Макро- және микроэлементтер

Презентация қосу

Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Фармацевтикалық Академиясы.
Жалпы гигиена және экология кафедрасы

Тақырыбы:Макро- және микроэлементтер.

Орындаған:Тойшиева А.
Тобы:413 қдс
Қабылдаған:Тойгулова А.
Жоспар:
• І Кіріспе.
• ІІ Негізгі бөлім.
2.1. Организмдер жасушасының өзіне тән өзгешеліктері
химиялық элементтермен байланысты
2.2. Элементтерді тірі ағзалардағы орташа мөлшеріне
қарай үш топқа бөледі
2.3. Тіршілік үшін маңызды химиялық элементтер.
2.4. Микроэлементтер
2.5. Макроэлементтер.
ІІІ Қорытынды.
• Пайдаланылған әдебиеттер.
Организмдер жасушасының өзіне тән өзгешеліктері
химиялық элементтермен байланысты

• Әр түрлі организмдер жасушасының өзіне тән өзгешеліктері
болғанымен, олар құрамындағы химиялық элементтер сипаты
жағынан ұқсас келеді. жасуша құрамында Д.И.Менделеев
таблицасының 70 элеметі кездескенімен, тірі организмдерде
олардың 24 тұрақты түрде ұшырасады. Жасуша құрамында 62%
шамасында оттегі, 20% шамасында көміртегі, 10% шамасында
сутегі және 3% шамасында азот болады. Оттеті мен сутегі су мен
органикалық заттар құрамына енсе, көміртегі - органикалық
заттар негізін құрайды. Азот амин қышқылдарының,
белоктардың, нуклеин қышқылдарының, АТФ-ның,
гемоглобиннің, көптеген ферменттер мен дәрмендәрілердің
құрамы на енеді. Жасуша құрамында 2,5% шамасында кальций,
1% шамасында фосфор кездеседі.
Элементтерді тірі ағзалардағы орташа мөлшеріне қарай үш
топқа бөледі

• Элементтерді тірі ағзалардағы орташа мөлшеріне қарай
үш топ-қа бөледі:
• 1. Макроэлементтер (оттегі, сутегі, көміртегі, азот,
фосфор, күкірт, кальций, магний, натрий және хлор);
ағзадағы мөлшері 10%-дан жоғары болады.
• 2. Микроэлементтердің (йод, мыс, мышьяк, фтор, бром,
стронций, барий, кобальт) ағзадағы мөлшері — 10%-
15%.
• 3. Ультрамикроэлементтер — сынап, алтын, уран, торий,
радий және т.б. Олардың ағзадағы мөлшері 15%-дан
төмен.
Тіршілік үшін маңызды химиялық
элементтер:
• Тіршілік үшін маңыздылығына қарай химиялық элементтерді
үш топқа бөледі:
• 1.Тіршілікке қажетті элементтер. Олар адам ағзасында үнемі
болады және ферменттер, гормондар, дәрумендер құрамына
кіреді: H, O, Ca, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, I, Mn, Cu, Co, Fe, Zn, Mo, V.
Олардың жетіспеушілігі адамның қалыпты өмір сүруін бұзады.
• 2. Қосымша элементтер. Бұл элементтер жануар мен адам
ағзасында болады: Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Cl,
As, Rb, Pb, Ra, Bi, Cd, Cr, Ni, Ti, Ag, Th, Hg, V, Se. Олардың
биологиялық маңызы осы уақытқа дейін толық зерттелмеген.
• 3. Өте аз элементтер. Адам және жануар ағзаларынан
табылған, мөлшері және биологиялық маңызы белгісіз.
• Сондықтан егер химиялық элементтердің
біреуінің жоқ болуы немесе жетіспеуі ағзадағы
қалыпты жағдайды бұзады. Керісінше, ағзадағы
қандай да бір элементтің шамадан тыс болуы да
зиян. Тіпті, қазір тағамнан улану да көбейіп кетті.
Мәселен, соңғы кезде диоксин деген у пайда
болды. Ол фосфор қалдықтарының ауада азот
қышқылдарымен қосылуы арқылы түзіледі. Адам
ағзасының әлсіреп, иммундық жүйенің
төмендеуіне де осылардың әсері бар.
Микроэлементтер
• Микроэлементтер – топырақта, тау жыныстарында, қазба көмірлерде,
табиғи және минералды суларда, организмдерде (аз мөлшерде 0,01 –
0,1% не одан төмен) кездесетін химиялық элементтер.
Микроэлементтерге Al, Fe, Cu, Mn, Zn, Mo, Co, І, т.б. жатады. Олар
бірқатар ферменттердің, витаминдердің, гормондардың, тыныс алу
пигменттерінің құрамына кіреді. Академик В.Вернадский
Микроэлементтердің биосферадағы таралуының бірнеше
заңдылықтары бар екенін зерттеді. 30-дан астам Микроэлементтер
адам, жануар және өсімдік тіршілігіне өте қажет. Микроэлементтердің
артық не кем болуы организмдегі зат алмасу процесін бұзады.
Микроэлементтер өсімдіктің организміне топырақпен, ал жануарлар
мен адам организміне тамақпен ауысады. Микроэлементтер бойдың
өсуіне (жануарларда – Mn, Zn, І), қанның түзілуіне (Fe, Cu, Co), т.б. әсер
етеді.
• Егер өсімдік құрамында бор болған жағдайда ол азот,
фосфор және калийді жақсы сіңіреді. Бор жетіспегенде
өсімдік тұқымы нашарлайды, әр түрлі ауруларға
шалдығады. Марганец пен мырыш тотығу - тотықсыздану
процесін жылдамдатып, өсімдіктің өсуін тездетеді. Мыс
тотығу ферменттерінің құрамына кіреді және В тобы
витаминдерінің синтезін белсендендіреді. Йод адам және
жануарлар организміндегі тироксин гормонының қызметін
жақсартады. Микроэлементтер мұнай, газ және
полиметалл кендерін іздеуге, ауыл шауашылығындағы
дақылдарының өнімділігін арттыруға
(микротыңайтқыштар), т.б. пайдаланылады.
• Кальций сүйек ұлпасы мен тіс кіреукесінің
құрамына енеді, қанның ұю процесін, ет
талшықтарының жиырылуын
жандандырады, жасуша мембранасының
өтімділігін реттейді. Фосфор да сүйек
ұлпасы мен тіс кіреукесінің, нуклеин
қышқылдарының АТФ-тың, кейбір
ферменттердің құрамы на енеді.
• Адамның ағзасы химиялық элементтерді әр түрлі
концентрациялайды, яғни микроэлементтер мен
макроэлементтер әркелкі таралады. Микроэлементтердің
көпшілігі бауырда, сүйек және бұлшық ет ұлпаларында
жиналады. Бұл ұлпалар — көптеген микроэлементтердің негізгі
қоры. Элементтер кейбір мүшелерге тән әрі ол жерде
концентрациясы жоғары болады. Мысалы, мырыш — қарын
асты безінде, йод — қалқанша безінде, фтор – тіс кіреукесінде,
алюминий, мышьяк, ванадий — шашта, кадмий, сынап,
молибден — бүйректе, қалайы — ішек ұлпаларында, стронций
— қуық безінде, сүйек ұлпасында, барий — көздің пигментті
қабатында, бром, марганец, хром — гипофизде және тағы
басқаларда жиналады.
• Химиялық элементтердің ағзадағы мөлшерінің өзгеруіне әр түрлі аурулар
әсер етеді. Мысалы, рахитпен ауырғанда фосфорлы-кальцийлі алмасу
бұзылады да ағзадағы кальцийдің мөлшері төмендейді. Нефритпен
ауырғанда электролитті алмасудың бұзылуының әсерінен ағзадағы
кальцийдің, натрийдің, хлордың мөлшері азаяды да магний мен калий
көбейеді. Ағзадағы макро және микроэлементтердің мөлшерін гормондар
реттеп отырады.
•
• Кейбір элементтердің мөлшері адам ағзасында жасы ұлғайған сайын өзгеріп
отырады. Мысалы, кадмийдің бүйректегі және молибденнің бауырдағы
мөлшері қартайғанда жоғарылайды. Жас ұлғай-ған сайын кейбір мырыш,
ванадий және хром сияқты микроэлементтердің мөлшерлері кемиді.
•
• Фтордың жетіспеушілігінен тіс жегісі, йодтың жетіспеушілігінен зоб,
молибденнің артық мөлшерінен подагра пайда болады.
• ТЕМІР. Бұл элементтің рөлі денсаулық үшін өте зор. Егер темір жетіспесе, баршамызға белгілі
анемия немесе қаназдық ауруы пайда болады. Бұл элементтің ағзадағы тәуліктік мөлшері —
11-30 мг. Адам қанында 3 грамға жуық темір бар. Оның мөлшері көрсетілген шамадан төмен
болса, қанның қызыл жасушасының, яғни, гемоглобиннің түзілуі бұзылып, тыныс алу қызметі
нашарлайды. Темір ағзаға сырттан түседі, тамақтың құрамындағы темір ионы он екі елі
ішектің жоғар-ғы бөлігінде қанға сіңеді. Темірдің ағзаға дұрыс сіңбеуі асқазандағы тұз
қышқылының жетіспеуінен немесе темірдің ақуызбен байланысының нашарлауынан болады.
Ал тұз қышқылының жетіспеуінің өзі бауыр мен өт жолдарының дұрыс қызмет атқармауынан
деуге болады, яғни, оларда әр түрлі тұздар тас түрінде жиналады. Тастардың пайда болуы
топырақ пен судың және қоректің сапасына байланыс-ты екендігі түсінікті.
•
• Темір жетіспеген кезде тері бозарады, тырнақ жұмсарады, әрі тез сынады, ауыз қуысы және
ас-қазанның сілекейлі қабаты бүлінеді.
•
• Темір жұмыртқаның сарысында, қарақұмықта, грек жаңғағында, күнжіт, фасоль, өрікте,
мейізде көп болады.
•
• ЙОД. Қалқанша безі мен гипофиздің жұмысын жақсартады. Радиация әрекетінен қорғап,
радиоактивті йодтың жиналуын ескертеді. Йод селенге тәуелді, ол ағзада селенсіз әрекет
етпейді.
•
• Бұл элементтің жетіспеуі негізгі зат алмасу процесін төмендетеді. Ағзадағы йодтың аз болуы
ең әуелі орталық жүйке жүйесіне әсер етеді. Бала қажетті мөлшердегі йодты ана
құрсағында жатқан кезден бастап алуға тиіс. Балалардағы гипотиреоз ауруы жүйке
қызметінің ерекше бұзылуына, адамдағы интеллектуалдық мүмкіндіктің тежеліп дамуына,
кретинизмге әкеліп соқтырады.
•
• Ал ересек адамдарда ойлау қабілетінің төмендеуі, жүректің соғу жиілігі азаюы байқалады.
•
• Йод жетіспеушілігі иммундық жүйені әлсіретеді, ісік дамуының қатерлілігін арттырады, ең
алғаш-қы кезекте қалқанша безінің ау-руын қоздырады.
•
• Йод ас тұзында болады. Соңғы уақытта ұнды да йодпен байытып жүр.
• Ғалымдар қант диабеті және бронхит
ауруларында да магнийді мырыш, хром,
селенмен бірге қолдану да оң нәтиже
беретінін айтып жүр. Сондай-ақ, жүкті
әйелдерге де магнийдің пайдасы зор.
Фолий қышқылымен бірге қолданған
жағдайда құрсақтағы нәрестенің ақаусыз
дамуына, күні жетпей болуы мүмкін түсіктің
алдын алуға көмектеседі
• ФОСФОР. Ал фосфор — күш-қуат көзі. Қаңқаның мықтылығы құрамындағы
фосфор мен кальцийдің мөлшеріне тығыз байланысты. Фосфордың мөлшері
кальцийден бір жарым есе көп болуы керек. Ондай болмаған жағдайда тепе-
теңдік мөлшерін белгілі бір деңгейде ұстап тұру үшін жеткіліксіз мөлшерін
сүйектегі қордан алады. Бірақ D витамині оның арақатынасын реттеп
отырады. Фосфор жүйке жасушаларының қызметі үшін де керек. Сондықтан
оның мөлшері барлық уақытта біркелкі болуы керек. Фтор, стронций адам
тісінің мықты болуына әсер етеді.
• Фосфор ақуызы мол ет, сүт өнімдерінде кездеседі.
• МЫС. Егер ағзада мыс жетіспесе, бауырда қорланған темір гемоглобинмен
байланысқа түсе алмайды. Мыстың мөлшерінің аз немесе көп екендігінің
көрсеткіші — адамның шашы. Мыстың мөлшері төмендеген кезде немесе
жетіспеген жағдайда шаш тез ағарады. Мыс қанға оттегінің өтуін қамтамасыз
етеді. Мыс көптеген ферменттердің құрамына кіреді, ұлпалардағы тотығу
реакциясын жылдамдатады.
• СЕЛЕН. Бұл элемент иммундық жүйені қалыптастыруға
ерекше әсер етеді. Ол жетіспегенде бұлшық ет әлсірейді.
Әлсіздік, әсіресе, жүрек бұлшық етінде айқын білінеді.
• Селен теңіз өнімдерінде, еттерде мол мөлшерде кездеседі.
• МЫРЫШ. Ол — ағзадағы гормондар синтезіне араласатын
маңызды элемент. Әсіресе, құрсақтағы тіршілік иесінің
дамуы кезінде аса қажетті минералдың бірі — осы мырыш.
• Мырыш цитрус жемістерінде, қарақатта, сұлыда, қызанақта,
қызылшада, асқабақ дәні мен шемішкіде, сарымсақта, сүтте,
тазартылған күріште болады.
• КАЛИЙ. Қан қысымын төмендетеді. Жүрек қағысын реттейді.
• АЛТЫН. Күмістің бактерицидтік қасиетін арттырады. Ағзадағы
иммундық процесті қалыпты етеді. Көне Греция мен Римде алтынды
(пластинкаларын) ауызға салып, тамақ ауруларын емдеген екен.
Сондай-ақ қазіргі медицинада да алтын қоспалары кеңінен
қолданылады.
• КҮМІС. Бактерицидтік және антисептикалық қасиетке ие. Әрі қабынуға
да қарсы әрекет ете алады. Бір сөзбен айтсақ, табиғи бактерицидтік
металл. Бактерияның 650 түріне қарсылық білдіре алады екен.
• Қазақ халқы ежелден күмістің адам ағзасына пайдасы бар деп сеніп,
күміс ыдыстан тамақ ішіп, күміс әшекейлер тағып, сәби дүниеге
келгенде нәрестені күміс теңге салынған суда шомылдырып, «Баланың
күні күмістей жарық болсын» деген жоралғы жасаған. Металдың өзінің
әдемілігімен қатар, таңғажа-йып емдік қасиеті де жоқ емес. Күмістің
емдік қасиеті медицинада дәлелденген.
• Кальций - ұлпалық сұйық, қан құрамында болады, оның иондары көптеген
ферменттік процестердің жүруін қамтамасыз етеді, бұлшық ет пен нерв
жүйесінің қозғыштығын төмендегіп, жасуша мембранасынын, өтімділігін
азайтады, жүрек қызметін реттеуде маңызды қызмет атқарады.
• Фосфор - аралық зат алмасу процесінде маңызды рөл атқарады. Оның
қатысуымен көмірсулардың фосфорлану процесі жүреді, қанның қышқыл-
сілігілік тепе-теңдігі қамтамасыз етіледі, бұлшық еттің жиырылуын
қуаттандыратын биохимиялық процестер атқарылады.
• Күкірт (мөлшері 0,25% шамасында) - цистеин, цистин, метионин амин
қышқылдарының, В дәрмендәрісі мен кейбір ферменттердің құрамы на
енеді. Организмде ол креатин, муцин, глютатион, инсулин, питуитрин,
кофермент А, таурин мен оның туындылары құрамында кездеседі. Бұл
элемент жүннің, мүйіздің, құс қауырсыны мен мамығының құрамында көп
мөлшерде кездеседі. Ол организмде күкірт қышқылын түзіп, тоқ ішекте
түзілетін улы заттарды залалсыздан-дыруда маңызды қызмет атқарады.
• Жасуша құрамында калий да ион түрінде едәуір мөлшерде
кездеседі (0,25%). Ол белок синтезін қамтамасыз ететін
ферменттердің әрекетін жандандырады, жүрек жұмысын
реттеуге қатысады, нерв жүйесі мен бұл шық еттің қозғыштығын
төмендетеді, қозу толқынын таратуда, ацетилхолин медиаторын
түзуде маңызды рөл атқарады.
• Натрий - жасушада тек ион түрінде кездеседі. Ол негізінен дене
сұйықтықтарының құрамы нда болады да, қан мен лимфаның
осмос-тық қысымын реттеуде маңызды рел атқарады. Натрий
буферлік жүйе құрамына еніп, қанның әрекетшіл ортасын
реттеуге, қозу процесінің туындап, таралу процесіне қатысады,
гормондар синтезіне әсер етеді.
• Хпор - организмде теріс зарядты иондар түрінде кездеседі, натрий
және калий иондарымен байланыста болады, жасушада козу
процесінің туындауында маңызды рөл атқарады, қарын сөлі
құрамыңдағы тұз қышқылының құрамы на енеді.
• Магний - жасуша ішінде жинақталатын катион. Ол митохондрия-ларда
шоғырланады, тотықтырғыш фосфорлану процесінің белсендірушісі
болып табылады да, қуат алмасуын, ДНК синтезін жандандырады,
актин мен миозинді жалғастыратын магнийлі белок комплексінің
құрамына еніп, бұлшық еттің жиырылуын қамтамасыз етуде маңызды
рөл атқарады. Магний гликолиз процесін реттейтін көптеген
ферменттік жүйелердің құрамына енеді, кальцийдің кереғары болып
табылады. Қан құрамында магний мөлшері өссе, нерв жүйесінің
қозғыштығы төмендеп, нерв орталықтарының қызметі тежеледі,
организмді ұйқы басып, селқостық (апатия) байқалады.
• Организмдегі минералды заттардың жалпы мөлшері онша көп емес,
дене массасының 3,5-4 пайызы шамасында. Олар организмде
жинақ-талған мөлшеріне қарай макро, микро- және ультра
элементтер бо-лып бөлінеді. Физиологиялық маңызы жоғарыда
баяндалып өткен химиялық заттар макроэлементтерді құрайды.
Микроэлементтер де-неде өте аз мөлшерде (103-105 пайыз)
кездеседі. Оларға темір, мыс, кобальт, марганец, мырыш, йод, бром,
фтор, никель жатады. Ультраэлементтердің (алтын, күміс, селен,
радиоактивті элементтер) денеде нышаны ғана болады (106 пайыз
және одан да аз).
• Микроэлементтер организмнің өсіп даму процесін реттеуде, оның
түрлі дерттерге төзімділігін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.
Дегенмен, әр микроэлемент белгілі бір қызмет атқарады.
• Темір - гемоглобиннің, миоглобиннің, тотығу-тотықсыздандыру ферменттері -
пероксидаза, каталаза мен биологиялық тотығу процесін жүрізетін
цитохромдық ферменттер құрамы на енеді. Денеде темір бауырда, көк
бауырда, ішектің кілегейлі қабығында ферритин (темірдің гидрат тотығы мен
белоктардың қосылысы) түрінде кездеседі. Организмде темір гемосидерин
(темірлі пигмент, гемоглобиннің ыдырау өнімі) түрінде де кездеседі. Темірдің
бір бөлігі плазма белоктарымен сидерофилин атты қосылыс түзеді. Осы
қосылыс түрінде темір организмде тасымалданады. Организмде темір
жетіспесе эритроциттердің түзілуі бұзылып, қан азаяды (анемия).
• Мыс - гемокупреин түрінде эритроциттер құрамында болады. Ол кейбір тотығу-
тотықсыздаңдыру ферменттерінің құрамына ене оты-рып, ұлпалық тыныс
процестеріңде маңызды рөл атқарады. Мыс қан түзу процесін жақсартады,
меланин пигментін түзу үшін қажет. Ол цитохромоксидаза ферментінің
белсенділігін күшейтіп, гипофиздің алдыңғы бөлігінің гормондары мен А, В, С, Е,
РР дәрмендәрілерінің әсерін жандандырып, өсіп-өну процесін күшейтеді.
• Кобальт - В12 дәрмендәрісінің құрама бөлігі болғандықтан қан түзу процесінде
маңызды қызмет атқарады. Ол организмдегі ферменттік процестерге, зат алмасу
қарқынына, өсу, даму процестеріне жағымды әсер етеді, жүректің, ас қорыту
ағзаларының, нерв жүйесінің, ішкі секреция бездерінің, сүйек кемітінің қызметін
жақсартады. Орга-низмде ұйқы безінде, бауырда, бұл шық еттерде жинақталады.
• Марганец - дененің барлық мүшелері мен ұлпа ларының құрамында кездеседі, бірақ
сүйекте, бауырда, бүйректе, ұйқы безінде, гипо-физде көбірек жинақталады. Ол
белоктарды ыдырататын ферменттердің құрамы на енеді, кейбір тотығу-
тотықсыздандыру ферменттерінің белсеңділігін арпырады, белоктың, көмірсулардың,
маидың алмасуын жандандырады. Марганец организмнің өсіп-дамуына, қанның
түзілуіне, сүйектің жетілуіне жағымды ықпал етеді.
• Мырыш - барлық ұлпа ларда кездеседі, карбоанщдраза ферментінің, инсулин
гормонының құрамына енеді, мырыш тұздары гипофиз, ұйқы безі және жыныс бездері
гормондарының белсенділігін арттырып, белоктар мен көмірсулар алмасуын
жандандырады.
• Йод - қалқанша безі гормойдарының құрамы на енеді, зат алмасу процесін
жандандырып, өсу процесін күшейтеді.
• Бром - гипофиз гормондарының құрамы нда кездеседі, үлкен ми
жарты шарлары жасушаларындағы қозу және тежелу
процестерінің туындауын реттейді.
• Фтор - сүйек пен тіс кіреукесінің құрамы на енеді. Ол көптеген
ферменттердің әрекетін әлсіретіп, зат алмасу процесін
баяулатады, қан құрамындағы кальций мен фосфордың ара
қатынасына әсер етіп, сүйектің қатаюын шапшандатады. Фтор
жетіспесе тіс кіреукесі бұзылады .
• Никель - кейбір ферменттердің белсенділігін күшейтіп, ашу
процесін жандандырады, организмде оның мөлшері шамадан
артық болса, онда
• Никель көздің қасаң қабағына жинақталып, организм көру
қабілетінен айырылады.
• Организмде кейбір элементтердің нышаны
ғана болады, сондықтан олардың
биологиялық мәні әлі толық зерттелмеген.
Бұл элемент-тердің (мышьяк, радий, торий,
уран және оның ыдырау өнімдері) зат
алмасу процесіне ықпалы болатыны
байқалған.
• Kальций
• өсуді және сүйектердің жақсы жағдайын қамтамасыз
етеді,
• шашыратқы, қызылша, шалғам, шалқан, ноқат бұршағы,
үрме бұршағы.
• Темір
• басқа мүшелерге өкпеден оттегіні тасиды, қаназдықты
жояды,
• соя, қарамық, ноқат бұрышы, үрме бұршағы, саумалдық,
қызылша сабағы, жүгері, аскөк, қояншөп, қызылша, ас
бұршағы, кәдіш, пияз.
• Магний
• жүйке және бұлшықет жүйесіне оң әсер етеді, өсуді ынталандырады
және ұйқыға оң әсер етеді,
• үрме бұршағы, ноқат, жүгері, пияз, қарамық, саумалдық.
• Фосфор
• сүйектер мен тістер үшін құрылыс материалы болып табылады, бас
миы жасушаларының қызмет етуіне оң әсер етеді,
• үрме бұршағы, қарамық, ноқат, бөрікгүлдер.
• Калий
• бұлшықеттердің, сонымен қатар жүректің жұмысына оңды әсер етеді,
• қозықұйрықтар, бұршақтар, бөрікгүлдер, картоп, саумалдық,
брюссель қырыққабаты, сәбіз, қарамық.
• Соңғы жылдарда әлемдік жаһандану үрдісінде табиғатта тепе-теңдік
жағдайында сақталып тұрған кейбір химиялық элементтердің адам
ағзасында бірден көбейе түсуі және ағза үшін маңызы бар
элементтер мөлшерінің кеміп кетуі байқалуда. Химиялық
элементтердің барлығы да тиісті мөлшерден артық болса немесе
азайып кетсе адам ағзасына кері әсер ететіні анықталған. Химиялық
элементтердің табиғатта таралу жағдайларына жасалған зерттеулер
бойынша жердің массасының шамамен 50%-ын оттек, 25%-дан
астамын кремний құрайды. Он сегіз элемент — оттек, кремний,
алюминий, темір, кальций, калий, натрий, магний, сутек, титан,
көміртек, хлор, фосфор, күкірт, азот, марганец, фтор, барий – жер
массасының 99,8%-ын құраса, ал қалған 0,2%-ы барлық басқа
элементтердің үлесіне тиеді.
• Кремнийдің, алюминийдің табиғи қосылыстары суда
ерімейді, сондықтан олар тірі ағзаларға сіңірілмейді.
Тірі жүйелер негізін, ағзаның 97,4%-ын құрайтын
элементтер — органогендер: көміртек, сутек, оттек,
азот, күкірт, фосфор (көміртек негізгі органоген). Оттек
пен сутекті көміртектің органикалық қосылыстарының
тотығу және тотықсыздындыру қасиеттерін реттеуші
ретінде қарастыруға болады. Қалған үш органоген –
азот, фосфор, күкірт ферменттердің белсенді ортасын
түзушілер. Элементтерді тірі ағзалардағы орташа
мөлшеріне қарай үш топқа бөледі :
Макроэлементтер.
• Макроэлементтер – көміртек, сутек, оттек, азот, күкірт, фосфор – нәруыздың,
нуклеин қышқылдарының және ағзаның басқа да биологиялық белсенді
қосылыстарының құрамына кіреді. Нәруыздардың құрамында көміртек 51 —
55%, оттек 22 — 24%, азот 15 — 20%, сутек 6,5 — 7%, күкірт 0,3 – 2,5%, фосфор
шамамен 0,5%. Көміртек, сутек және оттек көмірсулардың және липидтердің
(майлар), ал, фосфор, фосфолипидтердің құрамында фосфатты топтар түрінде
болады. Көп мөлшерде липидтер бас миында, бауырда, сүтте, және қан
сұйықтығында концентрленеді. Сүйек ұлпасындағы фосфордың негізгі мөлшері–
600 г. Ол адам ағзасындағы барлық фосфордың 85% — ын құрайды. Фосфор
тістің қатты ұлпаларында концентрленеді ал табиғатта кальций, хлор, фтор
элементтерімен қосылыстар түрінде, фторапатиттер құрамында кездесетіндігі
белгілі. Кальций де негізінен сүйек және тіс ұлпаларында концентрленеді. Натрий
және хлор жасуша аралық, ал калий және магний жасуша ішіндегі сұйықтықтарда
кездеседі. Натрий және калий фторид түрінде сүйек және тіс ұлпаларында
болады. Магний фосфат түрінде тістің қатты ұлпаларында болады.
• Тірі ағзаға қажетті тіршілік металдары деп аталатын металдардың жалпы
сипаты бойынша шамамен салмағы 70 кг адам ағзасында тіршілік
металдарының мөлшері төмендегідей болады : кальций – 1700 г, калий –
250г, натрий – 250 г, магний – 42 г, темір – 5 г, мырыш – 3 г, мыс – 0,2 г,
марганец, молибден, кобальт – барлығы шамамен 0,1 г. Ересек адамның
денесінде 3 килограммға дейін минералды тұздар бар, бұл мөлшердің
5/6 бөлігі сүйек ұлпаларына тиесілі. Кейбір макроэлементтер (магний,
кальций) және көптеген микроэлементтер ағзада биолиганд –
аминқышқылдармен, нәруыздармен, нуклеин қышқылдарымен,
гормондармен, дәрумендермен және тағы басқалармен комплекс
түрінде кездеседі. Мысалы, темір ионы комплекс түзуші ретінде-
гемоглобин, кобальт-В 12 дәруменінің, магний- хлорофилл құрамына
кіреді. Сонымен қатар, ағзада биологиялық маңызы жоғары басқа да
элементтердің көптеген биокомплекстері бар.
• Макроэлементтер — ұлпаның құрылысын, осмос қысымының тұрақтылығын, иондық
және қышқыл– негіздік құрамын реттеушілер. Микроэлементтер қан жасалу, тотығу –
тотықсыздану, тамырлар мен ұлпалардың өткізгіштігіне белсенді әсер етушілер. Макро –
және микроэлемент-тер – кальций, фосфор, фтор, йод, алюминий және кремний, сүйек
және тіс ұлпаларының түзілуін қамтамасыз етушілер. Микроэлементер ферменттер,
гормондар, дәрумендер, биологиялық белсенді заттар құрамына комплекс түзушілер
немесе активаторлар түрінде кіреді де зат алмасу, көбею, ұлпаның тыныс алу, улы
заттарды залалсыздандыру үрдістеріне қатысады. Кейбір элементтердің мөлшері адам
ағзасында жасы ұлғайған сайын өзгеріп отырады. Мысалы, кадмийдің бүйректегі және
молибденнің бауырдағы мөлшері қартайғанда жоғарылайды. Жас ұлғайған сайын кейбір
мырыш, ванадий және хром сияқты микроэлементтердің мөлшерлері кемиді. Әр түрлі
микроэлементтердің жетіспеушілігіне немесе артуына байланысты көптеген аурулар
белгілі. Фтордың жетіспеушілігінен тіс жегісі, йодтың жетіспеушілігінен зоб, молибденнің
артық мөлшерінен подагра пайда болады. Адам ағзасын-дағы биогенді элементтер
концентрациясы өмір сүрудің тепе-теңдігін сақтайды (химиялық гомеостаз). Бұл баланс
элементтің жетіспеушілігіне немесе артық болуына байланысты бұзылады және әр түрлі
аурулар туады.
• Қоректік зат, оны пайдалану барлық тірі организмге тән қасиет.
Қоректену нәтижесінде ағзада көптеген биологиялық, химиялық
және физикалық үрдістер, яғни, көбею, өсу, даму, еңбек ету, т.б.
жағдайлары болады. Адамның денсаулығы дұрыс болып қалыпты
өмір сүру үшін ең қажеттісі — қоректік заттың мөлшері, сапасы,
ағзаға ену мөлшері міндетті түрде тиісті деңгейде сақталуы керек.
Әрбір қоректік заттың энергетикалық балансын сақтау ең басты
шарт болып табылады. Қоректік заттың құрамындағы әр түрлі
бөліктерінің мөлшері, сапасы (белоктар, майлар, комірсулар,
минералды заттар, макро және микроэлементтер, витаминдер)
саны белгілі ретпен бір-біріне тығыз байланыста болатындығы
анықталған. Төменде ағзаға қажетті кейбір негізгі қоректік
заттардың мөлшерлері келтірілген
Қолданылған әдебиеттер:
• www.Google.kz
• www.yandex.ru
• www.medline.ru
Назарларыңызға
көп-көп рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Тағам өнімдеріндегі макро және микроэлементтер

Фосфор тұздары

*Биогеоценотикалық зерттеу арқылы эндемиялық ауруларды анықтау

Тісжегі тұрақтылық және тісжегі қабылдаушылық

Темірдің маңызы

Спортшылардың негізгі ақуыз көздері

Биогеоценотикалық зерттеу арқ ылы эндемиялық аурауларды анық тау

Жүйке және бұлшықет тіндерінің энергия көзі

Микроэлементтердің адам организміндегі рөлі

Тағам өндірісінде қолданылатын биологиялық активті қоспалар

Пәндер