Тәуекел хан

Презентация қосу

Тәуекел хан (1582-1598)
Хақназардың мұрагері Жәдіктің баласы және Жәнібек ханның немересі қартайған
Шығай (1580-1582) болды. Ол өзінің баласы Тәуекелмен (1586-1598 хан болған)
бірге Баба сұлтанға қарсы күресінде Бұқар ханы Абдоллаға келді. Абдолла Шығайға
ходжент қаласын сыйға тартып, онымен қосылып, Баба сұлтанға қарсы Ұлытау
жорығына шығады. Осы жорықта Шығай қайтыс болады. Қазақ хандығының иелігі
енді Тәуекелге көшеді.
Тәуекел хан Бұхара ханы Абдолламен жасасқан шартты бұзып, қазақ және өзбек
билеушілері арасындағы жаугершілік қайта қозады. Абдолла ханмен одақтан Тәуекел
ханның бас тартуының себебі, біріншіден, Абдолла әуелдегі Түркістаннан төрт қала
беруі туралы уәдесінен бас тартады, екіншіден, басты себеп – Абдолла Тәуекел ханның
беделінен, батырлығы мен батылдығынан қорқа бастайды, яғни Тәуекел ханнан өзінің
бақталасы ретінде қауіп төнгенін сезеді. Өйткені кезінде бүкіл Мәуереннахрды
Тәуекелдің көмегімен Шайбани мемлекетінің қол астына біріктірген болатын. Тәуекел
хан да Жошы ұрпағы болғандықтан, бүкіл Орта Азияны билеуіне толық құқығы болды.
Тәуекел сыртқы саясатында хандықтың оңтүстігіндегі қалаларда билікті нығайтуға күш
салады. Ендігі жерде ол Сыр бойындағы қалалар үшін Абдолламен күресті бастайды.
Ташкент көтерілісі
Тәуекел Сыр өңірінің қалалары үшін күресті бастап, 1586 жылы Ташкентті алуға әрекет
жасайды. Абдаллах ханның әскерлері оңтүстікте шоғырланғанын біліп, Тәуекел
Мәуареннахрдың солтүстік аймақтарына шабуылдайды. Оның шабуылы Түркістан,
Ташкент, тіпті Самарқанд сияқты қалаларды талқандады, Тәуекел шайқасқа түспей,
асығыс шегініп кетті. Сөйтіп, Тәуекелдің Ташкентті алуға жасаған алғашқы әрекеті сәтсіз
аяқталды.Ташкент өңірінде болған 1588 жылғы көтеріліс сол кездегі қазақ халқы
тарихындағы маңызды оқиғалар қатарына жатады. Ол жөнінде Хафиз Тыныштың
«Шараф-наме – ий шахи» және Мукимидің «Зафар - наме» деген еңбектерінде қызықты
мәліметтер мен жағдаяттар келтірілген. Ташкент көтерілісін зерттеушілер осы кезге дейін
назар аудармай келген, ал ол Орта Азия – Қазақстан аймағындағы тарихтың дамуына
едәуір дәрежеде ықпал еткен еді.Сол кезде қазақ сұлтандары Сауран билеушісі Ишанкелді
аутаршы мен Наурыз би құсшының өздеріне қаскүнемдік жасауға дайындалып жатқанын
біліп, өзбек әскеріне қарсы аттанды. Алайда бұл күресте Ишанкелді би жеңіп, қазақ
сұлтандары мен бүлікші әмірлері жеңіліс тапты. Үш айға жуық уақытқа созылып, әскери
бүлік сипатында болған көтеріліс осылай аяқталды. Көтеріліске бүлікші әмірлермен және
қазақ сұлтандарымен қатар көшпелі тайпалар да қатысты. 1588 жылғы оқиғалар содан
кейінгі 1598-1599 жылдардағы оқиғалардың, атап айтқанда, Шайбани әулетін Аштархани
әулетінің алмастыруы сияқты елеулі оқиғаның алғы шарты болды.Сонау 1585 жылы-ақ
Абдаллахқа дербес қарсы шыққан Тәуекел бұл көтеріліске қатысқан жоқ. Ол жеңген
жағдайда өзіне айтарлықтай пайда келтіретін болса да, басқа қазақ сұлтандары жүргізген
бұл күреске қосылмады.
Мәскеумен қатынас
Тәуекелдің хан жағдайын 1586 және 1594 жылдар арасында жүргізілген ұзақ та табанды
күрес нәтижесінде жеңіп алғаны, оның содан кейін Мәскеумен қатынастар жасау кезінде
нағыз хан ретінде әрекет еткені анық болады.1594 жылы Тәуекел өзін бодандығына
қабылдауды өтініп, Федор патшаға Құл-Мұхамедті елші етіп жіберді.Қазақ елшілері орыс
патшасына Қазақ хандығының жайы туралы бірқатар қызықты мәліметтер жеткізді.
Мәселен, Құл-Мұхамед былай деп хабарлаған: «Ал қазір Бұхара патшасымен уақытша
татумыз, ал ноғайлармен бауырлардай татумыз, Тинехматтың балаларымен де, ұрыс
тұқымымен де ала-бөтен емеспіз». Бұл елшілік туралы істе Тәуекел хан «қазақ және
қалмақ патшасы» деп те аталған, бұдан оған Орталық және Солтүстік Қазақсстанды
мекендеген қазақтарға жақын көшіп-қонып жүрген кейбір жоңғар рулары бағынған деген
қорытынды жасауға болады.
Сонымен, қазақ елшілігінің алдында Ораз-Мұхаммедті қайтаруға қол жеткізу және
Абдаллахқа қарсы күресте Мәскеудің көмегіне уәдесін алу міндеттері қойылды. 1595
жылғы наурыз айында елшіге патшаның жауап грамотасы тапсырылды, онда Тәуекелге
қазақ хандығын «өзінің патшалық қол астына» алатынын хабарлаған және «патша мен
ханзадаларға оқ ататын қару» жіберуге уәде етеді де, одан әрі мынадай тілек айтады:
Тәуекел «біздің патшалық қол астымызда болғандықтан және біздің патшалық әміріміз
бойынша Бұхара патшасымен және бізге опасыздық жасаған сібір патшасы [[Көшім|
Көшіммен соғысып, біздің ұлы мәртебелі патшамызға жол салатын
боласыздар».Тәуекелдің елшілері Мәскеуге Иран шахы Абдаллахқа қарсы бірлесіп күресуі
туралы келісімге қол жеткізу үшін Иран елшісін өздерімен бірге Тәуекелге жіберуін
сұрады. Елшілердің өтініші орындалды.Құл-Мұхаммед елшілігіне жауап ретінде 1595
жылдың наурыз айында Мәскеуден Тәуекел ханға тілмаш Вельямин Степанов жіберілді.
Сауда байланысы
Қалыптасқан жағдайда қамқорлық туралы мәселе жөнінде келісімге келу мүмкін
болмай шыққанымен, дипломатиялық қатынастар, сондай-ақ сауда байланыстары XVI
ғасырдың кейінгі жылдарында да жалғаса берді. Қазақ-орыс дипломатиялық
қатынастарының дамуы керуен саудасының одан әрі кеңеюіне жағдай жасады.
Қазақтар рынокқа өз тауарларын: малын, мал өнімдерін апарып отырды. Ресейден
Орта Азия мен Сібірге апаратын жол Қазақ хандығының аумағы арқылы өтті. Тобыл
қаласынан Орта Азияға апаратын сауда жолы Ертіс өзені арқылы Есіл өзенінің бас
жағына қарай, ал ол жақтан Ұлытауды айналып өтіп, Сарысу арқылы Түркістанға
дейін, сонан соң Сырдария өзені арқылы Бұхараға өтетін еді.
Жаңа шапқыншылық
1598 жылы Тәуекел Шайбани ұрпақтарының мемлекетіне жаңа шапқыншылық
жасайды. Абдаллах хан Тәуекелді өзіне лайықты қарсылас деп санамай, оған қарсы
шекаралас өңірлер сұлтандарының, әмірлерінің әскерлері мен өз әскерінің бір бөлігін
жіберген. Ташкент пен Самарқанд арасындағы бір жерде шайқас болған. Абдаллах әскері
ауыр жеңіліске ұшырайды. Абдаллах өлгеннен кейін хандық саяси дағдарыс кезеңіне
енді.Сөйтіп Тәуекел аз уақыт ішінде Түркістанды, Ташкентті, Ферғананы алды.1598
жылы наурызда Абдолла хан қайтыс болып, Абдылһұмин хан болды. Иран шахы аббас оған
жаулық ойлады. Осыны пайдаланған Тәуекел хан шапқыншылық соғыс қозғап, жүз
мыңнан астам қазақ әскерімен Мауараннахрға басып кіріп, Ахси, Әндижан, Ташкент,
Самарқанд қалаларын басып алды. Тәуекел хан өзінің туысы Есім сұлтанды 20 мыңдай
әскермен Самарқанда қалдырып, өзі 70-80 мың әскерімен Бұхараны алуға аттанды. Қазақ
әскерлері Бұхараны 20 күн қоршады. Қала бекінісі түбіндегі бір шайқаста Тәуекел хан
ауыр жараланып, Ташкентке қайтып келіп қаза болды.
Тәуекел хан
Сөйтіп, ол өз мемлекетінің солтүстік-батыс шекарасындағы бейбіт жағдайды және Орта
Азиядағы шайбанилықтардың алауыздығын, бұл әулеттің Аштарханилықтар- дың жаңа
әулетімен ауыстырылғанын пайдаланып, сырдариялық қалалар үшін ұзаққа созылған
күресті табысты тәмамдады. Абдолла ұрпақтарының өзара билікке таласы нәтижесінде
Шайбани әулеті өмір сүруін тоқтатады.
Жалпы, Шайбани ұрпақтарының өзара қақтығыстарынан шаршаған Орта Азия
халықтарының басым бөлігі Тәуекел ханды қолдады десек қателеспейміз. Өйткені,
Шайбани тармағынан тараған Жошы ұрпақтарының өзі Мәуераннахрда Шайбани әулетін
қазақ хандарының әулетімен алмастыруға ниет білдірген. Өкінішке орай, Мәуераннахр
қазақ хандарының қолына толығымен көшпеді. Сөйтсе де, Ташкент және оның аймағы 200
жыл бойы Қазақ хандығының құрамында болды. Түркістан қаласы Қазақ хандығының
орталығына айналды.
Ташкент қаласы
Қазіргі таңда қазақ халқы қаншама ғасырларды бастан өткерсе де, Тәуекел ханның есімі
ұмытылмақ емес.Әлі күнге дейін есімі алтын әріппен жүректе жазулы.Оның өшпес ерлігі
туралы кинолар, тіпті телебағдарламалар да жүргізілуде.
Қазақ халқының осы күнге өшпей жетуіне әрбір ержүрек ханның алар орны ерекше.
Қазақ хандығына,бүгінгі күні, 551 жыл толды.

Ұқсас жұмыстар

Шығай хан

ХV-ХVІІІ ғғ. Қазақ хандығының тарихы

Қазақ хандары туралы

Қазақ хандығының ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы дамуы. Модульдік оқыту технологиясы. Презентация

Есім хан. 7 сынып

Қазақ хандығының құрылуымен нығаюы

Хақназар хан

Қазақ хандығына 550 жыл

Қазақ хандығы құрылуы, тұлғалар

Тәуке ханның хан тағына отыруы

Пәндер