Салыстырмалы фонетика

Презентация қосу

Кіріспе бөлімі
Зерттеу жұмысы:
Өзектілігі:
Деңгейі:
«Салыстырмалы фонетика»
В.В. Радловтың «Солтүстік түркі
«Тарихи-салыстырмалы фонетика»
тілдерінің фонетикасы» еңбегі.
Тірек тіл – қазақ тілі
Е.Д. Поливанов, В.А.
Қазақ тілінің қарақалпақ, татар,
Богородицкий, В.В.
ұйғыр, өзбек, әзірбайжан,
Катаринский, П.М.
түркімен тілдерінен
Мелиоранский еңбектері.
айырмашылығы.

Мақсат, міндеттері:
1. Салыстырмалы фонетиканың тіл білімінде алатын орнын айқындау;
2. Салыстырмалы фонетиканың зерттелу деңгейін қарастыру
3. Түркі тілдерінің фонетикалық айырмашылықтарын айқындау.
Салыстырмалы фонетиканың тіл білімінде
алар орны

Қазақ тілінің дыбыстық
жүйесі туралы алғашқы
зерттеу. Дауыстылардың 8
түрін атап көрсеткен:

а-ä, е, ы, і, о-ö, у-ÿ
Радловтың
«Сравнительная
грамматика северных
тюркских языков»
еңбегінде қазақ тілінде 9
вокализмді атап көрсетеді:
W, j – аралық
дыбыс деп санаған.
Л – жуанды-
жіңішкелі фонема а, ä, е, о, ö, у, і, и, ü.
деп түсінген.
Түркі тілдерінің жіктелуі жайлы
Алтай тілі

Жалпы монғол – түркі

Жалпы Жалпы
Жалпы тұңғыс
монғол түркі Владимирцев жіктеуі
Радлов жіктеуі:

Шығыс группа: алтай, шор, хакас, тува, ұйғыр т.б.

Батыс группа: қырғыз, қазақ, қарақалпақ, татар, башқұрт

Орта Азия группасы: ұйғыр, өзбек тілдері

Түстік группа: түркімен, әзірбайжан, түрік, т.б
Ф. Корш:

Т Солтүсттік группа
Ү
Р
К Шығыс группа
І

Т Батыс группа
І
Л
Д
Е Аралас группа

Р
і
Ең көне

көне
Ды
бы
се

жаңа
ре
кш
е
л ік
те
рі

ең жаңа
Түркі тілдері

Батыс ғұн бұтағы Шығыс ғұн бұтағы

Қарлұқ
Булгар - ұйғыр Қырғыз-
Ұйғыр-оғыз қыпшақ
Оғыз
Қыпшақ
Қазақ тілі

А, ә, е, ы, и, о, ө, у, ү

а, ә, е, ы, и, і, о, ө, у, ұ, ү
Қарақалпақ тілі
1. Қарақалпақ тіліне оғыз-қарлұқ тілдерінің әсерлері
тиген. Сөз басында г-д ұяңдарының қолданылуы
түркімен тіліне жақындатады.
Кебеже – гебеже, кедей – гедей, кедергі – гедерги,
кезек – гезек;
2. Көптік жалғау –лар, өзбек, тілдеріне жақындатады:
көллар, китап-лар, қызлар, шөплер;
3. Маған, саған қопарылмалы септелген есімдіктер
тек қарақалпақ пен қазақ тіліне тән тілдік
ерекшелік.
4. Мен оқушымын – мен оқыушыман
Сен оқушысың – сен оқыушысаң
Е – ҚАЗАҚ, ҚАРАҚАЛПАҚ
ТІЛДЕРІНДЕГІ ДИФТОНГІ
іекі, іескі, іегіс т.с.с. Ғалым Ә. Жүнісбек,
З. Базарбаева бұл дыбысты дифтонгіге
жатқызады.
Ал Б. Сағындықұлы зерттеулерінде «и мен
ә»-нің әбден сіңісіп «е»-ге айналған түрі
дейді.
Бирлан – бирлән – биллән – билән – биән –
бен. (мен, бен, пен)
Қазақ тілі мен татар тілінің фонологиялық
деңгейі
Ө>Ү
Қазақ Татар
күз kөz
орман urman
өгіз ügez
көбік kübek
киік kıjek
киіз kıjez
тиін tejen
жапырақ iarfak
1. Өзбек әдеби тілінде сингорманизм заңы сақталмайды
2. Жуан дауысты (ы) дыбысы орнына (и):
қиз, қисқаси, қаттық.
3. Өзбек тіліндегі О> ә,а;
Қазақ тілі Өзбек тілі
ат от
бас бош
тас тош
азық озиқ
жапырақ ёпроқ
ағаш йоғаш
Өзбек тілі араб, тәжік тілдеріне жақындығының
себебі
Араб Қазақ Өзбек
жаза жаза жазо
шифа шипа шифо
зиһн зейін зехн
кадрат құдірет кудрат
фикр пікір фикр
тақдир тағдыр тақдир
адат әдет одат
даһр дәуір давр
даража дәреже даража
баракат берекет баракат
Қазақ тіліндегі а, ә, е, ы, и, і, о, ө, у, ү, ұ
дауысты
дыбыстар

Ұйғыр тіліндегі а, ә, е, и, о, ө, у, ү
дауысты
дыбыстар

а>e: аты – ети, балық – белиқ.
е>ә: тер>тәр, ер>әр.
Араб Қазақ Ұйғыр
жаза жаза жаза
шифа шипа шипа
зиһн зейін зеһин
кадрат құдірет қудрәт
фикр пікір пикир
тақдир тағдыр тәғдир
адат әдет адәт
даһр дәуір дәвир
даража дәреже дәрижә
баракат берекет бәрикәт
Қазақ тіліндегі а, ә, е, ы, и, і, о, ө, у, ү, ұ
дауысты
дыбыстар

Түрікмен а, э(ә), е, ы, и, о, ө, у, ү
тіліндегі
дауысты
дыбыстар

І, ұ,ү > и, у
ұл, огул
қыз гыз
ана эне
ата ата
іні ини
ер әр
келін гелин
қатын хатын
күйеу гиев(зять)
Түпкітек дауыстылар
А У У:

Ы
Ұ

е ә

Ү

О

і
Ә – «А» дыбысының жіңішкерген варианты,
қазақтың төл дыбысы:
ажа – әже, қартай – кәртей, барлық – бәрі

Е – И мен Ә дыбыстарының сіңіскен түрінен
пайда болған дифтонг дыбыс (бирлан);

ие=иә
Ұ – қазақ тілінің таза төл дыбысы. Түркі тілдерінде У дыбысымен айтылатын бүкіл
сөздің барлығы дерлік Ұ-мен айтылады.
Тур-тұр, буз-бұз, муз-мұз.
О = У мен А (тоғ>туғ);
Ұ>Ү, мұжы-мүжі, ұлғай-үлкей,
Й – сына дыбыс = И, И>Ы-і

Негізгі формула

ө<о<*уа<*У.
Немесе:
*У> >уа>о>ө.

2. ү<ұ<*У. >ұ>ү.

3. і<ы<ұ<*У >ұ>ы>і.
У-дан тараған ұрпақ
Ұ – таза қыпшақтық дыбыс. Ұ+ш=ұш
Қазақ т.: ұшу
Қырғыз т.: учуу
Әзірбайжан т.: uçmaq
Татарша: очу
Түркіменше: uçmak
ұйғырша: учмақ – учлуқ(үшкір)
Құс немесе қуш түбірінде ұшу семасының дәлдігі
бар екені даусыз.
Ұ+Ш

ҰШ ҰШ
Құс-қуш-kuş (етістік- -есім
синкрет- тілігі)

Ұшқыр
ұша ұшқын

ұшала ұшақ
үшкір

ұшан ұшар
Бір+ұш
ұшқас Ұшқалақ
(жел) бұрыш
ұшқыш
Үшбұрыш т.б.

Ұқсас жұмыстар

Фонетика және оның салалары

Сипаттамалы фонетика

Тіл дыбыстарының жасалу жолдары

Миссионерлік бағыттағы қазақ фонетикасының зерттелуі

Тіл біліміне кіріспе

Қазақ тілі білімі қазақ тілін зерттейтін ғылым саласы

ОҚУШЫЛАРДЫ ҰЛТТЫҚ БІРЫҢҒАЙ ТЕСТІЛЕУГЕ ДАЙЫНДАУ ЖҮЙЕСІ

Сөйлеудің темпі

Фонетика - тіл ғылымының тілдердің дыбыстық жүйесін зерттейтін саласы

Фонетика

Пәндер