

көзқарастарды беске бөліп қарастыруға болады:

1. Қазақ әдеби тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірінен, хундар мемлекеті кезінен бастайды. (Ғ. Мұсабаев, Ә. Марғұлан )

2. Қазақ әдеби тілінің тарихы XVIII ғасырдан басталады. ( Қ. Жұмалиев, М. Балақаев )

3. XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады ( Қ. Жұбанов, Н. Сауранбаев )

4. Қазақ әдеби тілі Октябрь революциясынан кейін басталады( Т. Қордабаев )

5. Қазақтың төл әдеби тілі ауызша дамыған авторлық поэзия түрінде оның халық болып құралған кезеңінен, 15-16 ғасырлардан басталады, ал ескі жазба әдеби тілі 16-17 ғасырлардан, жаңа ұлттық жазба әдеби тілі 19 ғасырдың екінші жартысынан басталады. (Р. Сыздықова, Қ. Өмірәлиев)

ӘДЕБИ тілдің қалыптасуының негізгі үш жолын көрсетуге болады:

1. Әдеби тіл белгілі халықтың бір ғана тобы сөйлейтін бір диалектісінің негізінде қалыптасады. Ондайға бұл диалектінің не геогр., не экон., не лингвистика, не тектік-этник., не мәдени дәрежесі т. б. жағынан артықшылығы болады. Орыс Әдеби тіл Мәскеу диалектісінің, татар Ә. т. Қазан (орта) диалектісінің негізінде қалыптасты деген қорытынды осындай ерекшеліктерге сүйенеді.

2. Әдеби тіл кейде сол халықтың өз ана тілі емес, бөтен халықтың тілі болуы да мүмкін. Бөтен тілдің Әдеби тіл болуы сол халықтың тәуелсіздігінің жоқтығымен, басқа бір елге бағынышты болуымен, мәдениетінің мешеу қалуымен байланысты. Кейде ондай Әдеби тіл ол халық үшін белгілі бір мерзім ішінде өмір сүріп, кейін ол қасиетінен айрылып қалуы мүмкін, немесе жергілікті халық тілімен қатар өмір сүріп, көбіне тек ресми әдеби тіл шеңберінде қалып та қояды, немесе жергілікті халық тілімен қарым-қатынасқа түсудің нәтижесінде әр түрлі өзгерістерге ұшырауы да ықтимал.

3. Көп жағдайда Әдеби тіл сол халықтың бар болса барлық, я бірнеше диалектісінің негізінде немесе жалпы халықтық тілінің негізінде, сол сияқты сөйлеу тілі мен бай ауыз әдебиетінің дәстүрінде қалыптасады. Қазақ Әдеби тіл, соңғы кезде тіл мамандарының көрсетуінше, жалпы халықтық тілдің негізінде қалыптасты деп саналады.