Көптік жалғауы және көптік категориясы

Презентация қосу

Көптік жалғауы
және
көптік категориясы
Көптік Тым жалпы
категориясы ұғым

Көптік Онан гөрі
жалғау әлдеқайда
категориясы жалқы ұғым
Көптік ұғымның бірден-бір көптік
грамматикалық көрсеткіші
жалғау
Жекелік ұғымның оған қарама-
үй, ағаш, сәуле,
қайшы грамматикалық арнайы
формасы болмайды. Бірақ көптік ой, қарсылық –
ұғым тек көптік жалғау арқылы бір ғана жеке
ғана беріліп қоймайды. Біртектес
заттың атауы
заттардың жалпылама атауында,
абстракт ұғымдағы сөздерде де, емес, біртектес
жеке-даралап санауға келмейтін заттардың бәрін
немесе дерексіз зат атаулары
қамтитын
сияқты сөздерде де көптік,
жалпылық мән болады. жалпылама атау.
талай жыл
Көптік ұғым
аналитикалық тәсілмен
өтті, көп адам
де беріледі. Сан есімдер, жиналды,
сандық мәні бар сөздер, жүздеген
қайталама қос сөздер
т.б. Зат атауының
тонна жүк
алдынан келіп, оны жіберілді,
анықтап тұрса, ол зат мыңдаған
біреу емес, бірнешеу
машина жүк
(көп) екендігін
түсінеміз. Әдетте тасып жүр,
ондайда зат атауын мая-мая шөп
білдіретін сөз көптік
үйген, тау-тау
жалғауынсыз
қолданылады: астық үйіліп
жатыр т.б.
Көптік
жалғаудың
Дауысты дыбысқа немесе р,й,у үнді
бірден-бір
(сонар) дауыссыздардың біріне біткен
грамматикалық
сөздерге жуан буыннан кейін –лар,
көрсеткіші –
жіңішке буыннан кейін –лер, қалған үнді
лар,-лер,- дар,-
дауыссыздардың (л,м,н,ң) және з,ж ұяң
дер,-тар,-тер.
дыбыстың біріне біткен сөздерге жуан
Бұлар бөлек-
буыннан кейін –дар, жіңішке буыннан
бөлек жалғаулар
кейін –дер, қатаң дыбыстар мен б,в,г,д ұяң
емес, өзі
дауыссыздарының (қазақ тіліндегі бұндай
жалғанатын
дыбыстарға сөздер аяқталмайды, ал кірме
сөздің соңғы
сөздердің осындай соңғы дыбыстары
дыбысы мен
айтылуы қатаңданып, олар п,ф,к,т болып
буынына
өзгеріліп айтылады) біріне біткен
байланысты
сөздерден жуан буыннан кейін –тар,
түрленетін бір
жіңішке буыннан кейін –тер жалғанады.
жалғаудың
нұсқалары.
Көптік жалғаудың негізгі грамматикалық мағынасы –
заттың көптігін блідіру:ауыл-дар, үй-лер, кітап-тар, адам-
дар, бала-лар т.б.
Сан есімге, үстеуге Даралық мәндегі зат
жалғанып, сол сөз атауларына, жалқы есімдерге
білдіретін ұғымның жалғанғанда, олардың өзінің
көптігін емес, көпке ортақ екенін
жалпы мөлшерін, және онымен бірге топтау
болжамын білдіреді: жасы ұғымын (және басқалар деген
қырық-тарда, ертең-дер сияқты) білдіреді: әке-лер, шеше-
барып қалар (бұл жерде лер, Абай-лар, келе жа-тыр (әке,
қырық та, ертең де көп шеше біреу-ақ қой, Абай және
оның қасындағылар) т.б.
емес);
Заттың өзінің көптігін емес,
Абстракты зат есімдерге көпке ортақтықты да
жалғанып, оның көптігін білдіреді: ас-тарыңды ішіңдер
емес, әр түрлілігін немесе дегенде астың көптігі емес, оны
салмақ, мөлшер, көлем, ішетін адамның көптігін
білдіреді. Сол сияқты күлкілері
өлшемін білдіреді: ой-лар, жарасқан, ауылдарыңа
сәуле-лер, су-лар, ойын-дар, қайтыңдар, жұмыстарыңды
күлкі-лер т.б.; тезірек бітіріңдер.
Қазақ тілінде көптік мағына болса да, көптік
жалғаудың жалғанбайтын да орындары бар.

Көптік жалғау бірыңғай мүшелердің кейде соңғы сөзіне ғана
жалғанады: қалам, қағаздарыңды алыңдар. Жекеше, көпше мағынаға
талғаусыз қарайтын абстракт, дерексіз зат атауларына көптік
жалғау жалғанбайды.

Егер ондай сөздерге көптік жалғау жалғанса, онда көптік жалғау сол сөз
білдіретін заттың көптігін емес, басқа стильдік мән үстейді: айталық
заттың әр түрлілігін немесе соған қатысты екінші бір басқа заттардың
көптігін білдіреді: достық-тары, күлкі-лері, адамгершілік-тері т.б.

Бұл жерде көптік жалғау достықтың, күлкінің, адамгершіліктің
көптігін емес, әр түрлілігін немесе достыққа, күлкіге,
адамгершілікке қатысты адамдардың көптігін білдіреді.
Қазақ тіл білімінде көптік
категориясын арнайы зерттеген
А.Д. Данияров жекелік
мағынасы үш түрлі лексика-
грамматикалық жолмен
жасалатындығын көрсетеді.

Семантикалық
тәсіл: а) бір сөзімен Морфологиялық Синтаксистік тәсіл:
мағыналас сөздер: тәсіл: жекеше ел, мал, дүние, қой,
біреу, бір өзі, жеке, түрдің І, ІІ, ІІІ шыбын т.б сөздер
мен,сен,ол т.б.; б) жақ контекске
жалқы есімдер: байланысты бірде
Айжан, Құлагер, қосымшалары жекелікті, бірде
Қазақ (балам, балаң, көптікті білдіреді,
педагогикалық баласы, мысалы, қой қорада
қыздар институты; барамын, тұр-жекелік,
Индонезия, Азия, барасың, барады колхозда қой
Каспий; «Абай», т.б.); бағады-көптік
«Қосалқа» т.б,;
Көптік
категориясының
білдірілу тәсілдері:
г) жалпы
мағынасы
в) санауға жинақтық болып
келмейтін келетін зат д) сан
заттардың атаулары: дүние, есімдер: екі,
атаулары: он т.б.;
құмырсқа, бидай, мал, ағаш, шөп
нан, ет, бұлт т.б.; т.б.;

б) жұп е) жинақтық
анатомиялық және жиынтық
атаулар және мағыналы
жұп заттардың Семантикал есімдіктер:
атаулары: көз,
бүйрек, жең,
ық тәсіл: бүкіл, дүйім,
бірнеше,
құлақ, галош, бірталай т.б.;
етік т.б.;

ж) мөлшер,
ә) жан-жануар а) қалалардың, шамаға
аттары: ұлттардың, байланысты
жылқы, сиыр, рулардың сөздер: сонша,
арыстан т.б.; аттары: қыруар, көп,
найман, өзбек, бірқыдыру т.б.
қарауыл т.б.;
Морфологиялық тәсіл:
-лар/-лер, -дар, -дер, -тар, -тер (кітаптар, үйлер т.б.),
–з (кітабымыз, үйіміз т.б.),
-қ/-к (баралық, келелік т.б.),
-с/-ыс, -іс (дағдарысты, көтерісті т.б.),
-лас/-лес, -тас, -тес, -дас, -дес (отандас, сыныптас т.б.),

-лы/-лі, -ды, -ді, -ты, -ті (малды,қойлы т.б.),
-қыла/-кіле, -ғыла, -гіле (ұрғыла, тепкіле т.б.),
-ылда/-ілде (сыртылда,сартылда, бүлкілде),
-ыра, -іре, -а, -е (сана, түне т.б.),
-сыз/сіз (сансыз, есепсіз т.б);
Синтаксистік тәсіл:
1) жеке сөздердің тіркесуі арқылы:

а) зат есім+сан есім: (үш қап бидай, мың түрлі ой т.б.);

ә) белгісіздік есімдігі (барлық кітап, әлденеше мотоцикл т.б.); +зат есім;

б) көптік ұғымын білдіретін сөздер (талай уақыт, өңшең кедей, бірсыпыра жұрт т.б); +зат
есім; в) мөлшер үстеулері (едәуір тоқтап қалды; соншама алтын т.б.) +етістік немесе зат есім;

г) сын есім (қалың топ, дүйім ел, ауыр жүк, нөпір мал т.б.) +зат есім;

ғ) адамдардың, мекеннің ортақтығын білдіретін зат есімдер (ел болып, жұрт, аудан, мемлекет
болып т.б.) +бол көмекші етістігі;

д)зат есім + атаулы шылауы (құс атаулы, гүл атаулы т.б.);
е) жинақтық мағыналы қаптау, толу, үйілу, жиналу етістіктері + көмекші етістік (қаптап
кетті, жиналып қалды, үйіліп жатыр т.б.);

ж) жинақтық мағыналы етістіктер (қаптаған мал, самсаған қол, шоғырланған халық т.б.)
+зат есім;
2) Синтагмада қайталама қос сөздер арқылы:

а) қосарлы сөздер (ата-ана, кемпір-шал, жаман-жақсы т.б.);

ә) санды, сапаны, мөлшерді, шаманы, уақытты білдіретін қайталама қос
сөздер (мая-мая шөп, қап-қап астық, келе-келе, айта-айта т.б.);

б) ет-мет, жылқы-мылқы, сиыр-миыр;

в) еліктеуіш сөздер (сарт-сарт, жарып-жұпыр т.б.).

Мұнда айта кететін бір нәрсе: автор көптік мағынаның морфологиялық білдірілу
жолына жатқызған - ыра, -іре жұрнағына авторефератында ешқандай мысал
бермесе, -а, -е жұрнағына келтірген мысалдары (сана, түне т.б.) қимылдың
дүркінділігін (көптігін) білдіріп тұр деуге келіңкіремейді.
-Лар қосымшасы зат есімге жалғанғанда
білдіретін мағыналық реңктері:

1) Зат есімдерге жалғанып, олардың белгісіз көптігін
білдіреді: Бірақ дәл осы кітаптар келген күннің ертеңіне
Абайға шақырту кеп, Қарашоқыға жүріп кетті (М. Әуезов);

2) Жекеше түрдегі жіктеу есімдіктерімен тіркескен тәуелдік
формалы зат есімге жалғанып, бір субъектіге тиісті
заттардың белгісіз көптігін білдіреді: ...менің туыстарым
ауылда болғанымен, тәрбием орыста болды ғой (С.
Мұқанов);
3) Тәуелдік жалғауының екінші, үшінші жақ көпше түрімен байланысты
қолданылғанда әр түрлі мағынада жұмсалады:

а) тәуелді заттың ортақ иесін көрсетеді: Мыналарыңызды алып тастаңдаршы, көзімді
ойып барады, - деді Жабай көзіндегі ескі шүберекті жұлып тастауға оңтайланып (Ғ.
Мүсірепов);

ә) заттың да, тәуелді заттың иесінің де көптігін білдіреді: Басқа
бұйымтайларың болмаса, сөз осымен бітсін,-деді Игілік...(Ғ.
Мүсірепов);

б) меншіктің заттың ғана көптігін білдіреді: Бірақ ысқыртып, ағызып кетіп бара
жатқан қонақтарына жолы болғай-ақ-ты деп достық та тілеп тұрған жоқ (Ғ.
Мүсірепов);

в) даралау, саралап көрсету мағынасын білдіреді: Әкесінің Құлыншаққа айтатын
сөздерін Абай ұғынып ап тысқа шыққанда...(М. Әуезов);

г) туыс-жұрағат атауларына жалғанғанда, оның көп қимыл иелеріне тәуелділігін,
меншіктілігін білдіреді: Әкелері – Тұяқ ерте өлген (Ғ. Мүсірепов).
Осы кезде айта кететін бір нәрсе: көптік
жалғауы тәуелдіктің оңаша түріне де,
ортақ түріне де жалғана беретіндігі белгілі.
Бірақ кейде көптік мағынаның тәуелдеулі
сөздің қай элементіне қатысты екенін
ажырату қиындықта туғызады.

Мысалы, Балаларың жігіт болды ма? деген сұрауды
бірнеше бала туралы бір адамға да, бір бала туралы
бірнеше адамға да қоюға болады. Бұл арасын контекс
немесе жағдаят (сөйлеу жағдаятына қатысушылардың
біреу немесе одан көп болуы, баласының біреу немесе
одан артық болуы) арқылы анықтауға болады.
4) Жалпы және жалқы зат есімге жалғанғанда, жинақтық мағынаны білдіреді: Шыңғыстар
келгенде Ұлту үйде жоқ еді...(С. Мұқанов).

5) Жиынтық, жинақ мағыналы зат есімдерге жалғанады :

а) ру, халық, ұлт аттарына жалғана отырып, жалпы жиынтықтан бөліп алынған нақты
көптікті(адамдар тобын) көрсетеді: Бұл келген – осы төңіректегі аз ру Керейлер еді
(М. Әуезов);

б) санауға келмейтін жан-жануарлар, жәндіктердің аттарына жалғанғанда, нақты
көптікті білдіреді: Сиырлар жайылымға шықты (Ғ. Мұстафин);

в) табиғи заттардың аттарына (су т.б.), тағамның (сүт, май т.б.) химиялық заттардың (алтын, күміс,
бензин т.б.) аттарына жалғанып, олардың сорттарының, түрлерінің көптігін, кендердің орындарын
білдіреді: сулар – минералды су, ағын су, көлдің суы, бұлақ су т.б. Мұндай қолданыс кейде
жазушының немесе ақынның стильдік қолданысынан туындайды. Мысалы, Үлбіреп, қарлар
толып, еріп жатқан (С. Сейфуллин);

г) сөздің лексикалық мағынасы арқылы мағына беретін, әрі бір-бірлеп санауға
келмейтін, жеке тұрып та жалпылық, жинақтық ұғымды білдіретін сақал, мұрт, шаш,
қыл т.б. Сөздерге жалғанғанда оларды даралап көрсетеді: (Құнанбайдың) Бетіне
ұзарып, қарауытып шыққан түктер бар (М. Әуезов); Үгірәлінің көзі ұшқындаса, мұның
мұрттары делдиіп, мұрыны қуарып бара жатыр (Ғ. Мүсірепов). Әдеби тілде мұндай
көрсеткіш бүтіннің орнына бөлшекті, яғни синекдоханы аңғартады. Мысалы,
Сақалдар осы тұрған біле ме екен? (І. Жансүгіров).
ғ) жұп заттардың атауына жалғанып, сол заттардың бірнеше жұп екендігін, бірнеше сұрыбын көрсетеді:
мәсі–мәсілер, сырға–сырғалар т.б.;

д) адамның жұп мүшелерінің атауына жалғанғанда, көбіне жіктеп, даралап көрсету мағынасын
білдіреді: ...жалпы жобасы үрген қарындай дерлік ол басқа біткен қалқан құлақтар – табан қарыс,
көздері піл сияқты – сығыр...(С. Мұқанов).

Егер сөйлеуші адамның қосарлы мүшелерінің әрқайсысына көңіл бөліп, оларды жекелеп, жіктей айтқысы
келсе, мұндай мүшелердің алдынан бір, екі деген сан есімді тіркестіріп немесе сөзге қосып айтады.
Мысалы, Екі ұртына екі жұмыртқа тығып алғандай, ұрттары да бұртия қалыпты (Ғ. Мүсірепов);

е) Жалқы есімдерге және туыстық атауларға жалғанғанда нақты бір адаммен бірге оның жанындағыларды
да қоса білдіреді: Барластар, әкемдер т.б.;

ж) қала, ауыл және т.б. географиялық атауларға , адам аттарына жалғанғанда салыстыру арқылы сол
сияқты қалалар, ауылдар, адамдар т.б. дегенді білдіреді: Москваларда оқысам, Қара теңіздерде жүзсем,
Абайлар қазақ әдебиетінің ұлы шыңы т.б.;
з) жалқы есімдерге (адам аттары мен тегіне) жалғанғанда, олардың
көптігімен бірге отбасын, ерлі-зайыпты, ағалы-інілі, апалы-сіңлілі
екендігін білдіреді: Ахметовтар кетіп қалды, Ағайынды Абдуллиндер,
Арман, Айтгүл Құдайбергеновтер т.б.;

и) жусан, көде, бидайық, қурай, тобылғы, қоға, жуа, тікен, сәбіз т.б.
өсімдік аттарына жалғанғанда жекелеп, даралап көрсету қызметін
атқарады: Әр жерде шоқ-шоқ болып өскен, түп қарағандарға жеткенде
ғана будақтап бөгеледі де, сылаң етіп өтіп кетеді (Ғ. Мүсірепов).;

к) қарбыз, қауын, қияр, сәбіз, картоп т.б. Бақша өсімдіктеріне жалғанып,
олардың белгілі сортын білдіреді: Қызылорданың қауындары түрлі-түрлі
болады т.б.;
7) Мезгілдік мағына
6) жер-су, мемлекет, беретін зат есімге 8) жіктік жалғауының тек қана
екінші жақтағы көпше түрінің
ел аттарына да жалғанғанда анайы, сыпайы түріне
жалғанып, мезгілдің жалғанып, қимыл иесінің көп
екенін көрсету үшін және
болжалдық мағына жуықтығын немесе бастауыш пен баяндауышты
білдіреді: оның қандай да бір қиыстыру үшін жұмсалады:
Бұдан былай істің беті қалай
Индияларда у бөлігіндегі көп рет бұрыларын сіздер де біліп
жыландармен қайталануын отыруға тиістісіздер. «Қоғабай
екеуің енді қыстың қамын
алысып жан білдіреді: Амантай қамын ойлаңдар!», -деп,
тапсырған мысықтар мен Тұяқ жас Омардың түгел ұққан-
ұқпағанын аз ғана абайлап
аз болмаған (І. кездерінде егіз тұрды да, Игілік үйіне кірді (Ғ.
Есенберлин); қозыдай еді (С. Мүсірепов).;
Мұқанов);
9) зат есім бірыңғай мүшелердің
әрқайсысына жалғанып келіп,
төмендегідей реңктерді білдіреді:
в) бірыңғай мүшелердің а) бірыңғай мүшелердің
әрқайсысына тиісті зат есім әрқайсысына жалғанып, олардың
әрқашан –лар қосымшамен көптігін білдіреді: Олар онда
қолданылады: Телефон, электр совхоздар, поселкалар, жолдар
бағаналары т.б. салды (Ғ. Мүсірепов).;

б) бірыңғай мүшелердің ә) әдетте бірыңғай мүшелердің
соңғысына жалғанғанда, оның әрқайсысына жалғанбай, тек
жоғарыда айтылатын мағынада олардың соңғысына ғана
қолданылатынын бірыңғай жалғанғанда, олардың
мүшелерден соң келген әрқайсысының көптік мағынасын
жалпылауыш сөздерден анық көрсетуден гөрі олардың
көруге болады: Енді біраз барлығының көптігін жинақтап
уақытта, орта бұлақтың жан- көрсету жағы басым келеді:
жағынан Шоқан мен Жайнақтың Мұнда Абулқасым Туси-
аттарын атаған айғайлар шықты Фердауси, Низами, Физули,
(С. Мұқанов).; Науаи, Бабырлар бар (М.
Әуезов);
10) ұжымға 12) көне түркі тілінде
11) әртүрлі және қазіргі кейбір өзге
арналған үндеу, ұйымдардың, түркі тілдерінде сан
ұранды, мекемелердің
есіммен тіркескен зат
есім көптік формада
бұйрықты және атауларына, оларға қолданылғанымен,
т.б. Қаратпа байланысты ұжымға, қазіргі қазақ тілінде
әрқашан көптік адамдар тобына да мұндай қолданыс
жалғанады: кездеспейді, екі ай,(екі
қосымшамен айлар емес), үш жігіт(үш
Жазушылар одағы,
қолданылады: Министрлер Кеңесі
жігіттер емес) деп
қолданылады. Себебі
Ханымдар мен т.б. санның өзі заттың
мырзалар!; көптігін білдіреді.
Дегенмен қазіргі тілімізде кей кездері бұл
принциптің өзгеретін кездері де болады:

а) егер зат есім өз мағынасында емес, ауыспалы мағынада
қолданылса (синекдоха): Мың қолдар, миллион
милар(А.Тоқмағамбетов);

ә) уақытты білдіретін зат есім сан есімге тіркескенде
болжалдық мағына білдіріледі: елу жылдар т.б.

б) егер зат есім мен сан есімнің тіркесінің арасында басқа
анықтауыштық(атрибутив) сөздер қолданылғанда болжалдық мағына
білдіреді: ...бірді, екілі көлеңке панашықтар (С. Сейфуллин);
• 13) жіктік жалғауының екінші жақ көпше түрі көптік
мағынадағы есім сөзге жалғанған жағдайда -лар қосымшасы бір
сөзде екі рет қайталанып қолданылуы мүмкін: сендер осы
мектептің оқушыларымысыңдар? дегенде көптік жалғау нағыз
өзінің жалғауы көптік мағынасында жұмсалып, сөйлемде
бастауыш пен баяндауышты қиыстыру үшін қолданылады;

• 14) контекске байланысты ортақтық та
мағына білдіреді: Сендердің
аудиторияларың кең, жылы екен.
Старосталарың кім? т.б.;

• 15) өзі жалғанатын зат есімдерге молшылық,
қисапсыз көптік секілді мағыналарды да үстей алады.
Мұндайда зат есімдердің негізгі лексикалық мәнінің
көбінесе сан жағынан бөлшектеп көрсетуге келмейтін
нәрселердің білдіруі шарт: сулар, үгінділер т.б.;
• 16) зат е сімге жалғанғанда бұндай кейін пайда
болатын басты бір мағыналық реңк – белгілі бір
адамдар тобын, жиынтығын білдіру: жастар,
сауыншылар, еуропалықтар т.б.;

• 17) туыстық жақындықты білдіретін зат есімдердің
тәуелденген түріне жалғанған кезде біреудің есімін
сый тұтуды, құрмет тұтуды білдіреді: апамдар,
әжелер, атамдар т.б.

• 18) мезгіл мөлшеріне байланысты айтылатын кейбір зат
есімдерге жалғанған кезде сөзге тұспал, шамалау мағынасын
үстейді: қыстың ортасында – қыстың орталарында, тамыздың
аяғында – тамыздың аяқтарында, жаздың басында – жаздың
бастарында т.б.
Тілімізде –з формасы І, ІІ жақ жіктік және тәуелдік жалғауларының көпше
түріндегі -мы -з, -мі-з, -ңы-з, -ңі-з деген формалардың құрамында ғана
қолданылып, жекеше түрдегі -м, -ң жалғауларына қарама-қарсы қойылады:

1) тәуелдік категориясында көпше түрдегі - мыз, -міз формасы жалғанған зат
атауының белгілі бір топқа қатысты екенін көрсетіп, көптік мағына сол
заттың мағынасын емес, сол заттың көп адамға, жекеше түрдегі -м, -ң
жалғаулары бір адамға тәуелділігін көрсетеді: біздің дәптерлеріміз, сіздердің
дәптерлеріңіз -менің дәптерім, сенің дәптерің т.б.;

2) көпше түрдегі -мыз, -міз тұлғасы баяндауыш формасында қолданылып,
сөз болатын іс-әрекет көп қимыл иелерінің көмегімен қолданылатын, ал
жекеше түрдегі -мын, -мін іс-әрекетті жалғыз адам орындайтынын білдіреді:
Біз су тасимыз – мен су тасимын т.б.
• Қазақ тілінде көптік мағына І жақ көпше түрдің -қ
жұрнағы арқылы да білдіріледі. Мысалы, Біз кеше
кешке Семейден шықтық (Д. Әбілев); Той болса,
тон киелік, жүр баралық (Абай).
• -қ формасы және оның -к -(а)йық, -(е)йік
фонетикалық варианттары тек етістікке жалғанады:

• а) өткен шақ тұлғалы етістікке жалғанғанда,
көп қимыл иелерінің өткен шақтағы іс-
әрекетін білдіреді: Бәріміз де ауылда туып,
ауылда өстік (Ш. Мұртаза);

• ә) формасы қалау райдың -са, -се тұлғалы етістікке
жалғанғанда іс-әрекеттің көп адамдар арқылы
жасалғанын, не жасалатынын білдіреді: Жаңа
каналды қазсақ, жүз мың гектар күріш еге аламыз (С.
Мұқанов).;
Қазақ тілінде көптік мағына І жақ көпше түрдің -қ жұрнағы арқылы да
білдіріледі. Мысалы, Біз кеше кешке Семейден шықтық (Д. Әбілев); Той
болса, тон киелік, жүр баралық (Абай).
-қ формасы және оның -к -(а)йық, -(е)йік фонетикалық варианттары тек
етістікке жалғанады:

• а) өткен шақ тұлғалы етістікке жалғанғанда, көп
қимыл иелерінің өткен шақтағы іс-әрекетін білдіреді:
Бәріміз де ауылда туып, ауылда өстік (Ш. Мұртаза);

• ә) формасы қалау райдың -са, -се тұлғалы етістікке жалғанғанда
іс-әрекеттің көп адамдар арқылы жасалғанын, не жасалатынын
білдіреді: Жаңа каналды қазсақ, жүз мың гектар күріш еге
аламыз (С. Мұқанов).;

• б) -алық/-елік бұйрық рай тұлғасы да көптік мағына береді: Мысалы,
баралық, келелік. Мұнда бұл жұрнақ іс-әрекеттің көп субъекті
жасайтындығын білдіріп, көбінесе қалаулық мағына білдіреді. Мысалы,
Бәріміз қайталық (Ғ. Мұстафин).
Көптік категориясының көрсеткіштерінің негізгі
мағыналары мынадай:

а) заттың көптік мағынасын білдіреді (балалар, үйлер
т.б.);

ә) іс-әрекеттің атқарушысының көптігін білдіреді (біз
барамыз, біз бардық, біз баралық т.б.);

б) заттың көптеген қимыл иелеріне (субъекті) тәуелділігін
білдіреді (біздің кітабымыз, біздің үйіміз т.б.)
Тапсырмалар:
Мен орманға барғанда,
Неше түрлі гүл ұстап
Қайтушы едім қолыма
Гүлдер түгіл бұл күнде
Шөп дағы жоқ маңымда (А.Мицкевичтен -
Абай).
Мөлдіресіп көздері,
Бір-біріне қарайды.
Қысқа болды сөздері.
Жылы у бойға тарайды.
Жеті айда жоғалса да талай іздер,
Есімнен неге шықсын соңғы сөздер.
Күндіз-түні, жатсам-тұрсам көз алдымда,
Улаған жүрегімді қара көздер.
Менсінбес жөпшендіні көп маңғаздар,
Тең таппай кекеп, мұқар сансыз пандар.
Қайырылып қарамасын «қап!» демеймін
Табылды шыраққа көз салар жандар.
• А. Ысқақов: «Тілімізде көптік категориясы да, көптік жалғау
категориясы да бар. Ал, осы екеуі бір де емес және бірдей
категориялар емес. Көптік категориясы деген ұғым тым жалпы
ұғым да, көптік жалғау категориясы-одан гөрі жалқы ұғым».
• «Көптік жалғаулар көп адамға тән я ортақ бола алатын
заттардың ...атауларына қосылғанда, олардың көпке ортақ ...
екендігін білдіреді».

• С.Исаев «Көптік жалғау-көптік ұғымның бірден-бір
грамматикалық көрсеткіші». «Көптік жалғаудың негізгі
грамматикалық мағынасы – заттың көптігін білдіру. Осы негізгі
мағынасымен бірге көптік жалғау басқа да мағыналық
реңктерді, мәндерді білдіруі мүмкін».

• А.Айғабылұлы -лар қосымшасын көптікті
білдіру үшін қолданылатын функциялық
қосымшаға жатқызады.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Исаев «Қазіргі қазақ тілі»
2. Л.М. Қабылдина «Көптік
категориясының морфологиялық
көрсеткіштері» 2006 ж
3. Ырысгүл Шақаман «Көптік
жалғауының көп қызметтілігі» 2002 ж
4. Д.А. Әлкебаева «Көптік жалғауының
стилистикалық қызметі» 2003 ж
Назарларыңызға рақмет
Қыдырбекова Іңкәр
kz3

Ұқсас жұмыстар

Көптік жалғаулары

Зат есім туралы ақпарат

Зат есімнің түрленуі туралы ақпарат

Септік жалғауы

Зат есімнің түрленуі.

Тәуелдік жалғауларын анықтау

Көптік жалғау жалғанбайтын зат есімдер

Сөз формалары

Есімдік

Түбір және қосымша

Пәндер