Фонетика

Презентация қосу

Фонетика
Фонетика - тілдің дыбыстық жүйесін зерттейтін тіл
білімінің бір саласы.
Оның салалары

Тарихи
фонетика
Салыстырма- Эксперимент-
(диахрония-
лы фонетика тік фонетика Физиология-
Сипаттамалы лық
белгілі бір белгілі бір лық фонетика
фонетика тілдің фонетика)
тілдің дыбыс тілдің тілдегі
өмір сүріп тілдің
құбылыста- дыбыстарын дыбыстардың
тұрған дыбыстық
рын өзге түрлі артикуляция-
дәуіріндегі жүйесін
тілдердің техникалық лық,
дыбыстық тарихи
дыбыс құралдар мен акустикалық
жүйесін тұрғыдан
жүйесімен аспаптардың қасиеттерін
қарастырады қарастырып,
салыстыра көмегімен зерттейді.
олардың даму
зерттейді зерттейді
тарихын
айқындайды.
Олардың іштей
жіктелуі және бір-
біріне әсері

Буын

Екпін

Тілдің дыбыстық
жағы мен жазудың
арақатынасы

Орфография
Тіл дыбыстарының пайда болуы

Орфоэпия
Қазақ фонетикасын зерттегендер:

Н.И. Ильминский
В.В. Радлов
А. Байтұрсынұлы
Қ. Жұбанұлы
Х. Досмұхаметұлы
Ж. Аралбаев
Ә.Жүнісбеков
С. Мырзабеков, т.б.
Тіл білімі туралы еңбектер
Байтұрсынұлы А. – Тіл тағылымы. Алматы 1992 ж.
Жұбанов Қ. – Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.
Алматы 1966 ж.
Кеңесбаев С., Мұсабаев Ғ. – Қазіргі қазақ тілі.
Лексика, фонетика. Алматы 1975 ж.
Мырзабеков С. – Қазақ тілінің дыбыс жүйесі.
Алматы 1993 ж.
Аралбаев Ж. – Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер.
Алматы 1988 ж.
Исаев С. – Қазақ тілі. Алматы 1993 ж.
Аханов К. – Тіл білімінің негіздері. Алматы 1993 ж.
Қалиұлы. – Қазіргі қазақ тілі. Алматы 2004 ж.
Дыбыс – сөздердің мағыналары мен
тұлғаларын ажырататын ең кіші тілдік
бірлік.

Фонема – сөздер мен морфемаларды
құрастырып, оларды бір-бірінен мағына
және форма жағынан ажыратуға септігі
бар тілдің ең кішкене бөлшегі.

Әріп – дыбысқа берілетін шартты таңба.
Дауысты Дыбыс Дауыссыз
дыбыстар дыбыстар

Үннің қатысына қарай:
Тілдің қатысына қарай:
Қатаң : п, ф, с, ш, к, қ, т, ч, щ, ц, х
жуан: а,о, ұ, ы, (у).
Ұяң: б, в, г, ғ, д, ж, з, һ.
жіңішке: ә, е, э, ө, ү, і, и, (у)
Үнді: р, л, м, н, ң, й, у

Жақтың қатысына қарай: Айтылуына қарай:
ашық: а, ә, е, э, о, ө. Шұғыл: б, п, д, т, ц, г, к, қ, ч
қысаң: ы, і, и, ұ, ү, у. Ызың: в, ф, з, с, ж, ш, щ, ғ, х, һ

Айтылу орнына қарай:
Ерін (билабиаль) : п, б, м, (у);
Еріннің қатысына қарай: Тіс пен ерін (лабиальденталь): ф, в.
еріндік: о, ө, ұ, ү, у. Тіс (денталь): т, с, з, д, ц;
езулік: а, ә, е, и, э, ы, і. Тіл ұшы (альвеоляр): н, л, ч;
Тіл алды (палаталь): р, ш, ж, й;
Тіл ортасы (препалаталь): к,г;
Тіл арты (веляр): қ, ғ, ң, х;
Көмей (фарингаль): һ.
Дауыстылар Дауыссыздар
Аффрикат дыбыстар:
Дифтонгоид ц және ч
дыбыстар: у және и

Сөз соңында кездеспейтін
(айтылуда) дауыссыздар: б, д,
Жалаң дауыстылар: г, ғ, в.
а, е, ы, і, ә, о, ө, ү, ұ;
Сөз басында кездеспейтін
Құрамды дауыссыздар: ң, й.
дауыстылар: ё, я, ю
Сөздің барлық шенінде
кездесе беретін дауыссыздар:
с, ш, т, қ, м, з, ж, н, (у).
Дауысты дыбыстар Дауыссыз дыбыстар
• Дауыстылар дауыстан • Дауыссыздар салдырдан
жасалады да, салдырдың жасалады.
қатысы елеусіз болады • Дауыссыздарды айтқанда,
• Дауыстыларды айтқан кезде
ауа кедергіге ұшырап,
ауа өкпеден кедергісіз,
қарқынсыз шығады да,
қарқынды шығады да,
дыбыстау мүшелерінің бірер ғана дыбыстау
барлығы дерлік қатысады. мүшелері қатысады.
• Дауыстылар буын құрайды • Дауыссыздар буын құрай
• Дауыстыларға екпін түседі. алмайды.
• Дауыстылар дауыстап, • Дауыссыздарға екпін
созып айтуға келеді түспейді
• Дауыстылардың • Дауыссыздар созып айтуға
дауыссыздарға әсері күшті келмейді.
болады.
Буын

Ашық буын бір
ғана дауысты Бітеу буын
дыбыстан тұрады дауыссыздан
немесе дауыссыз басталып,
дыбыстан Тұйық буын дауыссызға бітеді
басталып, дауысты
дауыстыға бітеді дыбыстан
басталып,
дауыссызға
бітеді
Тасымал – жолға сыймай қалған
буынның келесі жолға көшірілуі. Сөздің
соңғы буындары дефис (-) арқылы
төмендегі тәртіп бойынша
тасымалданады.

Сөз ішінде бір буынның басқа
буындардан ерекшеленіп, күшті
айтылуын екпін дейді.
Екпін
• Фонациялық ауаның қарқынымен
(күшімен) байланысты екпін; мұны
лебізді (динамикалық) және үнді
(тоникалық) екпін дейміз.
• Дауыс ырғағымен (дауыс тонымен)
байланысты екпін; мұны үнді
(музыкалы немесе тоникалық) екпін
дейміз.
Екпін түспейтін қосымшалар:

Есім сөздерге
Етістіктің және етістіктің
Жіктік болымсыздық есімше
жалғаулары: мағынасын тұлғасына
жалғанып, теңеу
-сың, -сің, туғызатын мәнін білдіретін
-мыз, -міз, -ды, жұрнақтары: жұрнақтары:
-ді, -сыз, -сіз. -ма, -ме, -ба, -дай, -дей, -тай,
-бе, -па, -пе -тей, -лай, -лей
және -ша, -ше
Түбір мен қосымшаның жігіндегі немесе сөз
аралығындағы көрші дыбыстардың бір-біріне
ықпал етіп, ыңғайласып, үйлесіп
қолданылуын үндестік заңы (сингармонизм)
дейді.

Диссимиляция – бір сөз ішінде
артикуляциялық ұқсастығы жоқ екі немесе
одан көп дыбыстың келуі.
Буын үндестігі- сөздің
соңғы буынының жуан- Үндестік заңы
жіңішкелігіне қарай
қосымшалардың да
(Сингармонизм)
бірыңғай жуан не
жіңішке жалғануы
Кейінді ықпал
Ерін үндестігі (Лабиалдық Сөнбе-сөмбе
сингармонизм) бастапқы Жанпейіс-
буындағы ерін дауыстының
ыңғайына қарай , соңғы Жампейіс Ілгерінді ықпал
буындарда да ерін Алып бер-алыппер
дауыстылардың келуі. Тұра келді-
тұрагелді
Дыбыс үндестігі
(Ассимиляция) түбір мен
қосымшаның жігіндегі, сөз
бен сөз аралығындағы
дауысты не дауыссыз Тоғыспалы ықпал
дыбыстардың көршілес Досжан-Дошшан
дауыссыз дыбыстарға
ілгерінді-кейінді бір-біріне
ықпал етіп, өзгертуін дейді
Орфография – тілдегі сөздерді дұрыс жазу
ережелерінің жиынтығы. Орфография үш принципке
негізделеді:
1. Морфологиялық принцип. Сөздер айтылуынша
емес, бастапқы түбір қалпы сақталып жазылады.
2. Дәстүрлі-тарихи принцип. Сөздер әуелгі
тұлғасында емес, тілде қалыптасқан тұлғасы
бойынша жазылады.
3. Фонетикалық принцип. Сөздер дыбыстық заңдарға
сүйеніліп, айтылуы және естілуі бойынша жазылады.

Орфоэпия – тілдегі сөздердің, сөз тіркестерінің дұрыс
айтылу ережелерінің жиынтығы.
Графика әріптермен қатар пунктуацияға да
үлкен мән береді. Пунктуация (латын.
punktum - нүкте сөзінен)

Транскрипция дегеніміз - тілдегі
дыбыстарды діл бейнелеу әрекеті, ісі. Яғни
дыбыстық тілді мүмкіндігінше дәл беру
үшін ойлап тапқан арнайы жазу.
Транскрипц
ия

Фонетикалы
Фонемалық қ
Назарларыңызға рахмет!

Орындаған: Нүсіп Гүлжан
103-топ

Ұқсас жұмыстар

Фонетика және оның салалары

Сипаттамалы фонетика

Тіл дыбыстарының жасалу жолдары

Қазақ тілі білімі қазақ тілін зерттейтін ғылым саласы

Фонетика - тіл ғылымының тілдердің дыбыстық жүйесін зерттейтін саласы

Қазіргі қазақ тілі фонетикасының зерттелу жайы

Тіл біліміне кіріспе

Миссионерлік бағыттағы қазақ фонетикасының зерттелуі

Фонетика. Дауысты дыбыстар - Қазақ тілі (5-сынып)

Тіл білімінің салалары

Пәндер