ТАРЫ – АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ МАҢЫЗЫ МОЛ ӨСІМДІГІ

Тары - ауыл шаруашылығының маңызы мол өсімдігі

Орындаған: Асанқұл Нұрсұлу

Қабылдаған: Таженова Ақерке

Қазақ Ұлттық Аграрлық Унивеситеті

Жоспары:

І Кіріспе

Тары тарихы және жіктелуі

ІІ Негізгі бөлім

А) Тарының құрылысына жалпы сипаттама

Ә) Тарының сорттары және өсіру тезнологиясы

Б) Тары маңыздылығы, пайдаланылуы

ІІІ Қорытынды

Ғылыми ізденістер

Пайдаланылған әдебиеттер

Тары - астық дақылдарына жататын маңызы мол дақыл. Біз астық дақылдарының дәндері., қабықтылығы, пішіні, дәннің беті мен түсі және айдарының бар-жоғына қарай ажыратады.

Астық дақылдар

Жүгері

Тары

Қонақ жүгері

Күріш

Бидай

Қара бидай

Арпа

Сұлы

Тары - өте ертеден өсіріліп келе жатқан дақылдардың бірі. Өзендер мен көлдерді жағалай қоныс теуіп, жаз айларында қысқа мерзімде пісіп үлгеретін тарыны егіп, өздеріне қыстық азық жинап алуды көшіп-қонып мал баққан қазақтар да өте ерте үйренген. Біздің заманымызға дейінгі антикалық автор, "тарих атасы" Геродот Қосөзен бойында болған Вавилония мемлекетінің жерінде басқа дәнді дақылдармен бірге тарының да егілгенін атап кетеді. Осы Геродоттың айтуынша, сол замандарда Днепр мен Буг өзендерінің бойын мекендеген скифтер де тарыны көп өсірген. Қазба жұмыстары Франция мен Грекия жерінде қола дәуірінде, Австрия, ГДР, Польша, Югославия, ФРГ мемлекеттері территориясында темір дәуірінде немесе бұдан он мың жылдай бұрын-ақ адамдардың тары өсірумен шұғылдана бастағанын көрсетеді. Алғашқы қалыптасу орталығы мен шыққан тегі Шығыс Азияның талы аудандары болып табылады.

Тары. Тамыр жүйесі - шашақты. Сабағы - 5-7 түйін аралықтары сабан, іші қуыс, түкті, жер үсті бұтақтануы да мүмкін. Жапырақтары - енді, олардың үстіңгі жағы түкті, тілшесі қысқа.

Тары - өте маңызды жармалық дақыл. Оның құрамында (%) 12-13 ақуыз, 81 крахмал, 3, 5-4 май т. б. Бар. Оның құрамында ферменттердің белсенділігі өте жоғары (мальтоза, амилаза, липаза) күлінде калий, натрий магний элементтері жеткілікті.

тары 400 түрді біріктіретін Panicum туыстығына жатады. Барынша кең тараған түрі - кәдімгі тары. Сіпсебасының құрылысына байланысты бұл түр бес түр тармағына бқлінеді.

Қомақты

Тармақты

Қысылған

Сопақ

Тұтас

Қазақстанда өсірілетін тары сорттарының сіпсеастары негізінен қысыңқы, кейде тармқты келеді.

Жер бетінде жыл сайын тары 25 млн га. Жерге өсіріледі. Қазақстанда негізгі тары өсірілетін облыстарға Ақтөбе, Павлодар, Қостанай, Шығыс Қазақстан т. б. Жерлерде өсіріледі. Орта ессеппен 10 жылда (1997-2006 ) жыл сайын елімізде 98, 6 мың га. Жерге тары өсіріледі.

Оның

48, 4 - Павлодар

22, 6 - Батыс Қазақстан

12, 5 - Ақтөбе облысына болды

Келешекте Республикамызда тары егістігінің аумаңы өсуге тиіс. Бұрындары оны 800 мыңға га дейін егістікте өсіргенбіз.

Тары - өнуге қабілеттілігі жоғары дақыл

Алғы дақылдар

Топырақ өңдеу және қар тоқтату

Тыңайтқыш қолдану

Тұқым себуге дайындау

себу мерзімі

Тұқымның сіңіру тереңдігі

Егістікті күтіп- бптау

Егінді жинау

Солтүстік облыстарда -мамырдың соңы- маусымның алғашқы бескүндігі

Орталықта - 23-25 мамыр

Батыс қазақстан - 5-15 мамыр

Шығыс Қазақстан - 21-25 мамыр

Оңтүстік - 30 сәуір - 31 мамыр

Тұқымның сіңіру тереңдігі. Тары тұқымы ылғалды қабатқа себілуі тиіс: 4-5 см, ал беткі қабаты кеуіп кеткен жағдайда 8-9 см.

Себу тәсілі мен мөлшері.

Солтүстік - жаппай қатардағы 2, 5-3, 5 млн, кең - 1, 5-2 млн

Орталық - жаппай 2-2, 5 млн, кең 1, 5-2 млн

Батыс - жаппай 2, 5-2, 7 кең 1, 2-1, 5 млн

Оңтүстік 2, 4-3 млн, кең 1, 8-2, 4 млн

Сепкеннен соң 3-5 тәуліктен соң егістік тырмаланады. 20-25 тәуліктен соң, 1, 5-2 аптадан кейін. Тарының түптену кезеңінде базарин, лонтрел, луварам қолданылады.

Пайдаланылуы

Пішен өсіруге;

сақтық дақылы;

Жарма дайындалады;

ұн дайындалады;

Мал азықтық ретінде;

Шын туайтына келгенде тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бері ұмыт қала бастаған бұл іске ойылдықтар соңғы екі-үш жылдың төңірегінде тереңдеп ден қоя бастапты. Ақтөбенің ақ тарысының бұрынғы даңқын қайта оралтып, оны шын мәніндегі бренд деңгейіне дейін көтеру жөнінде Ақтөбе облыстық әкімдігінде де тың іс-шаралар кешені белгіленгені де көңілге үлкен медеу. Осы орайда тары өсіру ісі жоғарыда айтылғандай, Шығанақтың қолының табы қалған Құмжарған, Қияқты және Шөңке елдімекендерінен бастау алып отыр екен. Бұл өңірлердің қазіргі күні Шығанақ Берсиев атындағы ауылдық округ аумағына кіретіні де ата дәстүрге адалдықтың бір белгісі іспеттес. Мұнда өткен жылы тары егіп, оны өсірумен айналысуды мұрат тұтқан «Нәби Диас» атауын алған арнайы ауылшаруашылық кооперативі құрылыпты. Оның құрамында 21 мүше бар екен. . Сөз соңында Ойыл ауданында кейінгі кездері суармалы тары өсірушілермен бірге қырлық тары егістігімен шұғылданушылар легі де пайда бола бастағанын айтқымыз келеді. Әрине оның өнімділігі алдыңғы әдіспен салыстырғанда әжептәуір төмендеу келетіні рас. Бүкіл еліміз бойынша бұл айрықша дақыл тек осы аудан көлемінде өсіріледі. Әрине бұл тым аздық етері кәміл. Нәрлілігі мен жұғымдылығы және құнарлығы мен азықтық құндылығы бойынша барлық дәнді дақылдардың алдында тұрған тарыны елімізде жаппай өсіруге Үкімет тарапынан тиісті қолдаулар жасалса, бұдан ұтпаса, ешкім де ұтылмасы анық. Темір ҚҰСАЙЫН,

«Егемен Қазақстан»

Ақтөбе облысы,

Ойыл ауданы