Қазақстанды зертт еген ғалымдардың еңбектерін талдау

Презентация қосу

Қазақстанды зертт
еген ғалымдардың
еңбектерін талдау
Дайындаған:
Жоспары:
1. Н. Северцов
2. Семенов-Тян-Шанский
3. M. Красовский
4. Н. Аристов
5. Б.Черкасский
6. П. Паллас
7. И. Фальк
8. И. Георги
9. Г. Миллер
10. А.И. Добросмыслов
11. Ф. Баллюзек
12.Ағылшын, неміс және француз зерттеушілері
13.Ш. Уалиханов
14.М. Көпеев
15.Қорытынды
16.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстанның тарихы мен географиясын, этнографиясын және мәден
иетін зерттеуде Ресей ғалымдарының сіңірген еңбегі зор болды. Ресе
й зиялы қауымының Қазақстан аумағына саяси себептермен жер ауда
рылып келген өкілдері көптеген ғылыми еңбектер жазып қалдырды.
Н.А.Северцовтың басты еңбектері Қазақста
н мен Орта Азияның табиғат жағдайларын
танып білуде зор рөл атқарды. Негізінен он
ың зоологиялық-географиялық еңбектерінің
шешуші маңызға ие болғаны баршамызға м
әлім. Ал жалпы алғанда зерттеудің кешенді
әдісін қолданған ғалым жануарлар дүниесін
ің өсіп-өнуіне және таралуына ықпал ететі
н физикалық-географиялық жағдайларды зе
рттеуге де назар аударды. Н.А.Северцов Ж
ем өзенінің бойынан біренеше жерден мұна
й көздерін тапты. Ол мұнай шыққан жерлер
ді мұқият зерттеп, Жем өзенінің ең жоғарғы
сағысына дейін барды. Ғалым Мұнайлы, Қа
ращұңғыл және Қондыарал мұнай көздерін
ең тәуір кен орындары деп есптеді. Мұнайд
ың пайда болу мәселесінде Н.А. Северцов
жаңсақ қорытындыға келіп, оны жанартаул
ық құбылыстың нәтижесі деп түсінді.
Семенов-Тян-Шанский
Семенов-Тян-Шанский(1827—1914) де
Қазақстанды зерттеуші ірі ғалымдардың бірі
болды. Ол Алтай мен Жетісудың және
Қазақстанның оңтүстік өңірін зерттеуге
қатысты. Ғалым «Ресей. Толық географиялық
сипаттамасы» атты көп томдық серияның
«Қырғыз өлкесі» және «Түркістан өлкесі»
деген іргелі екі томын әзірлеуге белсене
қатысты. Оларда Қазақстанның географиясы
ғана емес, сонымен қатар қазақтардың
тарихы, тұрмыс-тіршілігі, сауда-саттығы және
шаруашылық қызметінің түрлері туралы
егжей-тегжейлі мәліметтер келтірілген
XIX ғасырдың орта кезінде
M M. Красовский
«Сібірқырғыздарының аймағы»
атты үш томдық еңбек жазды.
Онда Қазақстанның Солтүстік-
шығыс аймағындағы қазақтардың
өмірінен көптеген егжей-тегжейлі
тарихи-статистикалық,
географиялық және
этнографиялық мәліметтер
келтірілген.
Н. Аристов
Аса көрнекті орыс ғалымы, тарихшы әрі
этнограф Н. Аристов «Түркі тайпаларының
этностық құрамы туралы жазбалар», «Үлкен
орда қырғыз-қазақтарының және
қырғыздардың этностық құрамын анықтау
тәжірибесі» сияқты тағы басқа да теңдесі жоқ
тарихи-этнографиялық еңбектер жазып
қалдырды.
Орыс зерттеушілерінен алғаш рет Батыс Қазақстан
жеріндегі халықтың тұрмыс-тіршілігі, материалдық
мәдениетімен, тарихымен танысқан князь
А.Б.Черкасскийдің ірі экспедициясы. Қазақстандағы
ғылыми зерттеулер. Қазақстанның Ресей
империясына құрамына кіруі оның мәдениетін
ғылыми тұрғыдан зерттеу талабын тудырды. Осы
ниет Далалық өлкені оқып-үйрену мен зерттеуге жол
салды. Осындай мақсатпен қазақ еліне экспедициялар
аттандырылды. Олардың мақсаттары мен міндеттері
қарапайым ғылыми зерттеулер шегіннен асып кетіп
жатты. Орыс зерттеушілері қазақ фольклоры,
генеалогиялық (шежірелік) және этнографиялық
материалдар негізінде біршама зерттеулерін жазды.
И. Фальк, академик П. Паллас (1741-1811 жж.) табиғат
зерттеуші ғалым И.Г. Георги Қазақстан да дербес
экспедиция ұйымдастырды. П. Паллас қазақтардың
шаруашылығы туралы мынадай қорытынды жасайды:
«Қазақтардың байлығы шынына келгенде мал
шаруашылығынан тұрады, ал оларда жылқы мен қой
айрықша көп. Оларда түйе әлдеқайда аз, ал сиыр одан да
аз, себебі, оларды дағдылы жем-шөпсіз далада жақсы ұстау
мүмкін емес». И.Фальк өз жазбаларында «... қазақтарда мал
шаруашылығы кең таралған, шын мәнінде, бірден-бір дерлік
кәсіпшілік. Оларда аса тамаша малдың табындары бар».
Тағы да оның дерегі бойынша Орынбор қаласындағы
айырбас айналымда қазақ малы елеулі орын алады
И. Георги неміс тілінде «Ресей мемлекетінде тұрат
ын барлық халықтардың тұрмыс салттарының, тұрғ
ын жайларының, киімдерінің және басқа да есте қа
ларлық дүниелерінің суреттемесі» деген еңбекті да
йындап жарыққа шығарды. Оның бұл кітабы орыс ә
дебиетіндегі Ресей халықтарының суреттеген жерле
рдің бәрінің басын біріктірген еңбек болды. И. Геор
ги Орталық Азия мен Қазақстанды зерттеушілердің
жекелеген еңбектерінде бытырап шашылып жүрген
көптеген материалдардың басын біріктірді. И. Георг
и еңбегінің екінші бөлігі тұтастай түркі халықтары
на, оның ішінде қазақтарға арналған. Автор өз кітаб
ында суреттеп отырған халқының тұрмысына сыртқ
ы келбеті жағынан да жақын болуын қалағанын ата
п өткен жөн. Кітаптың мұқабасында киіз үй және қа
зақтардың көшпелі өмірінің суреті берілген.
Г. Миллер
XVIII ғасырда Қазақстанды зерттеуде
айрықша із қалдырған екі академиялық
экспедиция (30-40 жж. және 60-70 жж.)
ұйымдастырылды. Оған қатысушылардың
ішінде 1759 жылы белгілі тарихшы Г.
Миллер (1705-1783 жж.) «Сібір
патшалығының тарихы» атты еңбегі жарық
көрді. Онда Сібір мен Қазақстан
халықтарының тарихы мен
этнографиясының сипаттамасын берді.
Торғай облысының мал дәрігері А.И.
Добросмыслов қыруар мол дерек көздері
негізінде «Торғай облысы. Тарихи очерк»
атты үш томдық іргелі еңбек жазып
қалдырды. Онда Кіші жүздегі қазақ
хандықтарының тарихы мен саяси
оқиғалар егжей-тегжейлі толық
сипатталған. Автор XIX ғасырдың 60-
жылдарындағы
әкімшілік реформаларбарысын және қалай
жүргізілгенін толық баяндаған.
Торғай облысының әскери губернаторы
Л.Ф. Баллюзек «Кіші қырғыз Ордасындағы
орын алған, қазір де ішінара орын алып келе
жатқан халықтық әдет-ғұрыптар» деген атпен
қазақтардың әдет-ғұрып құқықтарының
жинағын құрастырып, басып шығарды.
Баллюзек Қазақстанда қызмет еткен кезінде
орыс шенеуніктеріне қазақтың билері
мен сұлтандарынан дәстүрлі әдет-ғұрып
құқықтары туралы материалдар жинастыру
жөнінде тапсырма беретін. Ол сондағы
жиналған материалдарды өндеп, кітап етіп
шығарды.
Ағылшын, неміс және француз зерттеушілері

• ХІХ-XX ғасырлардың бас кезінде Қазақстан жөнінде неміс, ағылшын және фран
цуз ғалымдары құнды еңбектер жазып қалдырды. Қазақстанның оңтүстік-шығы
с аймағын ағылшын саяхатшысы әрі суретшісі Т. Аткинсон (1799-1861) егжей-те
гжейлі зерттеді. Ол 1848-1855 жылдары Жетісу қазақтарының көші-қон жерлері
н аралап, жергілікті халықтың өмірі жайлы бағалы деректер жинады. Суретші ре
тінде көшпелі қазақтардың тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін суреттер салды. Немі
с географы, этнограф әрі тарихшы Ф. фон Хеллъвалъд (1842-1892) «Орталық Аз
ия. Жер бедері мен халқы» атты іргелі еңбек жазды. Ол еңбегінде қазақ- тардың
тұрмыс-тіршілігін, көршілес халықтармен өзара қарым-қатынасын жан-жақты с
ипаттады.. Француз ғалымы Ш.Е. Ужвалъди де Мезе-Ковез Оңтүстік Қазақстан
қалаларын зерттеп, едәуір материалдар жинап, жариялады.
Шоқан Уәлихановтың әкесі Шыңгыс Уәлиханов (1811—
1901) өз ұлының ісін одан әрі жалғастырды. Ол Сібір
әкімшілігіне қажетті тарихи-этнографиялық материалдар
жинастырды. 1867 жылы Мәскеуге көрмеге қою үшін
қазақтардың өмірі мен тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін
ауқымды экспонаттар кешенін жіберді. Белгілі қазақ
этнографы Мұса Шорманов (1819-1884) маңызды
этнографиялық зерттеулер қалдырды. М. Шорманов Омбы
кадет корпусында оқиды. Оқуын бітіргеннен кейін болыс,
Баянауылсыртқы округының аға сұлтаны лауазымды
қызметін атқарды. Орыс ар- миясының полковнигі шенін
алады. Ол «Батыс Сібір қырғыздарының мал өсіру кәсібі
туралы», «Қырғыздардың ұлттық дәстүрлері», «Павлодар
уезінің қырғыздары туралы жазбалар» деген макалалар
жариялады.
Көрнекті қазақ ақыны, публицист, этнограф ж
әне ағартушы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы Семей
облысының Баянауыл сыртқы округында дүние
ге келген. Бұхарадағы Көкілташ діни мед- ресед
е оқып, жоғары мұсылмандық білім алған. Бірне
ше жыл туған өлкесінде мұғалімдік қызмет атқа
рып, қазақ балаларының мұсылманша сауатын а
шқан. Ол 1872 жылдан бастап қазақтардың хал
ық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинауға кіріседі.
Осы мақсатпен Омбы, Павлодар, Семей, Петроп
авл, Атбасар сияқты тағы басқа да қалалардың
маңындағы қазақ ауылдарын көп аралады.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы ауыз әдебиеті үлгілер
ін жинаумен қатар өзі де көптеген поэтикалық
шығармалар жазды.
ҚОРЫТЫНДЫ

XVIII ғасырда орыс патшасы I Петр Қазақстанмен қарым-қатынасты күшейтуге ерекше көңіл бөлді. Қазақстан
жерін Шығыс елдеріне шығатын «қақпа әрі кілт» санады. Оны Ресейге бағындырудың жоспарларын жасады.
Осыған орай ол Қазақстанға әскери экспедициялар жасақтап, Каспий теңізі мен Сібірмен шекаралас өлкелерді
зерттеуге тапсырма берді. 1734 жылы Орынбор экспедициясы ұйымдастырылды. 1768 жылы екінші
академиялық экспедиция жасакталды. Бұлардың жұмысына П.С.Паллас, И. П. Фальк, И. П. Рычков сияқты
ғалымдар қатысты. И. Муравин мен А. И. Бутаков Арал теңізі мен Сырдария бойында, Г. С. Карелин
Каспийжағалауларында зерттеулер жүргізді. Қазақ жерін жалпы географиялық тұрғыда зерттеген бұл
ғалымдардың еңбектерінде, жаңа деректермен қоса табиғаттың қалыптасу заңдылықтарын түсіндіруге де
алғашқы талаптар жасалды. Осы және басқа материалдарды жинақтау негізінде А. И. Левшин 1832 жылы
«Қырғыз-Қазақ немесе Қырғыз-Қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы» атты еңбегін жазды. Мүнда
Қазақстан жеріне тұңғыш рет салыстырмалы түрде толығырақ географиялық сипаттама берілді.Қазақстан
табиғатын шын мағынасында ғылыми-географиялық тұрғыда зерттеу XIX ғасырдың екінші жартысынан
басталады. Бұл тұрғыда П.П.Семенов-Тян-Шанскийдің, Н.А.Северцовтің, Ш.Ш.Уәлихановтың,
И.В.Мушкетовтың, А.Н.Красновтың, Л.С.Бергтің сіңірген еңбектері айрықша.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр-1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына
арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамұра, 2008.
2. Қазақстанның физикалық географиясы Ә.С.Бейсенова. Алматы:2014
3. Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына
арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамұра, 2008. — 352 бет, суретті,
карталы

Ұқсас жұмыстар

Статистика пәні және оның міндеттері

ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ КОГНИТИВТІК ЗЕРТТЕУЛЕР

Абайдың он жетінші қарасөзі

Алаш зиялылары

Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 - 1930

Заттың атын білдіретін сөз табы

Ғылыми мақалалардың түрлері

Этнопедагогика оқулықтары

Аномальды және қалыпты даму заңдылықтарының бірлігі туралы

Кірме сөздер. Презентация

Пәндер