Оқытылып отырған тілдердегі етістіктің грамматикалық категоряларын салыстыру

Презентация қосу

Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті

Оқытылып отырған тілдердегі
етістіктің грамматикалық
категоряларын салыстыру.

Орындаған: Абдрахманова Э.
Тексерген: Шонайбаева А.
Жоспар:
Кіріспе
I Қазақ тіліндегі етістіктің грамматикалық
категориялары
1.1 Лексика-грамматикалық категорялар
1.2 Таза грамматикалық категориялар
II Орыс тіліндегі етістіктің грамматикалық
категориялары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Грамматикалық категория –
мағынасы бір типтес грамматикалық
тұлғалардың бір-бірінен өзгеше
жүйесі.
Етістік – заттың қимылын
сипаттайтын, сөз таптарының ішіндегі
ең күрделі, әрі грамматикалық
категорияларға ең бай сөз табы.
Етістіктің грамматикалық категорялары

Лексика- Таза
грамматикалық грамматикалық

Сабақтылық-
салттық
Рай категориясы
категорясы
Шақ категориясы
Етіс категориясы
Жақ категориясы
Болымды-
болымсыздық
категорясы
Салт-сабақтылық
категориясы

Сабақты етістік –
табыс жалғаулы Салт етістік –
сөзді (тура табыс жалғаулы
объектіні) қажет сөзді қажет етпейтін
ететін етістік. етістік. Мысалы:
Мысалы: Кітапты Асан асықтармен
оқып шықтың ба? ойнады.
Мен кітап оқыдым.
Етіс категориясы
Етіс – іс-әрекетпен істеушінің арасындағы қарым-
қатынасты білдіретін етістіктің түрі.

Өздік етіс – іс- Өзгелік етіс – іс- Ырықсыз етіс –
Ортақ етіс – іс
әрекеттің іс әрекеттің басқа іс-әрекет
әрекет иесінің
істеушіге тікелей біреу арқылы істеушінің
бірнешеу екенін
бағытталғанын істелінгенін ырқынан тыс
білдіретін етіс
білдіретін етіс білдіретін етіс істелетінін
түрі. Мысалы:
түрі. Мысалы: түрі. Мысалы: білдіретін етістің
жазЫС, терІС,
жуЫНды, киІНді, оқыТ, жазДЫР, бір түрі. Мысалы:
ЖинаС.
тараНды. айтҚЫЗ. шақырЫЛ, төлеН.
Болымды-болымсыздық
категориясы

Болымсыз етістік – қимыл,
Болымды етістік – іс-
негізгі түбірде де, әрекеттіңболмауын,жүзегеаспа
уын білдіретін етістік. Ол
туынды түбірде де, етістіктің негізгі, туынды,
қимылдың, іс- күрделі түбірлеріне, етіс,
әрекеттің болуын күшейтпелі етістік
тұлғаларына -ма,-ме,-ба,-бе,-
білдіретін етістік. па,-пе қосымшалары қосылу
Мысалы: Марат ертең арқылы жасалады.
келеді Мысалы:Марат ертең
келМЕйді.
Шақ категориясы

Осы шақ Келер шақ Өткен шақ
Болжалды келер шақ
қимылдың қимылдың болу Жедел өткен шақ
Нақ осы шақ мүмкіндігін айқын қимылдың таяу арада
қимылдың сөйлеп көрсетпей, болжап айтады. болып кеткенін білдіреді.
тұрған сәтте болып Мысалы: барАРмын, Мысалы: барДЫ, айтТЫ
жатқынын келЕРмін. Бұрыңғы өткен шақ
білдіреді. Мысалы: Мақсатты келер шақ қимылдың сөйлеп тұрған
Асан хат жазып қимылдың келешекте мақсат сәттен әлдеқайда бұрын
отыр. етіле орындалатынын өтіпкеткенін білдіреді.
Ауыспалы осы білдіреді. Мысалы: Мысалы: барҒАН, келІП.
шақ қимылдың барМАҚпын, бармақ Ауыспалы өткен шақ –
дағдылы қалыпта ЕМЕСпін. Ауыспалы келер атын, -етін, -йтын, -йтін
болып тұруын шақ көсемшенің –а, -е, -й жұрнақтары арқылы
білдіреді. Мысалы: жұрнағының жіклелуі жасалады. Мысалы: Ол
Көктем келЕді. арқылы жасалады. Мысалы: ауылға жиі барАТЫН еді.
Самат ауылға КЕШКЕ келеді
Рай категориясы
Сөйлеушінің сөзі арқылы қимылдың шындыққа қатысын,
айтушының пікірін, көзқарасын білдіріп,белгілі бір
грамматикалық тұлғалар арқылы жасалатын етісітің түрін
рай деп аталады.
Шақ түрі Жасалау жолы Мысал

Ашық рай Үш шақтың бірінде Әркім өз ойымен отыр.
қолданылады

Бұрық рай Етістіктің бұйрықты түрде Сен бар, сіз отырыңыз
жіктелуі арқылы
жасалады.
Шартты рай -са, -се жұрнақтары Мен келсем, сіз кетіп
арқылы жасалады қалыпсыз.

Қалау рай -ғы, -гі, -қы, -кі+кел Барғым келеді.
-са, -се+игі еді Барсам игі еді.
-ғай, -гей, -қай, -кей+еді Барғай еді.
Жақ категориясы
Есімше Көсімше Шартты Бұрық рай Қалау рай
тұлғалы тұлғалы рай, тұлғалы тұлғалы
етістік+қалып етістік жедел етістік етістік
етістік өткен
шақ
тұлғалы
етістік
I -мын, -мін, Есімше -//-м,-қ,-к -айын,-ейін,- -ғы-
-пын, -пін// тұлғалы йын,-йін//- м+келеді,-у-
-мыз, -міз, -быз, етістік айық,-ейік,- ым қажет//ғы-
-біз, -пыз, -піз йық,-йік мыз қажет
II сың, -сің/-сыз, Есімше -н//-ндар,- -//-ыңыз,- -ғы-ң
-сіз //-сыңдар, тұлғалы ндер/- іңіз,-ңыз,- келеді/ғы-ңыз
-сіңдер,/ етістік ңыз,-ңіз/- ңіз/-ыңдар,- келеді//ғы-
-сыздар, -сіздер ңыздар,- іңдер/- ларың
іңіздер ыңыздар,- келеді/у-
іңіздер ларыңыз
қажет
III - -ды, -ді, - -сын,-сін -ғы-сы
-ты, -ті келеді//-у-ы
Орыс тіліндегі етістіктің
граммтикалық категориялары
Категория вида
Категория переходности
Категория возвратности
Категория залога
Категория наклонения
Категория времени
Категория лица
Категория рода
Категория числа
Қорытынды
Қазақ тілі Орыс тілі

Шақ
категориясы
Жақ
категориясы
Болымды- Етіс
Категория вида
категориясы
болымсыздық Категория
Сабақтылық-
категорясы салттық возвратности
категориясы
Рай
Категория рода
категориясы
Пайдаланылған
әдебиеттер
1. https://studopedia.info/5-110476.h
tml
2. https://martebe.kz/123123-16/
3. https://kk.wikipedia.org/wi
ki/%D0%95%D1%82%D1%96%D1%
%D1%82%D1%96%D0%BA
4. http://ebooks.grsu.by/kavinkina_l
ang/grammaticheskie-kategorii-gla
gola.htm

Ұқсас жұмыстар

Тілдердің типологиялық классификациясы

Нөлдік форма

Етістіктің грамматикалық категориялары

Етістік түбірі

Жұмыс. 7 сынып

Етістіктің аналитикалық форманттарының граммтикалық категорияларға қатысы

Нөлдік морфема

Бейнелеу өнері

Функционалды грамматикалық категория ұғымдары туралы кейбір мәселелер

Әбілхан Қастеев. Көсемшені қайталау

Пәндер