Күлтегін жазба ескерткіші

Енисей өзені аңғарынан құпия жазуы бар құлпытастар табылғаны туралы алғашқы хабарды Н. К. Видзен, С. У. Ремезов, сондай-ақ Сібірде айдауда жүрген швед офицері И. Т. Страленберг пен немістің белгілі ғалымы Д. Г. Мессершмид, т. б. бергенін ХVIII ғасырдың бас кезінде жазған мақалалары мен хаттарынан білеміз.

1893 жылғы қарашаның 25-күні Дания корольдік ғылым академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемді дүр сілкіндірген мәлімдеме жасады. Ғалым Орхон мен Енисей өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі құпия жазуды оқудың кілтін ашқандығын хабарлады. Ғалымның ең алдымен оқыған сөздері «тәңірі» және «түрік» деген сөздер екен.

Дәл осы кезде академик В. В. Радлов та өз бетінше ізденіп, руна жазуының он беске жуық әрпін анықтап алған еді. Арада көп уақыт өтпей, В. В. Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы мәтінді толық оқып, аударып шықты.

Орхон жазба жәдігерліктерін ұзақ жылдар бойы түбегейлі зерттеген білікті ғұламалар М. Жолдасбеков пен Қ. Сартқожаұлының бірлесіп жазған ірілі зерттеуі жарық көрді.

Л. Н. Гумилев Орхон жазба ескерткіштерін «Көк түріктердің өздері туралы» жазған шежіресі деп біледі

Мазмұны

Орхон-Енисей жазбалары Шығыс Түркі қағанатының қағаны Білге мен оның інісі Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан зор құлпытастарға қашап жазылған жыр жолдары болып шықты. Жырға арқау болған негізгі мәселелер - елдің тәуелсіздігі, береке-бірлігі. Күлтегін жырында сегіз оқиға баяндалған.

Біріншісінде, қағанның өз халқына қарата айтқан үндеуі,

Екіншісінде Түрік Қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді,

Үшіншісінде түркілердің әскери жорықтары,

Төртіншісінде көршілес табғаштардың қастандық әрекеттері туралы әңгіме,

Бесіншісінде табғаш тайпасымен қатысу түркілерге қауіпті екендігі жөнінде,

Алтыншысы түркі халқының болашақты болжай алмауына өкіну,

Жетіншісі түркі халқының даңқын асырған қаған жөнінде,

Сегізіншісінде осы ескерткішті жыр қып жазуға түрткі болған жағдайларға тоқталады.

Тасқа жазылған ескерткіштерде негізінен Түрік қағанаты, оны билеген қағандар, олардың ерлігі жайында сөз болады. «Күлтегін» және «Тоныкөк» жырлары өткен дәуірден нақты мәлімет беруге арналған тарихи деректер. «Күлтегін» жырының басты идеясы - Күлтегін батырды Түрік қағанатының құдіретті тұлғасы етіп көрсету. «Күлтегін» жырының авторы - Йоллығтегін Түрік қағанатының күш қуаты артты, жері барынша кеңіді, ел тұрмысы түзелді. Түрік қағанаты тарихында Тоныкөк тұлғасы ерекше орын алады. Ол Елтеріс қаған, Бөгі қаған және Білге қағандарға кеңесші болған. Тоныкөк ел қамын ойлаған ақылгөй, дана қарт. Түрік қағанатына төрт жағынан жау қаптағанда, Тоныкөк ақыл кеңесімен де, тапқыр сөзімен де, батырлық істерімен де қағандарға көмектесіп отырады. Орхон жазба жәдігерліктері ішінде «Тоныкөк» жыры ерекше орын алады. Бұл жырдың авторы бөлек, оны Тоныкөктің өзі жазған деген болжам бар. Екіншісі - руна жазуындағы бұл жәдігерліктерді поэзиялық туындыға тән барлық белгілері бар, ежелгі түркілердің өзіндік әдеби дәстүріне негізделген көркем туынды деп таныды.

Орхон жәдігерліктерінің ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін өзара қарама қайшы екі түрлі көзқарас орын ала келді. Бірі - Күлтегін және Тоныкөк жәдігерліктері көркем әдебиетке, соның ішінде поэзияға ешбір қатысы жоқ, Түрік қағанатының дәлме дәл жазылған тарихы деп қарады.

Орхон жазба жәдігерліктерінің ішінде «Күлтегін» және «Тоныкөк» жырлары өзінің идеялық мазмұны, композициялық құрылысы, көркемдік бейнелеуі жағынан қазақтың ерлік пен елдікті жырлаған қаһармандық жырларының алғашқы үлгілері болып табылады.

Ескерткіштегі тілдік ерекшеліктер

Фонетикалық ерекшеліктер

Дыбыс алмасу

Күлтегін йадағын оплайу тегді

Күлтегін жауға жаяу ұмтылды (тиді)

Йада//жау й//ж;

Оң тутук йорчын йарақлығ елігін тутды

Оң тұтық басшыларын жарақты нөкерлерімен қолға түсірді

Тутук//тұтық у//ы; у//ы

Жарақты//йарақлығ й//ж; т//л

Йарақлығты қағанға анчулады

Жарақтыларды қағанға еншіледі

Йарақлығты//жарақтыларды й//ж; л//т; т//д

Анчулады//еншіледі а//е; ч//ш; ы//і

Ол сүг анта йоққышдымыз

Ол әскерді сонда жоқ еттік

Анта//сонда а//о; т//д

йоққышдымыз//жоқ еттік (қылдық) й//ж; ш//л;

Бір отуз йашыңа Чача сеңүнке сүңүсдіміз

Жиырма бір жасында Чача сеңүңмен соғыстық

Йашыңа//жасында й//ж; ң//н

Сүңісдіміз//соғыстық ү//о; ң//ғ; і//ы; д//т

Ең ілкі Талықын Чордың боз атығ бініп тегді

Ең ілкі Тадықын Чорлың боз атын мініп тиді

Талықын//Тадықын л//д;

Атығ//атын ғ//н;

Бініп//мініп б//м;

Тегді//тиді е//и

Ол ат анта өлді

Ол ат сонда өлді

Анта//сонда а//о; т//д

Антағ//сондай ғ//й;

Дыбыстың жалғануы немесе түсіп қалуы

Тегді //тиді г-түсіп қалған

Йарақлығ //жарақты ғ-түсіп қалған

Чорың//Чордың д-қосылған

Анта//сонда с-жалғанған

Бегің//бектің т -жалғанған

Торығ//торы ғ- түсіп қалған

Орхон жазбалары тілінде орын алған сингармонизм құбылысы, яғни көп буынды сөздердің алдыңғы буынындағы дауыстының жуан-жіңішкелігі соңғы буындарға әсер ететіндігі (сөздің біркелкі, бір қатарлы дауыстыларды қабылдайтыны:бäглäр, білгä, өлум сансыз, атлығ), алғашқы буынында еріндік дауысты дыбыс келетін сөздердің екінші буынында еріндік емес, езулік дауыстының келуі (бунсыз, оғлына, тутдым; буңсуз, оғлуңа, тутдум емес), сөз буындарының құрылымдық +типтері (дауысыздардың орналасу тәртібі: дауысты + дауыссыз + дауысты, дауысты+ дауыссыз, дауыссыз+дауысты+дауыссыз), ғ, г, п, р дыбыстарының сөз - осылардың барлығы қазіргі қазақ тіліндегі әдеби нормаға сәйкескеледі.