Қазақ тіліндегі үндестік заңдары: ерін, буын және дыбыс үндестігі (ассимиляция)

Скачать

Дыбыс үндестігі

Түбір мен қосымшаның жігіндегі немесе сөз аралығындағы көрші дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, ыңғайласып, үйлесіп қолданылуын үндестік заңы (сингармонизм) дейді.

Үндестік заңы

(Сингармонизм)

Буын үндестігі

Дыбыс үндестігі (Ассимиляция) деп түбір мен қосымшаның жігіндегі, сөз бен сөз аралығындағы дауысты не дауыссыз дыбыстардың көршілес дауыссыз дыбыстарға ілгерінді-кейінді бір-біріне ықпал етіп, өзгертуін атайды.

Ерін үндестігі (Лабиалдық сингармонизм)

Кейінді ықпал

Сөнбе-сөмбе

Жанпейіс-Жампейіс

Ілгерінді ықпал

Алып бер-алыппер

Тұра келді-тұрагелді

Тоғыспалы ықпал

Досжан-Дошшан

Дыбыс үндестігі (Ассимиляция)

Ассимиляция латын тілінен аударғанда үйлесу, үндесу дегенді білдіреді. Тіл білімінде дауыссыз дыбыстардың бір біріне тигізетін ықпалы, үндесуін айтады.

Ассимиляция толық және жартылай түрде кездеседі. Толық ассимиляция: басшы-башшы, жазса-жасса Жартылай ассимиляция: атқа, жазға

Ілгерінді (регрессивті) ықпал деп сөз ішінде немесе сөздер аралығында алғашқы дыбыстың өзінен кейінгі тұрған дыбысқа әсерін тигіп тұруын айтамыз.

- Сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, не б, в, г, д, дыбыстарының біріне аяқталса, оған қатаң дыбыстан басталатын қосымша жалғанады. - Біріккен сөздердің, сөз тіркесінің алғашқы сыңары қатаң болып, соңғы сыңары ұяңнан басталса да ол қатаңға айналады. - Біріккен сөздердің, сөз тіркесінің алғашқы сыңары дауыстыға, я үндіге, я ұяңға аяқталып, екінші сыңары қатаң дыбыстан басталса, айтылуда қатаң дыбыс ұяңданып естіледі.

Кейінді (прогрессивті) ықпал - сөз ішінде не сөз аралығында кейінгі дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа әсер етіп өзгертуін кейінді ықпал дейміз.

- Үнді дауыссызға аяқталып тұрған сөздерге тек ұяң немесе үндіден басталатын морфема жалғанады: ай-лы, мал-мен, тау-ға, ар-лы. -Сөздің соңғы дыбысы қатаң п, қ, к болып, жалғанатын қосымша дауыстыдан басталса, олар ұяң сыңарларына ( п-б, к-г, қ-ғ болып) айналады, кейде п дыбысы у-ға айналады: талабы, аяғы, көлігі.

Тоғыспалы ықпал - сөз тіркестерінің, біріккен сөз сыңарларының аралығындағы көршілес дыбыстардың бір-біріне қатар ілгерінді де кейінді де әсер етіп, екеуінің де басқа дыбысқа ауысуын айтамыз.

- Алдыңғы сөз н дыбысына бітіп, кейінгі сөз қ немесе к қатаңдарынан басталса, онда ңқ және нк түріндегі дыбыс тіркесі ңғ, нг дыбыстарына алмасады: қанқызыл-қаңғызыл, жанкешті-жангешті - Алдыңғы сөз с дыбысына бітіп, кейінгі сөз ж дыбысынан басталса, онда бұлардың екеуі де ш дыбысына алмасады: тасжол-ташшол, Есжан-Ешшан

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс