Бидайдың тозаңды қара күйесі (Ustilago tritici): жіктелуі, белгілері, даму циклі мен агрономиялық салдары

Бидайдың тозаңды қара күйесі Ustilago tritici

Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті

«Өсімдік қорғау және карантин» каферрасы

Жоспар

I. Бидайдың тозаңды қара күйесі

Жіктелуі . . . 3

Ауру белгілері . . . 5

Аурудың даму циклы . . . 8

Аурудың даму температурасы . . . 11

Ауру салдары . . . 12

II. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Бидайдың тозаңды қара күйесі

Ауру қоздырғышы - Ustilago tritici Jens. cаңырауқұлағы.

Ауру бидай өсірілетін барлық аймақтарға таралған, әсіресе республиканың негізгі астық өндіретін аймақтары - солтүстік, шығыс және батыс аймақтарында бидайға қатты залал келтіреді.

Ауру белгілері

Кесел белгілі дақылдың масақтану кезеңінде байқалады. Гүл бөліктерінің және масақшалар қауызының ыдырап, телиоспоралардан тұратын қара масса түзілуінің нәтижесінде залалданған өсімдіктердің масақтары күйген сияқты күйге енеді. Қылтанақты бидай сорттарының қылтанақтарының пішіні өзгеріп, бұратылып қалады. Тек масақ өзегі ғана сау қалады.

Ауру қоздырғышы - Ustilago tritici Jens. саңырауқұлағы телиоспоралары ұсақ, көбіне шар тәрізді, кейде сопақша немесе бұрышты да болуы мүмкін, зәйтүн қоңыр түсті (диаметрі 5-9 мкм), сыртқы қауызын ұсақ тікен басқан.

Тозаңды қара күйе ауруының қоздырғышының өсіп-өнуі 2 вегетация бойына жүреді:

Бірінші жылы гүл жатынының залалдануы (гүлдеу кезеңінде)

Екінші жылы - аурудың дамып - жетілуі (масақтану кезеңі)

Бидайдың тозаңды қара күйе ауруының даму циклы

Залалданған жапырақ қынабынан шығарда масақ телиоспоралар массасы жұқа мөлдір қабықшамен қапталған. Жарыққа шыққан бойда бұл қабықша тез арада ыдырап телиоспоралар жан-жаққа шашылады.

Телиоспоралар ауа арқылы бидай гүлінің аналығына түсіп фрагмобазидияларға өніп, екі-екіден қосылған диплоидты жіпшелер ұрыққа еніп, тұқым ішінде, тұқым қабығының перикарпийінде немесе эндоспермінде сақталады. Залалданған тұқымның сау тұқымнан сырттай айырмашылығы болмайды.

Осы күйде тозаңды қара күйе саңырауқұлағы тіршілікке қабілетін 3 жылдан астам уақыт сақтай алады.

Көктемде себілген тұқым өнгенде, оның бойындағы саңырауқұлақ жіпшумағы да өсе бастайды. Өсімдік бойымен диффузды түрде таралып, саңырауқұлақ жіпшесі кейде жас жапырақтарға дейің жетеді. Бидай масағының жетілуі кезінде саңырауқұлақ жіпшелері қарқынды дамып, жуандап пішінсіз масса түзеді. Кейін олардан телиоспоралар түзіледі.

Бидайдың тозаңды қара күйесінің даму циклы:

М-мейоз: 1-тозаңды каракүйемен закымданған бидайдың масағы; 2-телиоспора; 3-бидайдың гүлдеген масағы; 4-аналықтағы телиоспора; 4-телиоспораның өсуі және базидиоспораның түзілуі; 6-фрагмобазидийдің мүшелерінің бірігуі; 7-8-жіпшелердің ұрыққа енуіі; 9-зақымданған дәннің өсуі; 10-телиоспораның түзілуі.

Ustilago tritici

Споралардың өсуіне қажетті минималды температура

7-8°С

Споралардың өсуіне қажетті оптималды температура

23-25°С

Ауру дамуының оптималды температурасы

22-27°С

Дақылдың гүлдеу кезеңіндегі ауа ылғалдылығы жоғары (60-80%) және температураның жоғары деңгейде 20-25ºС болуы залалдану қарқындылығын арттырады. Ауа температурасы 7-8ºС-қа дейін төмендесе саңырауқұлақтың дамуы тежейді, сондықтан қар түсер алдында егілген күздік пен жаздық бидай ауруға аз шалдығады.

Ауру салдары

Тозаңды қара күйе аса зиянды ауру. Бұл дертке шалдыққан өсімдіктің өсу қарқыны баяулап, түптенуі нашарлайды. Ал масағы түгел жойылады. Сонымен қатар, аурудың жанама шығыны да болады: кей өсімдіктер ауруы жойылмайды, алайда олардан түскен өнімнің сапасы төмендеп, мөлшері азаяды, басқа ауруларға төзімсіз келеді.