Фонетика

Қазақ фонетикасын зерттегендер: Н. И. Ильминский В. В. Радлов А. Байтұрсынұлы Қ. Жұбанұлы Х. Досмұхаметұлы Ж. Аралбаев Ә. Жүнісбеков С. Мырзабеков, т. б.

Тіл білімі туралы еңбектер Байтұрсынұлы А. - Тіл тағылымы. Алматы 1992 ж. Жұбанов Қ. - Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы 1966 ж. Кеңесбаев С., Мұсабаев Ғ. - Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. Алматы 1975 ж. Мырзабеков С. - Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. Алматы 1993 ж. Аралбаев Ж. - Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. Алматы 1988 ж. Исаев С. - Қазақ тілі. Алматы 1993 ж. Аханов К. - Тіл білімінің негіздері. Алматы 1993 ж. Қалиұлы. - Қазіргі қазақ тілі. Алматы 2004 ж.

Дыбыс - сөздердің мағыналары мен тұлғаларын ажырататын ең кіші тілдік бірлік. Фонема - сөздер мен морфемаларды құрастырып, оларды бір-бірінен мағына және форма жағынан ажыратуға септігі бар тілдің ең кішкене бөлшегі. Әріп - дыбысқа берілетін шартты таңба.

Дыбыс

Дауысты дыбыстар

Дауыссыз дыбыстар

Тілдің қатысына қарай:

жуан: а, о, ұ, ы, (у) .

жіңішке: ә, е, э, ө, ү, і, и, (у)

Үннің қатысына қарай:

Қатаң : п, ф, с, ш, к, қ, т, ч, щ, ц, х

Ұяң: б, в, г, ғ, д, ж, з, һ.

Үнді: р, л, м, н, ң, й, у

Жақтың қатысына қарай:

ашық: а, ә, е, э, о, ө.

қысаң: ы, і, и, ұ, ү, у.

Еріннің қатысына қарай:

еріндік: о, ө, ұ, ү, у.

езулік: а, ә, е, и, э, ы, і.

Айтылуына қарай:

Шұғыл: б, п, д, т, ц, г, к, қ, ч

Ызың: в, ф, з, с, ж, ш, щ, ғ, х, һ

Айтылу орнына қарай:

Ерін (билабиаль) : п, б, м, (у) ;

Тіс пен ерін (лабиальденталь) : ф, в.

Тіс (денталь) : т, с, з, д, ц;

Тіл ұшы (альвеоляр) : н, л, ч;

Тіл алды (палаталь) : р, ш, ж, й;

Тіл ортасы (препалаталь) : к, г;

Тіл арты (веляр) : қ, ғ, ң, х;

Көмей (фарингаль) : һ.

Тасымал - жолға сыймай қалған буынның келесі жолға көшірілуі. Сөздің соңғы буындары дефис (-) арқылы төмендегі тәртіп бойынша тасымалданады. Сөз ішінде бір буынның басқа буындардан ерекшеленіп, күшті айтылуын екпін дейді.

Түбір мен қосымшаның жігіндегі немесе сөз аралығындағы көрші дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, ыңғайласып, үйлесіп қолданылуын үндестік заңы (сингармонизм) дейді. Диссимиляция - бір сөз ішінде артикуляциялық ұқсастығы жоқ екі немесе одан көп дыбыстың келуі.

Үндестік заңы

(Сингармонизм)

Буын үндестігі- сөздің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай қосымшалардың да бірыңғай жуан не жіңішке жалғануы

Дыбыс үндестігі (Ассимиляция) түбір мен қосымшаның жігіндегі, сөз бен сөз аралығындағы дауысты не дауыссыз дыбыстардың көршілес дауыссыз дыбыстарға ілгерінді-кейінді бір-біріне ықпал етіп, өзгертуін дейді

Ілгерінді ықпал

Алып бер-алыппер

Тұра келді-тұрагелді

Кейінді ықпал

Сөнбе-сөмбе

Жанпейіс-Жампейіс

Тоғыспалы ықпал

Досжан-Дошшан

Ерін үндестігі (Лабиалдық сингармонизм) бастапқы буындағы ерін дауыстының ыңғайына қарай, соңғы буындарда да ерін дауыстылардың келуі.

Орфография - тілдегі сөздерді дұрыс жазу ережелерінің жиынтығы. Орфография үш принципке негізделеді: 1. Морфологиялық принцип. Сөздер айтылуынша емес, бастапқы түбір қалпы сақталып жазылады. 2. Дәстүрлі-тарихи принцип. Сөздер әуелгі тұлғасында емес, тілде қалыптасқан тұлғасы бойынша жазылады. 3. Фонетикалық принцип. Сөздер дыбыстық заңдарға сүйеніліп, айтылуы және естілуі бойынша жазылады. Орфоэпия - тілдегі сөздердің, сөз тіркестерінің дұрыс айтылу ережелерінің жиынтығы.

Графика әріптермен қатар пунктуацияға да үлкен мән береді. Пунктуация (латын. punktum - нүкте сөзінен) Транскрипция дегеніміз - тілдегі дыбыстарды діл бейнелеу әрекеті, ісі. Яғни дыбыстық тілді мүмкіндігінше дәл беру үшін ойлап тапқан арнайы жазу.