Дыбыс үндестігі туралы

Презентация қосу

Дыбыс үндестігі
Түбір мен қосымшаның жігіндегі немесе
сөз аралығындағы көрші дыбыстардың бір-
біріне ықпал етіп, ыңғайласып, үйлесіп
қолданылуын үндестік заңы
(сингармонизм) дейді.
Үндестік заңы
(Сингармонизм)

Ерін үндестігі
Буын үндестігі (Лабиалдық
сингармонизм)

Дыбыс үндестігі (Ассимиляция)
деп түбір мен қосымшаның
жігіндегі, сөз бен сөз
аралығындағы дауысты не
дауыссыз дыбыстардың көршілес
дауыссыз дыбыстарға ілгерінді-
кейінді бір-біріне ықпал етіп,
өзгертуін атайды.
Кейінді ықпал
Сөнбе-сөмбе
Жанпейіс-
Жампейіс
Ілгерінді ықпал
Алып бер-алыппер
Тұра келді-
тұрагелді

Дыбыс үндестігі
(Ассимиляция)

Тоғыспалы ықпал
Досжан-Дошшан
Ассимиляция латын тілінен
аударғанда үйлесу, үндесу дегенді
білдіреді. Тіл білімінде дауыссыз
дыбыстардың бір біріне тигізетін
ықпалы, үндесуін айтады.
Ассимиляция толық және жартылай
түрде кездеседі.

Толық ассимиляция: басшы-башшы,
жазса-жасса

Жартылай ассимиляция: атқа,
жазға
Ілгерінді (регрессивті) ықпал
деп сөз ішінде немесе сөздер
аралығында алғашқы дыбыстың
өзінен кейінгі тұрған дыбысқа
әсерін тигіп тұруын айтамыз.
- Сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, не б, в, г, д,
дыбыстарының біріне аяқталса, оған қатаң
дыбыстан басталатын қосымша жалғанады.

- Біріккен сөздердің, сөз тіркесінің алғашқы сыңары қатаң
болып, соңғы сыңары ұяңнан басталса да ол қатаңға
айналады.

- Біріккен сөздердің, сөз тіркесінің алғашқы сыңары
дауыстыға, я үндіге, я ұяңға аяқталып, екінші сыңары
қатаң дыбыстан басталса, айтылуда қатаң дыбыс
ұяңданып естіледі.
Кейінді (прогрессивті) ықпал –
сөз ішінде не сөз аралығында
кейінгі дыбыстың өзінен
бұрынғы дыбысқа әсер етіп
өзгертуін кейінді ықпал дейміз.
- Үнді дауыссызға аяқталып тұрған
сөздерге тек ұяң немесе үндіден
басталатын морфема жалғанады: ай-лы,
мал-мен, тау-ға, ар-лы.
-Сөздің соңғы дыбысы қатаң п, қ, к
болып, жалғанатын қосымша дауыстыдан
басталса, олар ұяң сыңарларына ( п-б, к-
г, қ-ғ болып) айналады, кейде п дыбысы
у-ға айналады: талабы, аяғы, көлігі.
Кейінді ықпалдың жазуда
ескерілмейтін түрі
Сөздің соңғы дыбысы н
болса, жалғанатын Түбірдің соңғы с, з
қосымшалар қ, ғ, г, б, п дыбыстарының бірі ш
дыбыстарынан дыбысының алдынан
басталғанда, н өзгеріп ң не келсе, олар айтылуда ш
м болып айтылады, бірақ дыбысы болып естіледі
жазғанда түбірі сақталады.

Түбірдің соңғы дыбысы з
болып, одан кейін с, ж
дыбыстарының бірі келсе,
з дыбысы с дыбысына не
ж дыбысына айналады.
Тоғыспалы ықпал – сөз тіркестерінің,
біріккен сөз сыңарларының
аралығындағы көршілес дыбыстардың
бір-біріне қатар ілгерінді де кейінді де
әсер етіп, екеуінің де басқа дыбысқа
ауысуын айтамыз.
- Алдыңғы сөз н дыбысына бітіп, кейінгі
сөз қ немесе к қатаңдарынан басталса,
онда ңқ және нк түріндегі дыбыс тіркесі
ңғ, нг дыбыстарына алмасады: қанқызыл-
қаңғызыл, жанкешті-жангешті

- Алдыңғы сөз с дыбысына бітіп, кейінгі
сөз ж дыбысынан басталса, онда
бұлардың екеуі де ш дыбысына алмасады:
тасжол-ташшол, Есжан-Ешшан

Ұқсас жұмыстар

Дыбыс үндестігі жайлы

Дыбыс үндестігі

Фонетика

Дауысты дыбыстардың жіктелуі

Сын есімнің жасалуы (грамматика) Мемлекеттік мерекелер (лексикалы қ) Наурыз мейрамы

Сын есімнің жасалуы

Қазақ тіліне тән дауысты дыбыстар

Оқушыларды ҰБТ – ға дайындау жұмысының жүйесі

Грамматика саласынан фонетика мен сөздердің лексикалық мағыналары

Сөйлем мүшелері

Пәндер