Қазақстан Республикасының өзендеріне жалпы шолу

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының
өзендеріне жалпы шолу
(Тентек өзені)

Орындаған: 1 курс биолог докторанты
Смихан Айдана Естаевна

Рябова
Рябова Л.Н.
Л.Н.
Жоспары:
• Кіріспе:
• 1. Қазақстанның өзендер жүйесіне жалпы шолу

• Негізгі бөлім:
• 2. Тентек өзені
• 3. Географиялық орны
• 4. Гидрологиясы
• 5. Өсімдік жамылғысы
• 6. Гидрографиясы

• Қорытынды
• Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе:
Қазақстанның өзендер жүйесі

Қазақстан аумағында ірілі-ұсақты 85 мың өзен бар. Олардың ішінде 7 өзеннің
(Ертіс, Тобыл, Есіл, Жайық, Сырдария, Іле, Шу) ұзындығы 1000 км-ден
асады, 8000 өзеннің ұзындығы 10 км-ден асады.
Қазақстан Республикасының барлық өзендері
осы екі алапқа құяды:

Солтүстік Мұзды мұхит

ішкі тұйық көлдер

11/05/2018 6
• Солтүстік Мұзды мұхит алабы өзендерінің су ағыны
тұрақты келеді. Бұл алқапқа жататын өзен Ертіс (Есіл
және Тобыл салаларымен).
Республика өзендерінің едәуір бөлігі ішкі тұйық алапқа жатады. Ішкі тұйық алап ірі көлдерге құятын өзендер
жүйесімен келесі сатыдағы кіші алапқа бөлінеді. Бұл көлдердің ірілері — Каспий, Арал теңіздері және Балқаш көлі.
Ішкі тұйық алапқа ұсақ көлдерге құятын, құмға барып сіңіп кететін, сондай-ақ уақытша ағатын өзендер де жатады.
Каспий теңізі алабы Батыс Қазақстан өзендерін қамтиды. Оларға Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Сары өзен, Қара өзен және
т.б. жатады.
Арал теңізі алабына Оңтүстік және Орталық Қазақстанның оңтүстік
бөлігінің өзендері жатады. Өзендер шөл зонасында орналасқан және
өзен желісі сирек. Басты өзендері Сырдария, Арыс саласы мен Шу,
Сарысу, Торғай, Ырғыз, Талас өзендері. Бұлардың ішінде Сырдариядан
басқасы Арал теңізіне жетпей құмға сіңіп кетеді.
Балқаш-Алакөл көлдер жүйесіне Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы өзендер
кіреді. Олар: Қаратал, Лeпci, Ақсу, Іле, Тентек, Сарқан, Басқан және т.б.
Тентек өзені
Географиялық орны
Алматы облысы Алакөл ауданы жерімен ағады. Ұзындығы
200 км (187 км). Су жиналатын алабы 5390 км 2. Негізінен 3-
ке бөлінеді: Тентек, Орта Тентек, Шет Тентек.
Тентек өзені (ерке,тентек) өз атауын ақтайды. 100 км астам Тентек тік
жартасты шатқалдарда және қол жетімділігі қиын аудандарда тік
құлайтын бос арна бойымен өтеді және 6 – шы күрделілік санатына дейін
жүргізуші туристер арасында "өте ауыр" деп белгілі.
Бастауы
Жетісу (Жоңғар) Алатауының солтүстік беткейіндегі
мұздықтардан (Көкетау және Сарыбүйрек) басталып,
Сасықкөл көліне таяу ұсақ көлдерге құяды.
Гидрологиясы
Ірі салалары - Шынжылы, Шымбұлақ, Ағынықатты, Аршалы, т.б. Жоғарғы
бөлігіндегі аңғары мен арнасы тар шатқалды. Алакөл ойысына шыққан жерінде
аңғары кеңейіп, 3 тармаққа бөлініп, Үшарал қаласынан төмен 5 км жерде
қайтадан бір арнаға қосылып, жайылып ағады. Еріген қар, мұз суларынан наурыз
- сәуір айларында тасиды. Жылдық орташа су ағымы Ынталы ауылы тұсында
секундына 47,1 м3. Суы тұщы, мөлдір, ауыз суға, егістік суғаруға
пайдаланылады. Ш. Уәлиханов 1856 жылы өзінің Қапал - Верный - Ыстықкөл -
Құлжа саяхаты кезінде Тентек аңғарын зерттеді. Өзенге Тентек суғару жүйесі
салынған.
Өсімдік жамылғысы

Еркек шөп, еркек бидайық (лат.
Agropyron cristatum) астық
тұқымдасының бидайық туысына
жататын көп жылдық шөптесін өсімдік
.Еркекшөп-Қазақстанның далалық және
қүрғақ далалық аймақтарында кең
тараған мал азықтық дақыл. Ол
кепжылдық шөптесін өсімдік,
қуаңшылық пен қыстың қолайсыз
жағдайларына жоғары тезімділігімен
және ұзақ өміршендігімен
ерекшеленеді.
ЕРКЕКШӨП - ЖИТНЯК –AGROPYRON
• Табиғатта таралуы:
• Жалпақ масақты еркек шөп Орал, Ақтөбе,
Қостанай, облыстарыңда, ал жіңіщке масақты
еркек шөп Семей, Павлодар, Шығыс Қазақстан
және Қарағанды облыстарында кездеседі. Дәрілік
шикізат және азық ретінде өсімдік жаңадан
гүлдей бастаған кезде шалғымен шабылып немесе
орақпен орылып алынып, қуратылмай кептіріледі.
• Химиялық құрамы:
• Оның сабағы мен масағының құрамында көп
мөлшерде нәруыз, клетчатка, майлар, минералды
заттар бар.
• Қолданылуы:
• Бұл өсімдік, біріншіден, жұғымды мал азығы,
екіншіден, малдың асқазан-ішек жұмыстарын
жақсартып, малды тез қондандырады. Сондықтан
оның алдын – ала дайындалған шөбі қыста және
көктемде арықтап, көтерем болуға айналған
малдың жеміне араластырып беріледі.
•Изен (Kochia) – алабұталар
тұқымдасынажататын бір немесе көп жылдық
бұташық өсімдіктер туысы. Изен – тамыры
мықты жетілген, көп жылдық, жабайы бұршақша
тәріздес, алабота тұқымына жататын өсімдік. Ол
құрғақшылыққа және сортаң жерге өте төзімді
келеді оның сабағы қызғылт түсті, жапырақтары
өте ұсақ, гүлі реңсіз болады.
•Табиғатта таралуы:
•Жер шарына кең тараған Солтүстік Америкада,
Еуропа, Азия және Австралияда кездесетін 80-ге
жуық түрінің Қазақстанда 9 түрі кездеседі. Сор,
сортаң, тасты, құмды дала мен шөлдерде өседі.
Бұл өсімдік республикамыздың шөл және шөлейт
аймақтарында өседі. Жамбыл, Алматы,
Талдықорған облыстарының құмды жерлерінде
жиі кездеседі. Дәрілік шикізат ретінде жаз, күз
кезінде сабақтары орылып алынады. Орылған
ИЗЕН - ИСЕН –IZEN (KOCHIA) шөп көлеңкеде кептіріліп, құрғақ жерде
сақталады.
• Химиялық құрамы:
• Гүлдеген кезде құрамында 8,4 – 17,3% протеин, 24,2 –
37,9% жасұнық, 3,5 – 4,3% май болады. Жемісі мен
тұқымында 34,9% протеин, 8,2% май, 16,3% жасұнық
бар. Изеннің жапырағы мен сабағында нәруіз,
көмірсулар, минералды және дәреумен заттар, май бар.
• Қолданылуы:
• Изеннің кейбір түрлері (K. prostrata) әсемдік өсімдік
ретінде өсіріледі. Жас өскіні тағамға, емге, сыпырғыш
жасауға пайдаланылады.
• Мал дәрігерлігі практикасында асқазан – ішек
органдарының жұмысын жақсартады, малдың азыққа
деген тәбетін арттырады. Оның құрамындағы белоктың
мөлшері күз, қыс айларында жаздағымен
салыстырғанда көп болады. Изен шөбі қыс айларында
қойға, жылқыға таптырмайтын азық. Сондықтан
туралған изен шөбі көктем кезінде арықтаған,
әлсіреген саулықтарға жемге араластырылып беріледі.
Оны жеген қойдың асқорытуы жақсарып, тез оңалады.
Изен шөбінен тұнба және қайнатпа жасап әлсіз,
арықтаған бұзауларға, қозыларға ішкізуге болады.
Ақ сексеуіл
Ақ сексеуіл (Haloxylon persіcum) –алабұталар
тұқымдасы, сексеуіл туысына жататын көп
жылдық өсімдік. Қазақстанда шөл және
шөлейтті аймақтарда өседі. Биіктігі 5 метрдей,
кіндік тамыры топырақта ылғал аз болса, жер
астына тереңдеп (11 метрге дейін) кете береді.
Діңінің жуандығы 20 – 60 см, дің қабығы
ақшыл сұрғылт түсті, жылдан-жылға қарая
береді. Гүлі төрт-төрттен қабыршақты гүл
жапырағы қолтығынан жетіледі. Сәуір – мамыр
айларында гүлдеп, қыркүйек – қазанда жеміс
береді. Жемісі – қанатты жаңғақша. Ақ
сексеуілдің сүрегі тығыз, қатты, арамен
кесілмейді. Ағаштың жылдық сақинасы
болмайды. Шөлге төзімді, жас өркендерін
қыста қой, түйе жақсы жейді. Ақ сексеуіл Ақ сексеуіл -
Маңғыстау облысының Қызыл кітабына Саксаул белый –
(Haloxylon persіcum)
енгізілген.
Құмаршық
• Құмаршық (лат. Agriophyllum) - алабота
тұқымдастарына жататын бір жылдық
шөптесін өсімдік.
• Ботаникалық сипаты
• Биіктігі 20— 100 см-дей.
• Сабағы түп жағынан бастап тармақталып
өседі.
• Жапырағы қандауыр пішінді әрі
тікенекті болады.
• Тамыз—қазан айларында гүлдеп, жеміс
салады. Жемісі 3,5— 5,5 мм-дей түксіз
үлпілдек қанатты дәнек.
Құмаршық
• Тұқымы жұмыртқа тәрізді алқызыл түсті Кумаа рчик, или Катун
келеді. (лат. Agriophyllum)
• Таралу аймағы
• Батыс Қазақстан, Атырау, Маңғыстау облыстарында, Оңтүстік Қазақстан
аймағының Мойынқұм құмды алқабындағы еспе құмда өседі. Қаратөбе,
Жаңақала, Ақжайық, Бөкей ордасы ауданында да жиі кездеседі.
• Шаруашылықтағы қолданысы
• Құмаршық — мал азығы. Сүрлемге салынады.
Көшпенділер оның тұқымынан ұн жасап нан пісірген, жай ботқа да жасаған.
Тұкымынан май алынады, ол күнбағыс майынан бірде-бір кем емес.
Құм көшкінін тоқтату үшін де егіп өсіреді.
Теріскен өсімдігі
• Теріскен немесе Крашенинников
ия (лат. Krascheninnikovia) —
Қызылқұйрық тұқымдасының
(Amaranthaceae) Алабұталар
тармағына(Chenopodіaceaе)
жататын бір үйлі шалабұта туысы.
• Қазақстанда екі түрі бар:
• лат. Krascheninnikovia
eversmanniana (Stschegl.
ex Losinsk) Grubov (1966) -
Эверсман теріскені
• лат. Krascheninnikovia ceratoides (L.
) Gueldenst. (1772) - Мүйіз
теріскені. Республиканың барлық
өңірлерінде кездеседі. Теріскен немесе Крашенинниковия
(лат. Krascheninnikovia)
• Далалы шөл және шөлейт жерлерде,
тастақты, қиыршық тасты тау
бөктерінде өседі. Шілде және
қыркүйек айларында гүлдейді. Биіктігі
30-80 см. Сабағы бұтақтанған.
Жапырағы қандауыр, эллипс пішіндес,
оны түк басқан. Гүлі ұсақ, дара
жынысты. Гүлшоғыры масақ. Жемісі
дәнек. Оны әсіресе түйе сүйсініп
жейді. Теріскеннің құрамында 18.9-
19.6% сіңімді протеин, 23-25%
жасунық, 2,7% май, 8-12% күл бар. 100
кг шөбінде 81,7-92,5%(жазда 48,9-
52,4%, күзде 31,3-35,4%) азық өлшемі
болады. Отын ретінде де
пайдаланылады.
Жусан (лат. Artemisia) – астралылар
тұқымдасына жататын көп жылдық,
кейде бір не екі жылдық шөптесін
өсімдіктер тегі, көбіне шала бұта.
Қазақстанның барлық жерінде – шөл-
шөлейтті далада, таулы жерлерде
өсетін 81 түрі бар. Жусанның биіктігі
10 – 60 см, кейде 1,5 – 2 м-дей
болады. Сабағы тік немесе жерге
жайылып өседі
Жусан жер бетіндегі өсімдіктердің ең
ащысы. Оның пайдалы жақтары
жетерлік. Латындар бұл шөпті
артемизия деп атайды. Шөптесін
өсімдіктердің дәрілік қасиетін ашқан
Артемид құдайдың құрметіне осылай
деп атаған.
ЖУСАН-Полынь -artemisia
• Ертеректе Олимпиада ойындарында жеңіп
шыққандарға сыйлық ретінде жусаннан
жасалған сусын ішкізетін болған.
• Римдіктер жусан тұнбасын асқазан
ауруларын емдеуге пайдаланған. Ал
қытайлықтар аяқ киімдеріне жусанның
жапырағын салып жүрсе, тамаққа деген
тәбетті арттырады деген. Жусан теңіз
саяхатшыларын түрлі теңіз ауруларынан
сақтайды.
• Бір нәрсеге қапаланғанда жусанды
иіскесеңіз көңіліңіз орнығады.
Ұйқысыздыққа ұшырағанда жастығыңыздың
астына жусан қойсаңыз көзіңіз тез ілінеді.
• Көпшілік жусандарда түрлі глюкозиттер, ал
кейбіреулерінің алколоидтар болады.
Сондықтанда жусанның кейбір түрлері улы
болып есептеледі. Соның бірі – талшық
жусан. Мұның тамыры жуан. Тамырдын
бірнеше сабақ шығады. Биіктігі – 30-45 см. Талшық жусан
Тамыз, қыркүйекте гүлдейді.
Таяуда әлемдік БАҚ-тар Калифорния штатындағы университет
ғалымдарының ғылыми тілде Artemisia Annua деп аталатын өсімдіктің бар-
жоғы 16 сағаттың ішінде өкпе рагы жасушаларының 98 пайызын бірден
жойып жіберуге қабілетті екенін анықтағандығын жарыса жазды. Бұл
медицина саласындағы аса зор жетістік. Аса қуанышты әрі қызығарлық та,
қызғанарлық та жағдай. Қызғанатынымыз, бұл өсімдіктің қазақ даласының кез
келген жерінде кездесетін, жұпар иісі бұрқырап өсіп тұратын кәдімгі жусан
екендігі. Яғни, жусанды кешіп жүрген ғалымдарымыздың, ғылыми-зерттеу
институттарындағы мамандарымыздың қолда бар дәру шөптің осынау
қасиетін аңғара алмауы. Енді америкалық ғалымдардың еңбегіне тағы бір
үңілелік. Тіпті олар жусанды бұл мақсатқа пайдалана білудің де өз
ерекшеліктері бар екенін де анықтаған. Мысалы, оның бір жылдық өскінін
емге қолданған жағдайда ол өкпедегі қатерлі ісіктің тек 28 пайызын жойып
жібереді. Ал егер оған темір қоспасын қосып пайдаланса, өсімдік обырды
толық құртып жібереді.
• Қаңбақ Сораң (Salsola collіna) – алабұталар
тұқымдасы, сораң туысына жататын бір
жылдық шөптесін өсімдік. Қазақстанда
Тобыл – Есіл, Зайсан, Ертіс алабында, Ақмола
, Ақтөбе облыстарында, Каспий маңында,
Мойынқұм, Балқаш – Алакөл ойысында,
Алтай, Іле, Күнгей Алатауларында кездеседі.
Жол жиегінде, қоқыс арасында, сортаң
топырақты жерлерде өседі. Кейбір жерлерде
бұл өсімдікті түйеқарын деп атайды. Биіктігі
15 – 50 (100) см. Сабағы түкті, бұтақтанып
біткен. Жапырақтары кезектесе орналасқан,
жіңішке, қысқа қылтанды, екі бүйірінде 2
гүлсерігі бар. Гүлшоғыры масақ тәрізді.
Шілде – қыркүйек айларында гүлдейді.
Жемісі – дәнек. Мал азықтық өсімдік,
әсіресе, түйе сүйсініп жейді. Жемістенген
Қаңбақ Сораң
кезінде сүрлем жасауға пайдаланылады. (солянки холмовой)
Қаңбақ Сораңнан сақар (сабын, шыны жасау (Salsola collіna)
өндірісінде қолданылатын хим. қосынды)
алынады.
Гидрографиясы
• Тентек өзені алабының ауданы 5390 км, ұзындығы 200 км.
Оның 100 км-ге жуығы тау арасымен ағады, ал Шынжылы
қосылған тұстан бастап 40 км-дей жазықпен баяу ағып
Сасықкөлге құярда үлкен аумаққа жайылып атырау
құрады.
Тентек өзені алабының гидрологиялық зерттелуі

Тентек алабындағы гидрометриялық жүйенің дамуы
бірінші болып суармалы егіншілік, мекен-жайларды ауызсумен
қамту, коммуналдық құрылыстар және т.б. Техникалық
қажеттіліктермен байланысты. Алғаш рет өзен ағындысы ХХ-
ғасырдың басында Ресейдің көші-қон басқармасы жанындағы
жерлерді игеру бөлімі тапсырмасымен зерттеле бастаған.
Бірінші гидрологиялық бекет 1915 жылы Тентек өзенінің
қазіргі Төңкеріс ауылы тұсында ашылды. Одан кейінгі бекет
тек қана 1953 жылы Орта тентек өзенінде Успеновка ауылы
тұсында ашылды.
Қорытынды:
Бүгінгі күні, Тентек өзенінің атырауы Алакөл
ойпатындағы көлдермен қатар әлемдік аса маңызды
сулы-батпақты жерлерді сақтауға бағытталған БҰҰ
бағдарламасында ескертілген. Тентек өзені
атырауындағы ну қамыстар мен тоғайларда қабан,
түлкі, қамыс мысығы т.б. Саны аз қалған аңдар,
үйрек, қаз, қу және т.б. Құстардың бірнеше түрлері
кездеседі. Осы ерекше бір ландшафтық жүйенің
қалыптасуы мен даму жолдары және оны сақтап
қалу тікелей өзен ағындысының шамасымен
сапасына, режиміне байланысты.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

7. Г.С. Калинова, А.Н. Мягкова, Методика обучения биологии.
М:«Просвещение», 1989 ж.
8. Ю.П.Лаптев. Рассказы о полезныхрастениях. М: «Просвещение», 1982 ж.
9. Қазақстан мектебі. №11, 12. 1992 ж.
10. Биология. Атамұра 2002 ж.
11. Биология, География, Химия №11, 12. 1999 ж.
12. Шәріпбаев Н. Малдың асқазан - ішек ауруларын емдеуге
қолданылатын дәрілік өсімдіктер // Еркек шөп — "Қайнар", 1988. — Б. 84-
85. — (Пайдалы өсімдіктерді мал дәрігерлігінде қолдану). — 5700 таралым.
Интернет-ресурстар:
http://i.kapital.kz/c/2a736f61a1f2f0e1c62bc9ffa7b21ab3/m/1024/768/c/6/5/6
/4/8df4275440e90f468cfb75b0203.jpg
Внутренние воды Казахстана
http://img.tourister.ru/files/4/5/2/6/2/5/6/original.gif Карта Казахстана
http://img1.liveinternet.ru/images/attach/c/8/102/365/102365267_large_20.jp
g
Реки Казахстана
http://tr-kazakhstan.kz/wp-includes/2015/02/jpg_442.jpg Ертис
http://russiancouncil.ru/common/upload/blog/images/image/irtysh/irtysh_basi
n.png
Карта
http://static.panoramio.com/photos/large/1600953.jpg Аблайкетка
http://russiancouncil.ru/common/upload/vod21.jpg Сырдария
http://fishinkz.ru/reservoirs/emba-2.jpg Жем
https://www.inform.kz/kz/kazakstanda-81-turi-osetin-zhusannyn-dunieni-dur-sil
kindirgen-tagy-bir-kasieti_a2885679

Ұқсас жұмыстар

Жамбыл облысының өсімдік жамылғысы ормандары

Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама

Қайраттың отбасы

Ар намысым, қасіретім, мақтанышым – Желтоқсан ( Тәрбие сағаты )

Топографиялық түсірістер және сапасы

Ар намысым, қасіретім, мақтанышым - Желтоқсан

Қазақ мәдениеті өркениеттік болмысы

Жерге орналастыру

Желтоқсан құрбаны - Қайрат Рұсқұлбеков Алматы архитектура құрылыс институтының студенті

Ғылыми мақалалардың түрлері

Пәндер