Көптік жалғауы және көптік категориясы

Көптік жалғауы

және

көптік категориясы

Көптік категориясы

Тым жалпы ұғым

Көптік жалғау категориясы

Онан гөрі әлдеқайда жалқы ұғым

Көптік ұғымның бірден-бір грамматикалық көрсеткіші

көптік жалғау

Жекелік ұғымның оған қарама-қайшы грамматикалық арнайы формасы болмайды. Бірақ көптік ұғым тек көптік жалғау арқылы ғана беріліп қоймайды. Біртектес заттардың жалпылама атауында, абстракт ұғымдағы сөздерде де, жеке-даралап санауға келмейтін немесе дерексіз зат атаулары сияқты сөздерде де көптік, жалпылық мән болады.

үй, ағаш, сәуле, ой, қарсылық - бір ғана жеке заттың атауы емес, біртектес заттардың бәрін қамтитын жалпылама атау.

Көптік ұғым аналитикалық тәсілмен де беріледі. Сан есімдер, сандық мәні бар сөздер, қайталама қос сөздер т. б. Зат атауының алдынан келіп, оны анықтап тұрса, ол зат біреу емес, бірнешеу (көп) екендігін түсінеміз. Әдетте ондайда зат атауын білдіретін сөз көптік жалғауынсыз қолданылады:

талай жыл өтті, көп адам жиналды, жүздеген тонна жүк жіберілді, мыңдаған машина жүк тасып жүр, мая-мая шөп үйген, тау-тау астық үйіліп жатыр т. б.

Көптік жалғаудың бірден-бір грамматикалық көрсеткіші -лар, -лер, - дар, -дер, -тар, -тер. Бұлар бөлек-бөлек жалғаулар емес, өзі жалғанатын сөздің соңғы дыбысы мен буынына байланысты түрленетін бір жалғаудың нұсқалары.

Дауысты дыбысқа немесе р, й, у үнді (сонар) дауыссыздардың біріне біткен сөздерге жуан буыннан кейін -лар, жіңішке буыннан кейін -лер, қалған үнді дауыссыздардың (л, м, н, ң) және з, ж ұяң дыбыстың біріне біткен сөздерге жуан буыннан кейін -дар, жіңішке буыннан кейін -дер, қатаң дыбыстар мен б, в, г, д ұяң дауыссыздарының (қазақ тіліндегі бұндай дыбыстарға сөздер аяқталмайды, ал кірме сөздердің осындай соңғы дыбыстары айтылуы қатаңданып, олар п, ф, к, т болып өзгеріліп айтылады) біріне біткен сөздерден жуан буыннан кейін -тар, жіңішке буыннан кейін -тер жалғанады.

Көптік категориясының білдірілу тәсілдері:

Қазақ тілінде көптік мағына І жақ көпше түрдің -қ жұрнағы арқылы да білдіріледі. Мысалы, Біз кеше кешке Семейден шықтық (Д. Әбілев) ; Той болса, тон киелік, жүр баралық (Абай) .

-қ формасы және оның -к -(а) йық, -(е) йік фонетикалық варианттары тек етістікке жалғанады: