Ислам мәдениеті

Презентация қосу

Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық
қазақ-түрік университеті

Тақырыбы: Ислам мәдениеті

Орындаған: Мадатов Б

Тобы: ЖМА-711

Қабылдаған: Каттабекова Н
Ислам мәдениеті
Жоспар

Кіріспе……………………………………………………………………………2

1. Ислам мәдениеті мен ғылымы және батысқа тигізген әсері……………….3

2. Ислам дүниесіндегі мемлекет және дін арақатынасы………………………..8

3. Сенім туралы ойлар…………………………………………………...14

Қорытынды………………………………………………………………………18

Пайдаланылған әдебиеттер……………………………………………………...19
Кіріспе
Еліміз егемендік алғаннан кейін дін саласында «діни сенім
бостандығы» жарияланды. Яғни, әрбір адам өз дініне
табынуда, оны зерттеуде, насихаттауда еркіндікке қауышты.
Соның ішінде Қазақстан халқының 70 пайызы ұстанатын және
қазақ халқын сан ғасырлардан бері жан-жақты сусындатып
келген ата-баба діні Ислам дінінің орны ерекше десек артық
айтқандық болмас. Біздің де, алға қойған мақсатымыз Ислам
дінінің ғылыми құндылықтарының мұсылман қауымына әрі
әлем жұртшылығына, әсіресе Батыс елдеріне тигізген
пайдасын тарихи құнды деректерден дәлел-дәйектер келтіре
отырып, жұртшылықтың назарына ұсыну. Неге десеңіз
күнімізге дейін Ислам діні хақында көп айтылып жүрсе де,
оның ғылыми тұсы ойысырап, ақсап тұрған жайы бар.
Сондықтанда да, әуелі Ислам дінінің ғылыми
жайын тарих сахнасындағы баспалдақтарынан
бастар болсақ: Пайғамбарымыз (с.а.у.)
Мәдинаға келген соң (622 ж.) қаланың саяси
тұрғылығын және мұсылмандардың амандығын
қамтамасыз ету мақсатымен іске кіріскен.
Өйткені Мәдина қаласының тұрғындары Мекке
сияқты тек қана арабтардан емес, сонымен
қатар яхудилерден (еврей) және де басқа да
ұлттардан құралған-ды. Бұған дейін Мәдинада
орталық билікпен қала тұрғындары ортақ
ымыраға келген басқару жүйесі болмаған еді.
Сахабадан (пайғамбарды көрген мұсылман) Әнас Ибн
Мәликтің үйінде мұсылмандар мен мұсылман еместердің
уәкілдері келісім шарттар жасасып, барлығы келіскен ортақ
жазба мәтін дайындалды. (623 ж.) Мәдина тұрғындарының
бәрі ұйғарысқан осы келісім шарттардың жазбаша нұсқалары
бүгінге дейін жеткен. Ғалымдар осы келісімді «Мәдина
Ислам Мемлекетінің Конституциясы» деп атайды. Осы негізгі
заңда қамтылған тақырыптар мен баптардан және
Пайғамбардан (с.а.у.) кейінгі халифалардың да, жаңа ашылған
елдерде ұстанған саясатынан мұсылман билігінің басқа
мәдениеттерге кең әрі тең рұқсат бергенін байқаймыз.
Ислам діні бөтен мәдениеттерді жатсынған емес. Қайта
оларды баулап, олардың жақсы жақтарын алудан ешқашан
кері тұрмаған.

ИСЛАМ МӘДЕНИЕТІ МЕН ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ
БАТЫСҚА ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ
Еліміз егемендік алғаннан кейін дін саласында «діни сенім
бостандығы» жарияланды. Яғни, әрбір адам өз дініне
табынуда, оны зерттеуде, насихаттауда еркіндікке қауышты.
Соның ішінде Қазақстан халқының 70 пайызы ұстанатын және
қазақ халқын сан ғасырлардан бері жан-жақты сусындатып
келген ата-баба діні Ислам дінінің орны ерекше десек артық
айтқандық болмас. Біздің де, алға қойған мақсатымыз Ислам
дінінің ғылыми құндылықтарының мұсылман қауымына әрі
әлем жұртшылығына, әсіресе Батыс елдеріне тигізген
пайдасын тарихи құнды деректерден дәлел-дәйектер келтіре
отырып, жұртшылықтың назарына ұсыну. Неге десеңіз
күнімізге дейін Ислам діні хақында көп айтылып жүрсе де,
оның ғылыми тұсы ойысырап, ақсап тұрған жайы бар.
Сондықтанда да, әуелі Ислам дінінің ғылыми жайын тарих сахнасындағы
баспалдақтарынан бастар болсақ: Пайғамбарымыз (с.а.у.) Мәдинаға
келген соң (622 ж.) қаланың саяси тұрғылығын және мұсылмандардың
амандығын қамтамасыз ету мақсатымен іске кіріскен. Өйткені Мәдина
қаласының тұрғындары Мекке сияқты тек қана арабтардан емес,
сонымен қатар яхудилерден (еврей) және де басқа да ұлттардан құралған-
ды.
Бұған дейін Мәдинада орталық билікпен қала тұрғындары ортақ ымыраға
келген басқару жүйесі болмаған еді. Сахабадан (пайғамбарды көрген
мұсылман) Әнас Ибн Мәликтің үйінде мұсылмандар мен мұсылман
еместердің уәкілдері келісім шарттар жасасып, барлығы келіскен ортақ
жазба мәтін дайындалды. (623 ж.) Мәдина тұрғындарының бәрі
ұйғарысқан осы келісім шарттардың жазбаша нұсқалары бүгінге дейін
жеткен. Ғалымдар осы келісімді «Мәдина Ислам Мемлекетінің
Конституциясы» деп атайды. Осы негізгі заңда қамтылған тақырыптар
мен баптардан және Пайғамбардан (с.а.у.) кейінгі халифалардың да, жаңа
ашылған елдерде ұстанған саясатынан мұсылман билігінің басқа
мәдениеттерге кең әрі тең рұқсат бергенін байқаймыз.
Ислам діні бөтен мәдениеттерді жатсынған емес. Қайта оларды
баулап, олардың жақсы жақтарын алудан ешқашан кері тұрмаған.
Пайғамбарымыздың (с.а.у) түрік-соғды сауытын киюі, Қытайдан
әкелінген заттарды пайдалануы, түрік шатырында соғысқа шығуы,
Араптардың төрт жағындағы Мысыр, Византия, (395-1453), Сасани
(224-651) қатарлы патшалықтарға елшіліер жіберіп, (630 ж.) оларды
хақ дінге шақыруы, тіпті император Ираклиммен хат алысып тұруы,
Оның күллі адам баласына жіберілген елші екеніне әрі ғылым
мәдениеттің құрушысы екендігіне бұлтартпас айғағақтар болып
табылады.

Мұсылман ғалымдар бар ғылымын жұртшылықтың пайдалануына
жұмсайды. Ғылымды күнкөріс пен мәртебе алудың құралы деп
ешқашанда көрмеген. Бір мысал келтірелік; Иран патшасы І Шапур
кезінде (241-272) Хұзистан аймағында Жундишапур деген қала
орнатылды. Осы шағын қалашық Сасани билеушісі І Хұсраудың
кезінде (531-579) патшалықтың екінші қаласына айналады.
Мұнда атақты дәрігерлік мектебі пайда болады. Бірақ
Жұндишапұрлық дәрігерлер өздерінің кәсіби сырларын
тек өз топтарында ұрпақтан ұрпаққа қалдырып
сақтайды да монополия мен кірістен айырылмас үшін
басқа ешкімге білдірмейді һәм үйретпейді. Аталған
аймақ мұсылман билігіне қаратылған соң ғана
мұсылман ғалымдар олардың кейбір ғылымын ашып,
пайдалана алған.[1] Алайда, Ибн Сина сықылды біртуар
мұсылман ғалымдардың жазған кітаптары мұсылман
елдерінде ғана емес, сонау Еуропаның өзінде кем
дегенде VI ғасыр бойы оқулық есебінде оқытылған. Сол
ғасырлардың ең мықты Батыс елдерінде де, мұсылман
ғалымдарымен салыстырарлық ғалымдардың шыға
алмағаны баршаға аян.
Бұл жөнінде Бартольд (1869-1930) былай дейді; «Исламның
басты артықшылығы және мұсылман әлемінің сол дуірдегі
білімді халықтардың алдында болуының сыры, материалдық
һәм рухани мәдениет жағынан болсын мәдени біріншілікті
ұстауында жатыр».[2, 314 б]
Тарихта алғашқы халифалықтар дәуірінде дүние жүзі
мәдениеттері тығыз араласты. Қиыр шығыстағы Қытай
мәдениетінің жетістіктері Батысқа, мұсылмандардың ғылым-
мәдени табыстары болса Қытай еліне мәлім болды. Талас
(751 ж.) соғысынан кейін Атлант мұхитына дейінгі
халықтардың бірін-бірі жақын тануына мүмкіндік туды.
Мұсылмандардың үш құрлықтағы билігі халықтар арасында
тығыз мәдени байланыстардың орнатылуына орасан зор үлес
қосты. Халифалар Батыстағы Франк, Герман, Рим патшалары
және Қытай хандарымен тығыз байланыста болды.
Мәселен Қытай деректерінде халифалықтан 651-798 жж.
аралығында 37 рет, ал 908-1168 жж. аралығында 49 рет
елшілік келгені жазылған.[3, 315 б]
Қорыта айтар болсақ, тарихта мәдениет қатынастарының
дамып, өзара бірігуі әрі кіруі Исламнан кейін ғана мүмкін
болды. Оған дейін мәдениеттер арасында өшпенділік пен
пышақ сырты ғана байланыс болса, Исламмен бірге Шығыс
пен Батыстың барша мәдениеттері жамырасып, үлкен
жетістіктерге қол жеткізді. Оған дейін белгілі мәдениетке
ғана тән болып есептелген нәрселер мұсылмандардың
арқасында бүкіл әлемдік мәртебеге ие болды. Мысалы «араб
цифрлары» деп атағы шыққан сандардың ежелгі дәуірде
Үндістандықтарға ғана мәлім болғаны белгілі. Мұсылмандар
осы цифрларды жетілдіріп қана қойған жоқ оларды құры
символдықтан шығарып, мағыналы белгілерге айналдырды.
Адамзат тарихында бірінші рет нөлді (сыфр / цифр),
мұсылман ғалымдар тапты және еңбектерінде пайдаланды;
нөлді бірінші рет сан ретінде қолданған Мұхаммед ибн
Мұса әл-Хорезми (780-850) еді. Арал теңізі маңында
дүниеге келген дана бабамыз сонымен қатар 1-ден төмен
қарайғы сандарды белгіледі. Мысалы, жүздік, мыңдық
және ондықтарды жүйелеп, бөліп жазуды көрсетті. Оның
бұл табыстары тарихтағы ең маңызды ғылыми
жаңалықтарға жатады. Күніміз информация,
телекоммуникация ғасырында мұсылмандар ашқан осы
жаңалықтардың қызығын күллі әлем көруде. Орыс
тіліндегі цифр мен Батыс тіліндегі «cipher» сөздері арабша
нөл дегенді білдіретін «сыфр» сөзінен алынған.
Шындығында араб сандары рим сандарымен
салыстырғанда қолданымы өте икемді әрі оңай.
әл-Хорезми ашқан бұл жаңалық Еуропаға тек Х-ХІІ
ғғ. ғана мәлім болған; осы жаңалықты Еуропаға
жеткізген Герберт есімді адамның абырой-беделінің
артқаны соншалық, кейін ол Рим папасы сайланған.
Оның есімі папа Силвестр ІІ ретінде Еуропа
тарихында қалды. әл-Хорезмидің «Китап әл-Жәбр
уәл Мұқабала» (Алгебра және теңдіктер кітабы)
атты еңбегі латын тіліне аударылғанда (ХІІ ғ.), әл-
жәбір сөзі алгебра деп аударылғандықтан осы сөз
термин ретінде қалыптасты. Оның екінші бір
кітабы латыншаға «Algoritme de Indorum» деп
аударылғандықтан алгоритм сөзі де терминге
айналды.
Адам құқықтары жөніндегі үндеудің ХХ ғасырда ғана
бекітілгенін ескерсек, ХIV ғасыр бұрын Раббымыздың Құран
Кәрімінде барлық адамдардың құқықтарын қорғау міндетін
бұйырғанын көріп, таң қаламыз:
«Адамдардың құқықтарын қыспаңдаң! Жер бетінде бұзақылық
шығарып, бүлік жасамаңдар!» (Құран Кәрім 26 сүре, 183 аят)
Ал енді Ислам ғылым мен мәдениетінің Батыс елдеріне өту
жолдарын және Батыс ғылымына тигізген әсерін баяндасақ.
Ислам мәдениетіндегі мемлекеттер Батыс мәдениетінің
шекараларын Әмуилер, Аббасилер мен Османлы империясының
шарықтау кезеңдерінде өздеріне қосып алуға тырысқан. Бұл
жаулап алу әрекеті әсіресе түріктердің Исламды қабылдауларынан
кейін өрши түсті. Анадолының басып алынуынан кейін крестші
жорықтарының себебімен және мұсылман түріктердің Батыс
елдеріне жасаған шабуылдарының нәтижесінде Ислам мәдениеті
мен Батыс мәдениеті бетпе-бет кездесті.[
Батыс әлемі Фараби, Ибн Сина, Ғазали сияқты Ислам философтарының
және Аристотельдің шығармаларын Еуропа, латын тілдеріне аудару
еңбегімен қатар, өзге ғылымдармен де шұғылдану керектігін байқады.
Тіпті университеттерінде ХІІ ғасырдың соңғы жылдарынан бастап
медицина сабақтарының тақырыптары Ибн Синаның «Канон» және
Ибн Рушдтің медицина жайындағы еңбектерінен алынды.
Римдіктер және олардың ізбасарлары болып табылатын
Византиялықтар, Шығыс және Батыс әлемін Ақтеңіз жағалауында
пайда болған «Ақтеңіз мәдениеті» мен Шығыс культурасының Батысқа
өтуіне себепкер болды. Ислам дінінің келуінен бастап Батыс әлемі
Шығыс культурасын (мәдениеттер мен өркениеттер жиынтығы) Ислам
мәдениеті арқылы алуға әрі жаюға мәжбүр болды.
Ескі Шығыс мәдениетінің және антикалық (ежелгі) дәуір
ғылымдарының Батысқа өтуіне мұсылмандар себепші болған. Ежелгі
замандарда шыққан ғылымдарды сол елдерге барып үйренген
мұсылмандар, бұл ғылымдарға сондайлық көптеген өз үлестерін де
қосып Батысқа жеткізген.
Ислам мәдениетінің Батысқа келуінің бірнеше жолдары бар:
1.Орта Ғасырда Ислам мәдениеті Еуропаға Испания арқылы алғаш
қадамдырын атты. Экономикалық және культураралық өркендеу,
қысқа уақытта Еуропаның өлкелеріне өз әсерін тигізді.
711 жылы Испанияның мұсылмандар тарапынан басып алынуынан
кейін 755 жылға дейін Сириядағы халифалық орталығы тарапынан
басқарылды. 715 жылы ІІІ Абдуррахман Куртубаның бостандығын
жариялады. Куртуба ІІІ Абдуррахман дәуірінің соңына дейін (912-
961) Ислами тәрбие, өнер және ғылымдармен Еуропаны қамтамасыз
етіп отырды. Ол дәуірде тіпті Еуропалық профессорлардың өзі
Куртубада тәжірибе жинап, емтихан тапсыратынеді.
2. Ислам мәдениетінің Батысқа әсер етуінің екінші жолы Сициялы
арқылы болды. Мұсылмандар, христиандардың ішінен білім үйренгісі
келгендеріне медреселерде сабақ алып, білімдерін жоғарылатуларына
жәрдем ететін еді. Осылайша Ислам мемлекетіне ғылым үйрену
мақсатымен келген христиандар, Ислам мәдениетінің дәстүрлері мен
ғылымдарын жалғастырушылар қатарына қосылды.
Ресми тіл ретінде араб тілі қолданылды. Тіпті дипломдарының бір
бөлімі арабша толтырылды. Қысқаша айтар болсақ Х ғ. Сицилия мен
Нормандияның басқару жүйесінде Ислами дәстүр бар еді.
3. Ислам мәдениеті мен ғылымының Еуропаға келуінің үшінші және ең
маңызды жолы тарихта «крестовый похот» деп аталатын крестші
жорықтары арқылы болған. Бұл жорықтар шіркеулер тарапынан
Исламның сол кездегі билігін, күшін жойып, әлсіретіп, христиандықты
жоғары ұстау мақсатында ұйымдастырылған-ды. Олардың жорықтары
мұсылман түріктердің және арабтардың қарсы тұруларымен тоқтатылды.
Бірнеше рет қайталанған крестші жорықтары, Еуропалықтардың Ислам
өлкелерімен қарым-қатынас жасауына себеп болды.
Бұл жорықтардан отандарына аман-есен оралғандар, мұсылман
түріктердің имандарын, басшыларына деген құрметтерін, тазалықтарын,
жомарттық пен дұрыстықтарын тілге тиек етіп мақтағанда, лайықты сөз
таба алмай дал болатын. Крестші жорықтары кезінде Еуропа
мемлекеттерінің бірде бірі ұйымдастырылған мемлекет ретінде емес еді.
Осы жорық барысында Батыс әлемі мұсылмандардан мемлекетті қалай
ұйымдастыру керектігін үйренген. Сөйтіп әрбір салада мұсылмандарға
еліктей бастады. Мұсылмандардың шығармаларын аудара бастады. Бұл
шығармалардың көбі Ислам мемлекеттерінің мәдениеті мен тұрмысын
әңгімелейтін шығармалар еді. «Константинопль» және «Адлер» деген
шығармалар Ислам халифалығы жайында әңгімелейді. Ибн Синаның
«Китабун-Нәфс» және «Шифа» атты шығармалары Иеханның аударуымен
Еуропаға ұсынылады. Фараби және Ғазали сияқты философ әрі ғылым
адамдарының еңбектерін Еуроаплықтар зерттей бастайды.
4.Ғылыммен мәдениеттің Батысқа өткен тағы бір жолы,
Италияның порттық қалалары арқылы, яғни, Ақтеңіз
сауда орталығы мен Солтүстік Еуропаға Венеция, Генуя
және осы секілді басқа да, порттық қалалар арқылы келіп
жатты.

5. Ғылым саласында мұслман-түрік әлемінің Батысқа әсер
етулерінің ХІІ ғ. басталғандығын айтуға болады. Мысалы,
Ғазали, Ибн Сина және Фарабиден басқа дәрігер Разидің
әртүрлі ауруларға қарсы қолданған дәрілері медицина
тарихына белгілі. Осман империясының үстемдігі ұзақ
уақытқа дейін жалғасты. Бұл үстемдіктің айқын дәлелі
Балкандықтардың тіліне енген түрікше сөздер және түрік
тіліндегі словияндық терминдер.
Мұсылмандар билік жүргізген елдерде әрқашанда да бейбітшілік орнап, дінге
ерік берілгені және халықтың мұң-мұқтажы ескеріліп, өмір сүргендігіне
тарихи деректер мол. Бұған Мұхаммед Пайғамбардың (с.а.у.), мұсылман еліне
қосылған жерлердегі халықтармен қарым-қатынасы айқын мысал бола алады.
Одан кейінгі Құранмен Аллаһтың елшісінің жолынан таймаған мұсылман
билеушілері өздері құрған қоғамның тыныштығы мен әділеттілігін
қамтамасыз етіп, діни сенімге адалдық, осындай басшылар тұсында орнығып,
мұның өзі кейінгі ұрпақтарға үлгі болып қалды.
Сол кездегі христиандар мен еврейлер мұсылмандардың арқасында қандайда
бір қақтығыссыз, соғыссыз өмір сүріп, мұсылмандардың билік жүргізудегі
әділеттіліктерін және билік жүргізудегі шеберліктерін мойындамасқа
амалдары қалмаған. Палестина мен Иерусалим жеріндегі тұрақтылық пен діни
сенім бостандығы бұған бұлтартпастай айқын мысал. Исламның 1400 жыл
бойы Иерусалим мен Палестина жерінде бейбітшілік кепілі болып тұрғаны
талассыз тарихи факт.
Иерусалим біздің дәуіріміздің 71 жылына дейін Еврей патшаларының
астанасы болған. Бірақ осы жолы Рим әскерлері үлкен жорыққа шығып,
еврейлерді талқандады. Халықты аяусыз қырды. Бейбіт халық қоныстарынан
қуылды. Еврейлер үшін дяспора дәуірі, міне осы кезден басталды, ал
Иерусалим мен оның төңірегі иесіз бос үйіндіге айналды. Рим империясы
император Константиннің тұсында христиандықты қабылдағаннан кейін ғана
Иерусалим қайта назарға ілігіп, құрметке ие бола бастады.
Римдік христиандар қалада шіркеу салып, бұл жерлерге еврейлердің
қоныстануына рұқсат етті. Біздің дәуіріміздің 7 ғасырында Палестина
Шығыс Рим (Византия) империясының құрамында болды. Біршама уақыттан
кейін бұл территорияны парсылар жаулап алды. Бірақ көп кешікпей
Византия Палестинада өз үстемдігін қайта орнатты. Палестина тарихындағы
жаңа кезең бұл жерлерге 637 жылы араб халифатының әскерлерінің енуімен
басталды. [6, 320 б] Нақ осы оқиғадан соң ғана, ғасырлар бойы толассыз
соғыс пен билеушілердің қатыгездігі, бейбіт халықты қуғындау, бір діннің
екінші бір дінге үстемдігімен алма-кезек аутықулардан мезі болған
Палестина жерінде енді діни сенім бостандығы мен өркендеу дәуірі
басталды.

Палестинаға арабтар Мұхаммед Пайғамбардан (с.а.у.) кейінгі екінші халифа
болған Хз. Омардың (р.а.) әскерлері кірді. Қалаға келген Омар Фаруқ (р.а.)
Палестинаны мекендеген барлық этникалық және діни топтарға жылы
ықылас танытып, құрметпен қарады. Бұл Палестина жұртшылығы
арасындағы дін еріктігі мен өзара сыйластық дәстүрінің басы еді.
Қысқа қайырғанда айтарымыз, Ислам ғылымы мен
мәдениетінің адамзатқа алып келген пайдасы мен әсері шаш
етерлік. Оның бәріне бір мақаланың көлемінде кеңінен
тоқталып кету мүмкін емес. Сол үшін де, қолдан келгенінше
қысқа әрі нұсқа баяндап кетуге тырыстық.

Көріп отырғаңыздай Ислам діні тек белгілі бір құлшылықтар
түрлерін атқаруды ғана әмір етумен шектелмей, сонымен бірге
адам баласына аса қажет ғылым-біліммен айналысуды да әмір
еткен. Жоғарыдағы аты аталып өткен ата-бабалырымыз осы
Ислам дінінен нәр ала отырып ғылымды бойына сіңірген.
Осымен қатар, мұсылман ғалымдардың ғылымдағы және
мәдениеттегі жетістіктері, тек мұсылман әлемін ғана емес,
әрине өзге де, тілі, ділі әрі діні жат халықтар мен елдерді
айдынға шығарды десек қателеспейміз.
Ислам дүниесіндегі мемлекет және дін арақатынасы
Ислам әлемі елдерін діни негізде біріктіретін негізгі тұғыр, бұл – ислам діні.
Әлем мұсылмандарын мәдени өрлеуі мен идеялық ұйысуының жолдарын
іздеуде мұсылман ойшылдары мұсылмандық шығыс елдерінің рухани
мәдениеті мен қоғамдық саяси өмірін дамыту үшін ислам құндылықтарының
маңызы туралы жиі айтыла бастады. Мұсылман дүниесінің рухани мұрасын
зерттеу бір дінді ұстанатын түрлі халықтардың мәдениетін, философиялық
ой мұрасын зерттеу мұсылмандық шығыстың ділі мен рухани жан-дүниесін
ұғынуды қажет етеді.
ХХ ғасырдың 50-70 жылдары араб әлемінде ислам мемлекеті
тұжырымдамасы қазіргі заман жағдайында мұсылмандық қоғамды құру
аясындағы зайырлылық пен діни билік арасындағы қатынасты айқындауды
қажет етті. Араб әлемінде ХХ ғасырдың 60 жылдары әлеуметтік-
экономикалық және саяси дамудың жолын таңдаумен байланысты түбегейлі
жаңа мәселелерді көтерді. Араб-мұсылман елдері үшін капиталистік және
социалистік құрлыстан өзгеше үшінші жолды іздеудің тұжырымдамалары
пайда бола бастады. Ертедегі ислами мемлекеттілік дәстүрін қайта көтерген
зайырлы және діни бағдардағы саясаткерлер араб елдері үшін бірден бір
тұрақты даму жолы мұсылмандық өмір салтын ұстану деп көрсетті.
Бұл тұжырымдамалар ішінде ислам социолизмі, ислам экономикасы, ислам
мемлекеті ұғымдары дәстүрлі ислам құндылықтарын заманауи мемлекеттік
қағидаларды нақты елдің ерекшелігімен үндестіріп, саяси және әлеуметтік-
экономикалық жағдайды модернизациялауды ұсынды.
ХХ ғасырдың орта тұсында ислам социализмі араб елдеріндегі түрлі саяси
ұстанымдағы қозғалыстардыңажырамас сипатта болды. Ислам социализмі
дәстүрлі ислам құндылықтарын батыстың демократиялық ұстанымдарымен
үндестіре отырып, қоғам мүддесі үшін тиімді пайдалануды ұсынады. ХХ
ғасырдың басында мұсылман елдерінің, әсіресе араб елдерінің
ынтымақтастығы үшін бірлесе күресу діни негізде біріккен халықаралық
ұйымдардың пайда болуына алып келді.
Араб әлемі саяси, экономикалық және мәдени негізде біріктіретін
ұйымдардың қалыптасуы ХХ ғасырдың алғашқы жартысында кең етек алды.
1926 жылы Абдел Азиз Мекке қаласына ислам елдері басшыларын
дүниежүзілік мұсылман конгресіне шақырды. Нақ осы жылы Каир қаласында
әл-Азхар университетінің ғалымдары мұсылмандық форум өткізді. 1951
жылы Карачи қаласында 32 мемлекеттің өкілдері қатысқан ислам әлемінің
конгрессі өтті. 1954 жылы СаудАрабиясы, Мысыр, Пәкістан бастамасымен
Ислам конференциясы құрылды.
1958-1988 жылдары Нури әл-Саид Палестина, Иордания, Ирак,
Ливан, Сирия елдерін біріктіруді көздеді. Ануар Сағдат құрамына
Ливан, Сирия, Палестина, Ирак, Иордания біріктірген үлкен Сирия
мемлекеттер одағын құруды аңсады. 1962 жылы Мекке қаласында
Ислам әлемі лигасы құрылды. Қазіргі уақытта бұл ұйым ЮНЕСКО
және ЮНЕСЕФ мүшесі болып табылады. 1969 жылы Ислам
ынтымақтастық ұйымы құрылды.
Ислам ынтымақтастық ұйымы төрт құрлықтағы 57 мемлекетті
біріктіріп отыр. ИЫҰ діни ұйым емес, бұл қйымға мүше елдер
қатарында саяси жүйесі шариғатқа негізделген және зайырлы
мемлекттер де бар. ИЫҰ – бақылаушы елдер арасында басқа дінді
ұстанатын мемлекеттер де бар. Бұл қйымның мақсаты мен міндеті
ислам өркениеті елдерінің экономикалық әл-ауқатын өсіру және
саси беделін көтеру аумақ халқының білім-ғылым саласында
өркендеуі, ұйым мүшелері арасында әлеуметтік-экономикалық
ынтымақтастықты тереңдету, артта қалушылықты жеңуге
бағыталады.
Араб әлемі елдерін ұйыстырушы саяси ұйым Араб мемлекеттерінің лигасы 1945 жылы
құрылды. Ұйымның құрылтайшылары Мысыр, Сирия, Трансиордания (Иордания),
Ирак, Ливан, Сауд Арабиясы.Құрамына 22 мемлекетті біріктіретін атлмыш ұйым
мүшелерін ұйыстырушы негіз – араб тілі, ислам діні, тектік негіз және тағдыр
ортақтығы. Ислам діні мен шариғат нормалары бұл елдерде өмір салттық ұстаным және
діни құндылықтар жүйесін құрайды. Ливаннан өзге елдерде ислам мемлекеттік дін
ретінде жарияланған. Бұл елдердің таризына көз жүгіртсек, бұрынғы Осман
империясының араб өлкелерінде бірінші дүние жүзік соғыстан кейін араб бірлігі үшін
күрес жаңа тарихи жағдайда араб халықтарын ұлт азаттық жолында күресіне түрткі
болды.
Араб халықтарының ұлттық сана-сезімінің оянуы, яни араб ұлтшылдығы, тілі, діні, ділі
ортақ ұлтты бас біріктіруге жұмылдыратын ұйым құруына алып келгені шындық. Араб
ұлтшылдары осы аумақты басқару мандатына ие болған Англия мен Франция
үстемдігіне қарсы шығып, саяси, эконмикалық, мәдени ынтымақтастық үшін түбі бір
туыс араб халықтарының шынайы тәуелсіздігі жолында жұмыла әрекет етуді мақсат
еткен қадамы болатын. Араб бірлігі мәселесі ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде біртұтас
теократиялық мемлекетте бірігу қажеттілігі панисламизм тұжырымдамасында
айқындалаған болатын. Бұл тұжырымдаманың негізінде мұсылман әлемінің қоғамдық
өміріндегі ислам діннің жетекшілігі рөліне басымдылық беру көрсетілді. Ислам бірлігі
идеясы Жамаладин әл-Ауғани және Мұхаммед Абдо шығармашылығында дәйекті түрде
көрініс тапты. Олар жатжұрттық отарлаушы елдерге қарсы мұсылмандарды біріктіретін
бірден бір идеялық негіз ислам діні деп көрсетті. Осы ұыстанымдағы саясаткерлер
ұлтшылдық пен діндарлықты арақатынасында діндарлыққа ерекше көңіл аударды. 1928
жылы Мысырда Хасан әл-Банн Мұсылман бауырлар ұйымының негізін қалады.
Араб бірлігіне жету мұсылман ынтымақтастығына жету жолындағы
маңызды қадам болып табылатындығын жариялаған, мұсылман
бауырлары – «Алла – мақсат, Пайғамбар – жетекші, Құран –
Конститутция» ұранын көтерді. ХХ ғасырдың 40-50 жылдары
мұсылман бауырларының құпия органдары билік басындағыларға
қарсы ланкестік іс-әрекеттер жасады. мұсылман бауырларының ірі
идеологі Сейед Кутуб мұсылман ұлты мен мұсылман уммасы
ұғымдарын бір негізде қарастырды. Ұлтшылдық, нәсілшілдік басқа да
идеологияға берілу адамзат үшін зиянды деп санаған ол «Исламдағы
әлеуметтік әділеттілік» кітабында барлық әлеуметтік мәселлер тек
Құран негізінде шешіледі деп санады.
1951 жылы Мұхаммед ал-Газали ислам діні дамзатты коммунизм мен
капиталаизм құрсауынан құтқаруы тиіс деп санады. Ғазаали өз ілімін
«Ислам социализмі» деп атады. Ислам социализмі таухид пен адамзат
бауырластығына негізделуі тиіс. Мұсылмандық шығыстағы қоғам
және саяси қайраткерлердің көзқарастарына мұсылман
реформаторларының идеялық ұстанымдары ықпал етті. Алайда, ХХ
ғасырдағы мұсылман қоғамына батыстық секуляризация үдерісінің
енуі және ұйымдасудың әлсіздігі мен әлеуметтік тұғырдың кемшіндігі
бұл идеялардың салтанат құруына кедергі келтірді.
Араб елдерінің саясатта және экономикада, мәдениетте ықпалдастығын бір арнаға
бағыттайтын Араб мемлекеттерінің лигасы мүшелерінің экономикалық әл-ауқаты, саяси
жүйесі, демографиясы мен ұлттық құрамы әрқилы араб елдернің ресми мемлекеттік тілі
араб тілі болғанымен, әрбір елдің өзіндік диалектілері бар. Араб мемлекеттерінің
лигасының жоғарғы оргны – Лига кеңесі болып табылады. 1968 жылы Лига кеңесі адам
құқығы бойынша араб комиссиясын құрды. 2004 жылы лига елдері адам құқықтары
бойынша арабтық хартияны қабылдап, 2008 жылы хартия күшіне енді. Араб елдерінде
ислам діні мемлекеттік дін болып жарияланған. Шариғат бұл елдердің қоғам мен адам
өмірін заңдық негіздеуші тұғыр. 2011 жылы ақпан айында Араб мемлекеттерінің лигасы
Ливияның ұйым жұмысына қатысуын тоқтатты. Бұрынғы М. Кадаффи басшылығы
халықтың бейбіт шеруін аяусыз жазалауы осы шешімді қабылдауға түрткі болды. 2011
жылы наурыз айында Ливия әуе кеңістігін жабу туралы ұсынысты ұйым мүшелері
бірауыздан қолдады. 2011 жылы қараша айында ұйым өз жұмысына Сирияның қатысуын
тоқтатты. Сирияда билік басында алауиттік топ ел тізігінін ұстап отыр. Батыстық
деректер бойынша Сирия билігіне Иран елі көмек көрсетеді. Сириядағы шиеленісті
жағдай діни сипат алып бара жатқан тәрізді. Башар Асадқа қарсы оппозиция күштер
жағына әсіре сунниттік топтар қолдау көрсетуде. Ал алауиттер, друздар және
христиандар үкіметті қолдауда. Сириядағы қақтығыс шекаралас еледрге де теріс ықпал
етуі мүмкін. 2012 жылы қазан айында Сирия аумағынан жіберілген артиллериялық
снаряд Түркияның оңтүстік шығысындағы Ақчакал уезінде жарылып, бейбіт 5 адам көз
жұмып, 13 адам жараланған. Қазіргі Сирия аумағында түрлі саяси және діни топтар
әрекет етіп отыр.
Араб елдері ішінде көп конфессиялық ресми мойындалған ел – Ливан
республикасы. Ливанда конфессионализм үлгісі елдегі барлық конфессиялар
үшін жоғарғы билікке тең қол жетімділікті қамтамасыз етуге бағытталған. Елдің
негізгі заңы бойынша, ел президенті – христиан-маронит, премьер-министр –
суннит мұсылман, парламент спикері – шиит мұсылман. Үкімет құрамы
мұсылман және христиандардан тең негізде құралады. Ел парламентінің
мүшелері 128 депутаттан тұрады. Парламент мүшелерінің конфессиялық бөлінуі
төмендегідей: 64 мұсылман (27 суннит, 27 шиит), 8 друз, 2 алауит, 64 христиан
(32 маронит, 20 армян апостоль шіркеуінен, 2 армян католик шіркеуінен, 7 грек
православ шіркеуінен, 1 грек католик шіркеуінен, 1 протестант шіркеуінен, 1
депутат келісім бойынша сайланады.
Сайлау науқанына қатысатын сунниттік, шииттік, христиан және друз
партиялары бір бірімен емес, алдын ала белгіленген конфессиональды квоталық
орын үшін күреседі. Ливан мемлекетінің тарихында бірнеше дінаралық қақтығыс
салдарынна азаматтық соғыстар туындаған. 1958 жылы христиан және мұсылман
қауымдары арасындағы алауыздық азаматтық соғысқ алып келді. Елдегі
жағдайды тұрақтандыру үшін АҚШ әскері ел аумағына енді. Діни қайшылық
1975 жылы Ливанда мұсылмандар мен христиандар арасындағы текетірестің
туындауына себеп болды. 1990 жылы Таиф келісіміне қол қою нәтижесінде елде
қантөгіс тоқтатылды.
Сенім туралы ойлар
Дұрыс сенім мен адасу Ислам философиясында өзекті мәселе ретінде
қарастырылады. Осы мәселелерге қатысты түрлі деңгейлерде діни
таным қалыптасқан. Діни таным – надандыққа қарсы адамгершілік
тәрбиенің шартты түрдегі өткелі. Ислам фалсафашылары
қалыптастырған діни таным негізіндегі ой-тұжырымдар ислами
деңгейдегі ойлау жүйесінің ерекшелігін көрсетеді де, даналық
деңгейінің асқақтығын мойындатады.
Әл-Ғазали Ислам философиясында сопылық бағыттың өкілі
саналады. Көптеген діни-танымдық негіздегі еңбектердің авторы.
«Ихйа илм ад-дин», яғни «Сенім туралы ілімді қайта тірілту»
еңбегімен әлемге әйгілі болды. «Кәміл адам» танымы негізіндегі
ойшылдықпен дәстүрлі діни таным үлгісін орнықтырды. Әл-
Ғазалидің «Кәміл адамы» Ислам апологеті ретінде исламдық
дүниетанымды қалыптастыру мен қорғауда маңызды роль атқарады.
Құдіретті ақиқатты тануда адам ақылының әлсіздігіне бейімделе
отырып, түсіндіру жолдарын қарастырады. Тәпсірлеуші ғалым
ретінде Құрандағы аяттардың астарлы мағынасындағы терең
философиялық діни мағынаны түсіндіруде сенімге қатысты жасаған
ой-тұжырымдары дәлелді, тиянақты.
Адамның жүрегі мен ішкі сезім құбылыстарының нәзік толқындары
өте күрделі. Дегенмен өзін жаратқан Құдіретті Иемен өз байланысын
сезінуі о бастан адамға берілген сеніммен байланысты. Сенім ұрығын
Алла адамдардың жүрегіне тумысынан, рухпен бірге салады екен,
сондықтан да Алланың барлығына сенуге әр адамның жүрегі әзір,
жан-дүние сезімі бейім деп әл-Ғазали тұжырым жасайды. Адамдар
оны түсініп айтса да, түсінбей айтса да, ішкі дүние сезімі солай айтуға
ықпал етеді деп сенімге қатысты еңбек жазған Әл-Ғазали адам
болмысының ерекшелігін көрсетеді.
Діннің міндеті о бастағы рухымен жүрекке бекіген, бірақ ұмытылған
сенімді ояту арқылы қайта тірілту. Егер де о бастан Жаратушы адам
жүрегіне сенімді орнықтырмаса, сана деңгейіндегі түрлі түсініктер
адамдарды әлдеқашан құдайсыздар санатында қалдырар еді. Сенімнің
болмыстағы бар болуы адамдарды ерте ме, кеш пе Жаратушыға деген
танымға әкеледі екен. Оның өзі адамның өмір сүру өткелдерінен
дұрыс таңдауымен сенімді ояту арқылы болып жатады. Жүректегі
сенімді ояту түрлі күйзелістердің астарындағы өмірлік мәндерді
пайымдаумен сабақтасып, өмір сүру негізінде басты нәрсе не екенін
түсіндіреді.
Қорытынды
Дұрыс сенім мен адасу Ислам философиясында өзекті мәселе ретінде
қарастырылады. Осы мәселелерге қатысты түрлі деңгейлерде діни таным
қалыптасқан. Діни таным – надандыққа қарсы адамгершілік тәрбиенің
шартты түрдегі өткелі. Ислам фалсафашылары қалыптастырған діни таным
негізіндегі ой-тұжырымдар ислами деңгейдегі ойлау жүйесінің ерекшелігін
көрсетеді де, даналық деңгейінің асқақтығын мойындатады.
Әл-Ғазали Ислам философиясында сопылық бағыттың өкілі саналады.
Көптеген діни-танымдық негіздегі еңбектердің авторы. «Ихйа илм ад-дин»,
яғни «Сенім туралы ілімді қайта тірілту» еңбегімен әлемге әйгілі болды.
«Кәміл адам» танымы негізіндегі ойшылдықпен дәстүрлі діни таным үлгісін
орнықтырды. Әл-Ғазалидің «Кәміл адамы» Ислам апологеті ретінде
исламдық дүниетанымды қалыптастыру мен қорғауда маңызды роль
атқарады. Құдіретті ақиқатты тануда адам ақылының әлсіздігіне бейімделе
отырып, түсіндіру жолдарын қарастырады. ХХ ғасырдың 50-70 жылдары араб
әлемінде ислам мемлекеті тұжырымдамасы қазіргі заман жағдайында
мұсылмандық қоғамды құру аясындағы зайырлылық пен діни билік
арасындағы қатынасты айқындауды қажет етті. Араб әлемінде ХХ ғасырдың
60 жылдары әлеуметтік-экономикалық және саяси дамудың жолын таңдаумен
байланысты түбегейлі жаңа мәселелерді көтерді. Араб-мұсылман елдері үшін
капиталистік және социалистік құрлыстан өзгеше үшінші жолды іздеудің
тұжырымдамалары пайда бола бастады.
Ертедегі ислами мемлекеттілік дәстүрін қайта көтерген зайырлы
және діни бағдардағы саясаткерлер араб елдері үшін бірден бір
тұрақты даму жолы мұсылмандық өмір салтын ұстану деп
көрсетті. Бұл тұжырымдамалар ішінде ислам социолизмі, ислам
экономикасы, ислам мемлекеті ұғымдары дәстүрлі ислам
құндылықтарын заманауи мемлекеттік қағидаларды нақты елдің
ерекшелігімен үндестіріп, саяси және әлеуметтік-экономикалық
жағдайды модернизациялауды ұсынды.
ХХ ғасырдың орта тұсында ислам социализмі араб елдеріндегі
түрлі саяси ұстанымдағы қозғалыстардыңажырамас сипатта
болды. Ислам социализмі дәстүрлі ислам құндылықтарын
батыстың демократиялық ұстанымдарымен үндестіре отырып,
қоғам мүддесі үшін тиімді пайдалануды ұсынады. ХХ ғасырдың
басында мұсылман елдерінің, әсіресе араб елдерінің
ынтымақтастығы үшін бірлесе күресу діни негізде біріккен
халықаралық ұйымдардың пайда болуына алып келді.

Пайдаланылған әдебиеттер

http://www.islam-orkeniet.kz/

http://www.azattyq.org/

http://www.islamdini.kz/

http://dinislam.kz/

Ұқсас жұмыстар

Араб елдерінің мәдениеті

Түркі философия

Түркілердің Ислам тарихына араласуы

Ислам дәуірі әдебиеті

Мәдениеттану этимологиясы

ЭЛИТАЛЫҚ МӘДЕНИЕТ

Мұсылман мәдениеті

Ислам философиясының кезеңдері

Ислам дінінің қалыптасуы

Дін туралы

Пәндер