Оқытылып отырған тілдердегі етістіктің грамматикалық категоряларын салыстыру

Оқытылып отырған тілдердегі етістіктің грамматикалық категоряларын салыстыру.

Орындаған: Абдрахманова Э.

Тексерген: Шонайбаева А.

Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті

Жоспар:

Кіріспе

I Қазақ тіліндегі етістіктің грамматикалық категориялары

1. 1 Лексика-грамматикалық категорялар

1. 2 Таза грамматикалық категориялар

II Орыс тіліндегі етістіктің грамматикалық категориялары

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Грамматикалық категория - мағынасы бір типтес грамматикалық тұлғалардың бір-бірінен өзгеше жүйесі.

Етістік - заттың қимылын сипаттайтын, сөз таптарының ішіндегі ең күрделі, әрі грамматикалық категорияларға ең бай сөз табы.

Лексика-грамматикалық

Таза грамматикалық

Етістіктің грамматикалық категорялары

Сабақтылық-салттық категорясы

Етіс категориясы

Болымды-болымсыздық категорясы

Рай категориясы

Шақ категориясы

Жақ категориясы

Салт-сабақтылық категориясы

Сабақты етістік - табыс жалғаулы сөзді (тура объектіні) қажет ететін етістік. Мысалы: Кітапты оқып шықтың ба? Мен кітап оқыдым.

Салт етістік - табыс жалғаулы сөзді қажет етпейтін етістік. Мысалы: Асан асықтармен ойнады.

Етіс категориясы

Етіс - іс-әрекетпен істеушінің арасындағы қарым-қатынасты білдіретін етістіктің түрі.

Өздік етіс - іс-әрекеттің іс істеушіге тікелей бағытталғанын білдіретін етіс түрі. Мысалы: жуЫНды, киІНді, тараНды.

Өзгелік етіс - іс-әрекеттің басқа біреу арқылы істелінгенін білдіретін етіс түрі. Мысалы: оқыТ, жазДЫР, айтҚЫЗ.

Ырықсыз етіс - іс-әрекет істеушінің ырқынан тыс істелетінін білдіретін етістің бір түрі. Мысалы: шақырЫЛ, төлеН.

Ортақ етіс - іс әрекет иесінің бірнешеу екенін білдіретін етіс түрі. Мысалы: жазЫС, терІС, ЖинаС.

Болымды-болымсыздық категориясы

Болымды етістік - негізгі түбірде де, туынды түбірде де, қимылдың, іс-әрекеттің болуын білдіретін етістік. Мысалы: Марат ертең келеді

Болымсыз етістік - қимыл, іс-әрекеттіңболмауын, жүзегеаспауын білдіретін етістік. Ол етістіктің негізгі, туынды, күрделі түбірлеріне, етіс, күшейтпелі етістік тұлғаларына -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшалары қосылу арқылы жасалады. Мысалы:Марат ертең келМЕйді.

Шақ категориясы

Осы шақ

Келер шақ

Өткен шақ

Нақ осы шақ қимылдың сөйлеп тұрған сәтте болып жатқынын білдіреді. Мысалы: Асан хат жазып отыр.

Ауыспалы осы шақ қимылдың дағдылы қалыпта болып тұруын білдіреді. Мысалы: Көктем келЕді.

Болжалды келер шақ қимылдың қимылдың болу мүмкіндігін айқын көрсетпей, болжап айтады. Мысалы: барАРмын, келЕРмін.

Мақсатты келер шақ қимылдың келешекте мақсат етіле орындалатынын білдіреді. Мысалы: барМАҚпын, бармақ ЕМЕСпін. Ауыспалы келер шақ көсемшенің -а, -е, -й жұрнағының жіклелуі арқылы жасалады. Мысалы: Самат ауылға КЕШКЕ келеді

Жедел өткен шақ қимылдың таяу арада болып кеткенін білдіреді. Мысалы: барДЫ, айтТЫ

Бұрыңғы өткен шақ қимылдың сөйлеп тұрған сәттен әлдеқайда бұрын өтіпкеткенін білдіреді. Мысалы: барҒАН, келІП. Ауыспалы өткен шақ -атын, -етін, -йтын, -йтін жұрнақтары арқылы жасалады. Мысалы: Ол ауылға жиі барАТЫН еді.

Рай категориясы

Сөйлеушінің сөзі арқылы қимылдың шындыққа қатысын, айтушының пікірін, көзқарасын білдіріп, белгілі бір грамматикалық тұлғалар арқылы жасалатын етісітің түрін рай деп аталады.

Шақ түрі

Жасалау жолы

Мысал

Ашық рай

Үш шақтың бірінде қолданылады

Әркім өз ойымен отыр.

Бұрық рай

Етістіктің бұйрықты түрде жіктелуі арқылы жасалады.

Сен бар, сіз отырыңыз

Шартты рай

-са, -се жұрнақтары арқылы жасалады

Мен келсем, сіз кетіп қалыпсыз.