Әбілғазы Баһадүр Түрік шежіресі

Презентация қосу

Сабақтың тақырыбы:
Әбілғазы Баһадүр
«Түрік шежіресі»

Сабақтың
мақсаты:

Әбілғазы Баһадүрдің «Түрік шежіресі»
өмірі мен шығармасы туралы
шығармашылығы қысқаша мазмұнын
жайында толығырақ түсіндіру.
түсіндіріп өту.
Әбілғазы
Баһадүрдің
өміріне
қысқаша шолу

Әбілғазы Баһадүр
Хан 1603 жылы
Хорезм хандығының
астанасы Үргеніште
Жошы ұрпағынан
тараған Арабмұхамед
ханның отбасында
дүниеге келіп, 1664
жылы қайтыс болған.
Хиуа ханы болып
1645 жылдан бастап,
1663 жылға дейін
билік еткен,
тарихшы-шежіреші.
Әбілғазы Баһадүр ханның шығармашылығы:
Әбілғазы жазған “Шежіре-и Тарахима” (“Түрікмен шежіресі”, 1661 жылы) және “Шежіре-и Түрк”
(“Түрік шежіресі”, 1665 ) атты тарихи екі шығарма шығыстануда, оның ішінде түркітану мен
қазақтануда кеңінен танымал болды. “Шежіре-и түрк” ғылыми ортаға 18 ғасырдың бас кезінде мәлім
болды. Кітаптың қолжазбасын Ресейде тұтқында жүрген швед офицерлері Тобыл тауып, оны Бұхар
ахунына орысша аудартқан. Көп өзгерістерге ұшырамай, қазіргі қазақ тіліне өте ұқсас таза көне түрік
тілінде жазылған қолжазба алғаш рет француз (1726), орыс (1770, 1780) және неміс (1780) тілдерінде
кітап болып шықты. 1825 жылы шежіренің араб әрпімен жазылған түпнұсқасы
граф Н.И.Румянцевтің араласуымен Қазанда басылып шыққаннан кейін ғана ғылыми айналымға
қосылды. Академик Х. Френ бұл басылымды “шығыстану ғылымының даңқын шығаратын үлкен іс”
деп бағалады. 1854 жылы И.Н.Березин “Шығыс тарихшылары кітапханасының” 3-
томына Г.С.Саблуков жасаған орысша аударманы кіргізді. Жоғарыдағы нұсқасы
мен Даль коллекциясынан Азия музейіне түскен жаңа қолжазбаны пайдаланып, П.И.Демезон оның
салыстырмалы нұсқасын екі кітап етіп бастырып шығарды (1871 — 1874). Бұл шығарма — Шыңғыс
ханнан бұрынғы және одан кейінгі дәуірлерде Орта Азия, Қазақстан, Таяу Шығыс елдерінде болған
оқиғалар мен сол тұстағы ел басқарған хандар жүргізген саясат туралы жылнама. Еңбекте қазақ
халқын құраған рулар мен тайпалардың көне тарихы, тұрмыс тіршілігі мен мәдениеті жайлы құнды
деректер келтірілген. Әбілғазы ханның “Түрік шежіресі” — тарихи-деректік, әдеби және тілдік
жағынан өзге шежіре еңбектерден шоқтығы биік тұратын шығарма.
Әбілғазы Баһадүр ханның «Түрік шежіресі» кітабы туралы
алғы сөз.
Шыңғыс ханның ұрпағы, Араб Мұхаммед ханның ұлы Хорезмдік Әбілғазы Баһадүр хан
бұл кітапты жазу себебін былайша айтады.
Шыңғыс ханның ата-бабасы, туыстары мен ұрпақтарының туған, өлген жылдары мен
жақсылы-жаманды істері жайлы парсы немес түрік тілінде кітап жазып қалдыру дәстүрге
айналған еді. Қай елді басқарған хан болса да, оған арнап бір тарихшы бір кітап жазған.
Одан бірнеше жыл өткенде Шыңғыс әулетінен екінші біреу хан болса, оған да өткенде
жазған тарихшыдан жақсырақ жазамын деп екінші бір тарихшы кітап түзген. Солай ете-
ете әр өлкеде мемлекет басқарған Шыңғыс ұрпақтарының кейбіріне 10, кейбіріне 20,
үшіншілеріне 30 кітаптан жазылған. Мен пақырдың алдында Иран мен Тұранда өткен
Шыңғыс ұрпақтарының тарихы жазылған 18 байлам еңбек жатыр.
Біздің ата-бабаларымыздың ыждағатсыздығынан һәм Хорезм халқының надандығынан
Ғабдолла ханнан біздің аталарымыз айырылған жерден бері қарай бізге дейінгі
тарихымыз жазылмаған екен. Бұл тарихты жазуды бір кісіге тапсырайық деп ойлап едік,
лайықты кісі таппадық. Сондықтан «Жетім өз кіндігін өзі кесер» дегендей, өз
тарихымызды өзіміз жаздық.
Адам атадан бұл кезге шейін есебін бір Құдайдың өзі біледі, талай шежірелер жазылған
шығар. Бірақ бірде-бір патша, бірде-бір әмір, бірде-бір ақылды билеуші өз тарихын өзі
жазған емес. Ешкім жазуға бата алмаған бұл кітапты жазғанда мен пақыр жалған айтуды
не өз кемшілігімді жасыруды мақсат еткен екен деп ойлай көрмеңіздер. Сонымен, алға
қойған мақсатымызға орай, бұл кітапты хижраның мың жетпіс төртінші жылында
(қазіргі есеппен 1663 жылы) жазуға кірістік, атын «Шежіре-и Түрк» деп атадық, 9 бапқа
бөлдік.
Екінші
бап Үшінші бап
Әуелгі бап «Монғолдан «Шыңғыс
«Адамнан ханның
Шыңғыс ханға
монғолға туғанынан
шейін» өлгеніне шейін»
шейін»

Тоғызыншы бап
«Шайбани Төртінші бап «Шыңғыс
ханның үшінші ұлы
әулетінен Хорезм Угедей жайлы, оның
мемлекетінде балалары мен ұрпақтары,
патша болғандар монғол жұртында
жайында» патшалық қылған өзге
Түрік шежіресі де шыңғыс хан
нәсілдері туралы»

Сегізінші бап
«Жошы хан ұлы
Шайбани әулетінен
Мауереннахрда,
Бесінші бап
Қырымда және «Шыңғыс ханның
Қазақ, Тұранда хан екінші ұлы Шағатай
болғандар Жетінші бап ұрпақтарының
жайында» «Жошы хан Алтыншы бап Мауереннахр мен
әулетінен Дешті «Шыңғыс ханның Қашқарда патшалық
Қыпшақта кіші ұлы Төле хан қылғаны жайлы»
патшалық әулетінен Иран
қылғандар мемлекетінде билік
жайында» қылғандар туралы»
Қорытынды

Әбілғазының «Түрік шежіресін» басқа шежірелермен салыстырғанда бір
ерекшелігі – Адам атадан бастап XVII ғасырға дейінгі аралықтағы аса үлкен
эпикалық дәуірді қамтитындығы анық байқалады. Сондықтан да шежіренің
алғашқы тарауы Адам атадан бастап Монғол ханға дейін діни аңыздарға
негізделеді. Ал кейінгі оқиғалар шежіренің тарихилық сипатын анықтай
түседі.
Тұжырымдай айтқанда, тұтас дәуірдің тарихи шындығын көркемдікпен
бейнелеген, образ жасаудың өзіндік амал-тәсілдеріне барған, автор көнеден
келе жатқан әдеби дәстүрді берік ұстанып, өз шығармасында түркі
халықтарының талай тартысты басынан кешіре жүріп, мемлекет құру
жолындағы ірі тарихи, саяси өзгерістерді басты назарда ұстаған. Сондықтан да
түркі халықтарының рухани әлеміндегі ел тұтастығына, береке бірлігіне үлгі
боларлық құндылықтарды шығармашылықпен талғампаздықпен іріктеп алған.
Әр кезеңде болып өткен оқиғаларды шегіне немесе аттап өту тәсілдерімен
жымдастырып, жүйелі баяндаудың шартын ұстанған. Осы мәселелерді ескерек
отырып, Әбілғазының «Түрік шежіресі» - XVII ғасырдағы көркем әдебиеттің
көрнекті үлгілерінің бірі, түркі, монғол халықтарының ортақ кеңістігінде
қалыптасқан, аталған халықтардың тікелей араласуымен жазылған жазба
әдебиет мұрасы деп түйіндейміз. Сөзсіз, кітаби эпос дәстүрін сақтаған,
аталмыш мұраны ежелгі дәуір әдебиетінің құрамындағы Қазақ хандығы
тұсындағы әдебиеттің асыл қазынасы, інжу-маржаны деп таныған жөн.

Ұқсас жұмыстар

Әбілғазы Баһадүр өмірі

Қазақ жазба тілін сипаттайтын тілдік деректер

Көшпелілер мәдениеті

МЕРКІТТЕР - ЕЖЕЛГІ ТҮРКІ ТАЙПАСЫ

Білімділер

Шәкәрім - шығармашылық

Шәкәрім Құдайбердіұлы "Қалқаман - Мамыр" поэмасы

Орхон Енисей ескерткішінің ашылуы

Күлтегін жырының басты идеясы - Күлтегін батырды Түрік қағанатының құдіретті тұлғасы етіп көрсету

ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ

Пәндер