Аңдар ресурстары

Презентация қосу

Зоология – наука
Аңдар
о животных
ресурстары
Орындаған: 1 курс биолог-6М011300
докторанты Смихан Айдана Естаевна
Жоспары:
1. Аң ресурстарына жалпы сипаттама

2. Сүтқоректілер класының негізгі белгілері:
2.1 Сүтқоректілердің сыртқы құрылысы
2.2 Сүтқоректілердің ішкі құрылысы
2.3 Сүтқоректілердің көбеюі және дамуы

3. Сүтқоректілердің класының бөлінуі:

4. Қорытынды: Сүтқоректілердің маңызы

5. Пайдаланған әдебиеттер тізімі
АҢ РЕСУРСТАРЫ – РЕСУРСЫ ЗВЕРЕЙ –
RESOURCES ANIMALS
Сүтқоректілер немесе Аңдар – Млекопитающие, или Звери –
Mammalia, seu Theria
– омыртқалы жануарлар класы, олардың негізгі ерекшеліктері төлдерін тірідей
тууы (алғашқы аңдар инфракласынан басқалары) және сүтпен қоректендіруі (өсе
келе олар сүттен қатты азыққа көшеді). Əртүрлі бағалаулар бойынша әлемде
5000-нан 5416-ға дейін аң түрі бар, Ресей аумағында 380-дей түрі кездеседі,
Қазақстанда 181 аң түрі тіркелген.
Сүтқоректілерді зерттейтін ғылымды териология (маммалиология) деп атайды.
Сүтқоректілер Жердің барлық биотоптарында
мекендейді және шөлді және тропикалық ормандарда,
сондай-ақ биік тауларда және полярлық аумақтарда да
кездеседі. Сүтқоректілер болмайтын аздаған
аумақтарға және биотоптарға тереңсулы мұхит және
Антарктиданың ішік бөлігі жатады (тек адамдардың
сирек болғаны болмаса).
Ерекшеліктер ішінде мыналар бар:

Жүн жамылғысының (жүннің), тер жəне май
бездерінің болуы;
Мидың ерекше құрылыс типі (соның ішінде соңғы
мидың күшті дамуы, оған негізгі көру орталығының
жəне күрделі мінез-құлық қалыптарын басқару
орталығының өтуі);
3Ортаңғы құлақта үш есіту сүйектерінің (төменгі
жақтың өзгерген сүйектер), сыртқы құлақ тесігінің
жəне қалақ қалқанының болуы;
Омыртқа жотасының мойын бөлімінде жеті
омыртқаның болуы;
Нағыз жылы қандылылар;
Төрт камералы жүрек; бір қолқа доғасы (сол жақ);
Өкпенің көз қуысшалы құрылысы;
Тістердің жақтың ұяшықтарында отыруы;
гетеродонттылық (біркелкілік емес разнозубость);
Жіктеу
Сүтқоректілерді жіктеудің бірнеше түрі бар. Инфракластан жоғарғы
деңгейдегі стандартты жіктеу былай көрінеді:
Класс Mammalia
Класс тармағы Prototheria
Класс тармағы Theria
Инфракласс Metatheria (Marsupialia)
Инфракласс Eutheria
Симпсон жүйесі. Сүтқоректілерді филогенетикалық жіктеудің арасында
екеуі бөлінеді. Біріншісін өркендеу таксономиясының негізін қалаушы
Джордж Симпсон 1945 жылы ұсынған. Қазіргі кездегі қағанақты
сүтқоректілердің қысқа Симпсон жүйесі былай көрінеді:
Инфракласс Eutheria
Когорта Unguiculata: Insectivora (Macroscelididae-ді қосқанда),
Dermoptera, Chiroptera, Primates (Tupaiidae-ді қосқанда), Edentata,
Pholidota отрядтары.
Когорта Glires: Lagomorpha, Rodentia отрядтары.
Когорта Mutica: Cetacea отряды.
Когорта Ferungulata: Carnivora (Pinnipedia-ді қосқанда),
Tubulidentata, Proboscidea, Hyracoidea, Sirenia, Perissodactyla, Artiodactyla
отрядтары.
Одан басқа, Симпсон жүйеге Theria класс тармағы аясында, оған
бірқатар жойылған қарапайымдыларды: пантотерияларды,
дриолестидтерді, симметродонттарды жəне докодонттарды қосып,
Көпшілік молекулярлық зеттеушілердің нəтижелеріне
сəйкес,
қазіргі қағанақтылар үлкен төрт топқа бөлінеді (əдетте
олардың отряд үсті мəртебелелері барлары):
Afrotheria (афротериялар);
Xenarthra (мүкті тістілер);
Euarchontoglires (эуархонтоглирестер);
Laurasiatheria (лавразиатериялар).
Мұнда Euarchontoglires (оған Supraprimates деген атта
ұсынылады) жəне Laurasiatheria отрядтары бір қоймаға
(магнотряд) Boreoeutheria біріктірілген. Қағанақтылар үшін
қандай топ (Afrotheria, Xenarthra немесе Boreoeutheria)
негізгі болып табылатыны туралы келіспеушілік бар, əр
зерттеуші қарама-қарсы нəтижелер берген. Дəл осы
кезеңде мына варианттар ұсынылады.
1-нұсқа. Негізгі топ Afrotheria, ал Xenarthra жəне
Boreoeutheria Exafroplacentalia қоймасына біріктіріледі.
2-нұсқа. Негізгі топ Xenarthra, ал Afrotheria жəне
Boreoeutheria Epitheria қоймасына біріктіріледі.
3-нұсқа. Негізгі топ Boreoeutheria, ал Afrotheria жəне
Шығу тегі
Сүтқоректілер триас дəуірінің соңында цинодонттардан шыққан
сияқты. Алғашқы сүтқоректілердің бірі – біртесіктілер болған,
оларда бауырымен жорғалаушылардан қалған белгілер бар
(кейбір түрлері əлі де өмір сүруде). Алғашқы сүтқоректілердің
тағы бірі – көп бұдырлылар (палеогенніңсоңында жойылған),
одан кейіндеу триконодонттар пайда болған (бор дəуірінде олар
толығымен жойылған). Юра дəуірінде (160-172 миллион жыл
бұрын) жұмыртқа салушылар тірілеу туатын сүтқоректілерден
бөлінген, содан кейін қалталылардан қағанақтылар бөлінген.

Цинодонт Oligokyphus (соңғы триас – ерте юра,
қазіргі
қайта құру), дамыған жүн жамылғысына назар
Қаңқа
Сүтқоректілердің омыртқа жотасы құрылысының ерекше белгілері: омыртқа
беткейлерінің жалпақ болуы, олардың арасында шеміршекті табақшалар орналасады.
Сүтқоректілердің омыртқасы шартты түрде бес бөлімге бөлінеді: мойын, кеуде, бел,
шонданай және құйрық. Тек киттәрізділерге шонданай болмайды. Мойын бөлімі әркезде
дерлік 7, кеуде – 10-24, бел – 2-9, шонданай – 19 омыртқадан тұрады. Тек құйрық
бөлімінде омыртқалар саны күшті түрленеді: 4-тен (кейбір маймылдарда және адамда) 46-
ға дейін. Нағыз қабырғалар тек кеуде омыртқаларымен ғана жалғасады (басқа
омыртқаларда тұқылдары болуы мүмкін). Алдыңғы жағынан олар төс сүйегімен жалғасып
кеуде қуысын құрайды. Иық белдеуі екі жауырыннан және бұғанадан құралған. Кейбір
сүтқоректілерде
бұғана жоқ (тұяқтылар), басқаларында нашар дамыған немесе сіңірмен ауыстырылған
(кеміргіштер, кейбір жыртқыштар). Жамбас сүйек тұтаса байланысқан мықын, шат және
шонданай сүйектерінен құралған. Киттәрізділерде нағыз жамбас сүйегі болмайды.
Алдыңғы аяқтары
сүтқоректілерге жерде
жүруге, жүзуге, ұшуға,
ұстауға қызмет етеді. Тоқпан
жілік қатты қысқарған.
Шынтақ сүйек
кəрі жілікке қарағанда
нашар дамыған жəне аяқтың
басын иықпен жалғастыру
үшін қызмет етеді. Алдыңғы
аяқ басының қаңқасы тізе,
алдыңғы жіліншік жəне
бақай сүйектерінен
құралған. Тізе сүйектері екі
қатарға орналасқан 7
сүйектен тұрады. Алдыңғы
жіліншік сүйектерінің саны
саусақтарының санына
сəйкес келеді (бестеуден
артық емес). Үлкен саусақ
екі буыннан тұрады,
қалғандары үштен.
Киттəрізділерде буындар
Тыныс алу
жүйесі Сүтқоректілердің
тыныс алу жүйесі
көмекейден
жəне өкпеден
тұрады. Өкпе
үлкен
тарамдалған
ауа-
тамырларымен
ерекшеленеді.
Оның ішіндегі ең
жіңішкесі – ауа-
тамыршалары.

Ауатамыршаларының ұшында жұқа қабықты қою
қылтамырлармен шырмақталған ауашықтар (альвеолдар) бар.
Көкірек пен құрсақ қуысын бөліп тұрған көк ет
сүтқоректілердің анатомиялық ерекшелігі. Дем алу үрдісінде
Қанайналым жүйесі

Сүтқоректілердің төрт
камералы жүрегі бар. Ол оң
жəне сол жақ қарыншадан,
сондай-ақ оң жəне сол жақ
жүрекшеден тұрады. Жүректің
камералары бір-бірімен жəне
бас тамырлармен қалқаншалар
арқылы байланыста болады.
Жүрек ұлпаларды оттегімен
жəне қоректік заттармен
қамтамасыз етеді, оларды
ыдыраған өнімдерден
тазартады. Артериялардың
серпімді қабырғалары бар,
веналардың іші
қалқаншалармен
жабдықталған.
Сүтқоректілерде бір қолға
доғасы (сол жақ) бар. Қан
Бөлу жүйесі
Сүтқоректілердің бүйректерінің пішіні бұршақ тəрізді жəне
белдемеде омыртқа жотасының екі жағында орналасқан.
Бүйректерде қанды сүзгеннің нəтижесінде несеп құралады,
одан кейін ол несеп ағармен қуыққа ағады. Одан несеп несеп
шығаратын түтік арқылы сыртқа шығарылады.
Жүйке жүйесі жəне сезім мүшелері
Сүтқоректілерде алдыңғы
ми жəне мишық ерекше
дамыған. Ми қыртысы
бірнеше қабат жүйке
жасушаларының
денелерімен құралған
жəне бүкіл алдыңғы миды
жабады. Ол
сүтқоректілердің көпшілік
түрлерінде əжімдер жəне
терең қатпарлы қарықты
иреңдер құрайды.
Қатпарлар жəне иреңдер
көп болған сайын
жануарлардың мінез-
құлықтары
күрделілек жəне əртүрлі.
Сондай-ақ сүтқоректілерде
жеттік жүйке жүйесі жақсы
Сезім мүшелеріне: дамыған, ол оларды ең
1. Көру мүшесі; 2. Есту мүшесі; 3. Иіс сезу мүшесі; 4.
жоғарғы Жанасып
жылдамдықтағы
Көру мүшесі сүтқоректілер өмірінде үлкен маңызы бар жəне
барлық сүтқоректілерде азды-көпті дамыған, алайда кейбір
соқыртышқандарда кішкентай дамымаған көздері терімен
жабылған жəне қараңғыдан жарықты ажырата алмайды.
Жануарлар нысанадан шағылысқан көзбен қабылданған
жарықты көреді, ол миға айырып тану үшін қажетті дабыл
береді. Басқа сөзбен айтқанда, көздің өзі «көрмейді», жарық
қуатын өңдеуші ретінде əрекет етеді. Құстардан ерекшелігі –
сүтқоректілердің бинарлы көру мүмкіндігі бар, заттарды əрбір
көз көріп, оны екі жарты шарға беріп ақпараттармен алмасады.
Есту мүшесі
Есту мүшесі көптеген
сүтқоректілерде жақсы дамыған,
олардың 20%-ы көпшілік жағдайда
көзді алмастырады. Есіту құрылғысы
негізгі үш бөліктен тұрады.
Сүтқоректілер – сыртқы құлағы
дамыған жалғыз жануарлар тобы.
Құлақ қалқаны дыбыс толқындарын
қабылдап алып, оны дабыл
жарғағына бағыттайды. Оның ішкі
жағында келесі бөлім – ортаңғы
бөлім бар, ауамен толтырылған
камера үш сүйегі бар (балғаша, төс
жəне үзеңгі), ол дабыл жарғағынан
алған тербелісті ішкі құлаққа
механикалық жолмен береді. Оған
Дыбыс толқындары сұйықты тікелейшиыршық
тербелтеді,
тəрізді иінденген,
түтік қозғалысқа
ішінде
келеді, ол астында жатқан жүйке түкті жасушасын
түтігі бар
ынталандырады.
сұйықпен
Қабылданатын дыбыстардың жиілік толтырылған
диапазоны ұлужануарлардың
кіреді. түріне
байланысты. Көптеген майда сүтқоректілер адамға сезілмейтін ультра
дыбыстарды қабылдайды. Ультрадыбыс эхолокацияны пайдаланатын
түрлер үшін өте маңызды. Осындай əдісті жарқанаттар жəне тісті
Иіс сезу мүшесі мұрын қуысының
алдыңғы жəне артқы бөліктерінде
орналасқан, мұрын қуысының
артқы бөлімінде орналасқан
жіңішке сезгіш жарғақшалармен
(иіс сезгіш кілегей қабықпен)
байланысқан. Олар дем алатын
ауадағы иісті заттардың
молекулаларын ұстап алады. Иіс
сезгіш кілегей қабық жүйке жəне
тірек жасушаларынан тұрады,
сырты кілегеймен жабылған.
Олардың жүйке жасушаларының
жұрнақтары 20-ға дейін иіс сезгіш
«түгін» түйінін ұстап тұрады, олар
Түктер иісті қабылдаушылар жиылыпқызметін атқарады,
түкті кілем олардың
құрайды.
«кілемдерінің» қалыңдығы жануар түріне байланысты. Мысалы, адамда
5 см2 олардың 20 миллиондайы болады, ал итте – 200 миллионнан
асады. Иісті молекулалар кілегейде ериді жəне түктердің аса сезгіш
шұңқырларына түседі, жүйке жасушаларын ынталандырады, ол миға
талдауға жəне анықтауға импульс жібереді. Сүтқоректілер үшін бірегей
қабілеттілік – судың иісін сезуі (бүкіл өмірін суда өткізетін түрлерде
(сирендер, киттəрізділер) жəне өзіне қажетті суды жануар тектес жəне
өсімдік тектес азықтардан алатын түрлерде ондай қабілеттілік
Жанасып сезу мүшесі жалпы жағдайда белгілі жүйке
талшықтарымен қамтамасыз етілген, оның сансыз
жалғаулары теріде орналасқан. Бұл жүйе əдетте
қылшықтармен толықтырылған, жүйке торлары толған
жерлерді басуға арналған тетік ретінде əсер етеді.
Асқорыту жүйесі
Сүтқоректілердің асқорыту жүйесі
ішек- қарын жолымен берілген – ауыз
қуысын артқы тесікпен жалғайтын
түтік. Асқорыту жүйесіне ауыз қуысы,
сілекей бездері, жұтқыншақ, өңеш,
қарын, ішек, артқы тесік жатады.
Көпшілік сүтқоректілердің тістері бар
(қазіргі кездегі бір тесіктілерде
болмайды; көптеген жойылған бір
тесіктілердің тісі болған). Олар жақ
сүйектерінің ұяшықтарында
орналасқан. Тістері біркелкі емес:
күрек тіс, ит тіс (ұры тіс, шошқа тіс,
сойдақ тіс), жəне азу тіс (жалған азу
тістер жəне нағыз азу тістер) болып
бөлінеді. Азық ауызға түскеннен кейін
тістермен шайналады. Одан кейін азық
сілекей бездерінен түтіктер арқылы түскен
сілекеймен жібітіледі. Ол оның жұтылуын
жəне өңеште жылжуын жеңілдетеді.
Сілекейдің əсерінен азықтағы күрделі
көмірсутектері (крахмал, қант) қарапайым
бөлшектерге айналады. Сілекей бездері
Отряд. Насекомжегіштер – Насекомоядные – Insectivora
Тұқымдастық – Семейство: Кірпілер – Ежовые –
Erinaceidae
Кəдімгі кірпі – Обыкновенный еж – Erinaceus europaeus
Linnaeus, 1758.
Қазақстанда екі түршесі кездеседі;
батыс кірпісі – Е.е.соnсоlоr, батыс сібір
кірпісі – Е.е.pallidus. Тұрғылықты
аңдар. Мекендейтін орындарының
көлемі, жасына байланысты, 10-нан 32
гектарға дейін. Түнде жəне ымыртта
тіршілік етеді; қыста
ұйықтайтын аңдар. Еліміздің тек
солтүстік-батыс жəне солтүстік
облыстарында таралған. Орманды
дала аудандарында мекендеуге
бейімделген, ылғалданған
биотоптарға тартып тұрады. Əртүрлі
омыртқасыздарды, сондай-ақ майда Кəдімгі кірпі –
Обыкновенный еж –
омыртқалыларды, кейде өсімдіктерді
Erinaceus europaeus
жейді. Кірпілер жылына тек бір-ақ рет
ұрпақ береді жəне əр туғанында 2-
Құлақты кірпі – Ушастый еж - Erinaceus
(Hemiechinus) auritus Gmelin, 1770.
Қазақстан аумағында екі түршесі
анықталған: солтүстік кірпісі – Е.a.gmelini
жəне тұран кірпісі – Е.a.turanicus.
Тұрғылықты аңдар; қыста ұйықтайды.
Қазақстанда солтүстікке қарай Жайық
өзенінің ортаңғы ағысына, Ілек пен
Шынғырлаудың бастауларына, Темірдің,
Ойылдың жəне Кішіктің жоғарғы жағына,
Қостанай, Жетікөл, Қызылжар, Омбы
маңына, Құлынды даласына жəне шығысқа
қарай Алтайдың, Тарбағатайдың тау
етектеріне, сондай-ақ Зайсан жəне Алакөл Құлақты кірпі –
ойпатына дейін таралған. Оңтүстіктің Ушастый еж-
барлық жерінде мекендейді; ксерофильді Erinaceus (Hemiechinus) auritu
еңгіс тау қыраттарымен теңіз деңгейінен
800-1000 м биіктікке көтеріледі. Нағыз
шөлдің, бір жағынан, шөлейттің жəне
құрғақ даланың аңы. Тамақ талғамайды,
алайда оның рационында жəндіктер
басым. Қазақстанда бұл кірпілер жылына
Қара кірпі – Длинноиглый еж – Erinaceus
(Paraechinus) aethyopicus Ehrenberg,
1833.
Қазақстан фаунасында тек бір
түршесі бар – Е.(P.) a.hypomelas.
Тұрғылықты, қыста ұйықтайтын
аңдар. Түнде тіршілік етеді.
Қазақстанда оның таралымы тек
шөлді бұдырлы аудандарға
байланысты; Маңғыстау облысының
едəуір бөлігін алып
жатыр, оның ішінде Маңғыстауға
қарасты Бозашы шығанағының бір
бөлігі, Қаракіші, Қайдақұм, ҚолтықҚара кірпі – Длинноиглый еж
сорлары, Үстірт шыңдары – Erinaceus (Paraechinus)
мен қыраттары бар. Шөлдің аңы, aethyopicus Ehrenberg, 1833.
сонымен бірге ол маманданған
энтомофаг. Негізгі азығы –
жəндіктер жəне олардың
дернəсілдері. Қазақстанда бұл
Тұқымдастық – Семейство: Жертесерлер –
Землеройковые – Soricidae
Кіші жертесер – Малая бурозубка – Sorex minutus
Linnaeus, 1766.
Қазақстан фаунасында екі түршесі
бар: S.m.minutus жəне
S.m.heptapotamicus. Жертесерлер
күндіз де, түнде де белсенді.
Батыс жəне Солтүстік Қазақстанда,
Солтүстік Тянь-Шаньда, Жетісу
Алатауында, Тарбағатайда,
Сəуірде, Қалбі жотасында жəне
Оңтүстік Алтайда таралған.
Қазақстанның орманды жəне
орманды далаларында мекендейді.
Негізгі азықтары – майда
жəндіктер жəне олардың
дернəсілдері, өрмекші тəрізділер, Кіші жертесер –
көпаяқтылар. Қазақстанда бұл Малая бурозубка –
жертесерлер жылына 1-2 рет Sorex minutus
көбеюге қатысып, 4-тен 9-ға дейін
өсім береді. Орман жəне ауыл
шаруашылығы үшін пайдалы,
Орташа жертесер – Средняя бурозубка
– Sorex caecutiens Laxmann, 1788.

Қазақстан аумағында екі
түршесі бар: S.с.caecutiens
жəне S.с.pleskei. Елімізде Алтай
мен Сəуірдің орман белдеуінде,
сондай-ақ Қызылжардың
солтүстігінде жəне Павлодар
облысының солтүстік-
шығысында кездеседі; олар
Тарбағатайдан табылған.
негізінен орманды аймақта
мекендейді. Əртүрлі
қосқанаттыларды,
жұлдызқұрттарды,
көпаяқтыларды, Орташа жертесер –
жауынқұрттарды сүйіп жейді. Средняя бурозубка –
Қыста өсімдіктердің Sorex caecutiens
тұқымдарының маңызы арта
түседі. Қазақстанда
Тегістісті жертесер – Равнозубая
бурозубка – Sorex isodon Turov,1924.

Тұрғылықты аңдар.
Елімізде Алтайда жəне
Қалбі тауларында
таралған. Орман
аймағында мекендейді.
Майда
омыртқалылар олардың
қорегі болып саналады.
Қазақстанда бұл
жертесерлер əдетте
жылына 2-3 рет көбеюге Тегістісті жертесер –
Равнозубая бурозубка –
қатысып, 2-ден 11-ге Sorex isodon
дейін өсім береді. Орман
жəне ауыл шаруашылығы
Кəдімгі жертесер – Обыкновенная
бурозубка – Sorex araneus Linnaeus,
1758.
Қазақстан аумағында 2 түршесі
кездеседі: S.a.araneus жəне
S.a.tomensis. Жалғыз
тұрғылықты өмір сүреді: жыл
бойы белсенді. Бүкіл солтүстік
бөлікте таралған, оңтүстікте –
шамамен 50°с.к. дейін.
Орманды жəне биік шөпті
жерлерде мекендейді; биік
жəне қалың шөпті батпақтарды
қалайды. Негізгі азықтары –
жəндіктер жəне олардың
дернəсілдері. Қазақстанда бұл
жертесерлер жылына 2-3 рет Кəдімгі жертесер –
көбеюге қатысып, 6-дан 8-ге Обыкновенная бурозубка –
дейін өсім береді. Орман жəне Sorex araneus
ауыл шаруашылығы үшін
пайдалы, себебі зиянды
Тундра жертесері – Тундряная бурозубка
– Sorex tundrensis Merriam, 1900.
Күндізде түндеде белсенді.
Еліміздің батыс, орталық жəне
солтүстік аудандарында табылған;
оңтүстік-шығыста бүкіл Жетісу
Алатауында, Тарбағатайда,
Сəуірде, Қалбі жəне Оңтүстік
Алтайда мекендейді. Орман
алқаптарының ішінде ашық
биотоптарға, орманнан тыс
жерлерде өзен жəне көл
жайылмаларындағы жəне
алаптарындағы бұталарға тартып
тұрады. Жəндіктермен жəне
олардың дернəсілдерімен
қоректенеді, кейде олардың Тундра жертесері –
Тундряная бурозубка –
рациондарында тұқымдарда
Sorex tundrensis
кездеседі. Қазақстанда бұл
жертесерлер жылына 2 рет
Тянь-Шань жертесері – Тянь-шаньская
бурозубка – Sorex asper Thomas, 1914.
Тұрғылықты аңдар. Тəулік бойы
белсенді, алайда түнде
белсенділігі арта түседі.
Қырғыз Алатауының солтүстік
беткейлерінде, Іле жəне Күнгей
Алатауында, Керменде, Кеген-
Текес ойпатында таралған.
Шыршалы ормандарға жəне
таулардағы сирек өскен
бұталарына бейімделген.
Жылғалардағы жəне өзен
алаптарындағы ылғалды
жерлерді қалайды. Омыртқасыз Тянь-Шань жертесері –
Тянь-шаньская бурозубка –
жануарлармен қоректенеді.
Sorex asper
Қазақстанда бұл жертесерлер
жылына 2 рет көбеюге
қатысып, 2-ден 8-ге дейін өсім
береді. Биоценозда үлкен
Ергежейлі жертесер – Крошечная
бурозубка – Sorex minutissimus
Zimmermann, 1780.
Қазақстан фаунасында бір
түршесі кездеседі –
S.m.obnormis. Ақтөбе
облысының Шалқар
қаласының маңында,
Қорғалжын көлінде, Ақмола
облысында жəне Зайсан
көлінің жағалауында
кездескен. Орманда, далада
жəне шөлейттің сазды
Ергежейлі жертесер –
жерлерінде мекендейді. Крошечная бурозубка –
Азық негізі – негізінен Sorex minutissimus
жануар тектестер.
Қазақстанда бұл
жертесерлер жылына 2-3 рет
Көптісті жертесер – Белозубка
малютка – Suncus etruscus
Savi, 1822.
Қазақстанда нақтылы
түршесі мекендейді –
S.е.etruscus. Үстірттің
солтүстік шыңынан жəне
Аралдың солтүстік
жағалауынан табылған.
Көл жəне өзен
жағаларындағы
Көптісті жертесер –
тоғайларда мекендейді, Белозубка малютка –
мəдени ландшафт Suncus etruscus

аймақтарында да
кездеседі.
Кіші ақтісті жертесер – Малая белозубка
– Crocidura suaveolens Pallas, 1811.
Қазақстанда бір түршемен
берілген С.s.iliensis.
Тұрғылықты аңдар.
Қазақстанда кеңінен
таралған. Аралас жəне
қылқан жапырақты
ормандарда, далада,
шөлейттерде жəне
шөлдерде мекендейді.
Ашық жерлерде өзен
көлдердің жағаларына
тартады. Кіші ақтісті жертесер –
Омыртқасыздардың барлық Малая белозубка –
түрін дерлік азық ретінде Crocidura suaveolens
пайдаланады. Қазақстанда
бұл жертесерлер жылына 3-
Ciбip ақтісті жертесері –
Сибирская белозубка – Crocidura
sibirica Dukelsky, 1930.

Елімізде Қара
Ертіс
атырауларында
кездеседі қылқан
жапырақты жəне
аралас
ормандарда
Ciбip ақтісті жертесері –
мекендейді. Сибирская белозубка –
Crocidura sibirica Dukelsky,
1930.
Аққұйрықты ақтісті жертесер –
Белохвостая, или скальная,
белозубка – Crocidura pergrisea
Miller, 1913.
Елімізде тек Іле
Алатауындағы Үлкен
Алматы көлі
маңында көрінген.
Субальпі
шыңдарында,
үгінділерінде жəне
еспе тастарында Аққұйрықты ақтісті жертесер –
Белохвостая, или скальная,
мекендейді (теңіз белозубка – Crocidura pergrisea
деңгейінен 2500-
Ала жертесер – Пегий путорак –
Diplomesodon pulchеllum Lichtenstein,
1823.
Қазақстан фаунасында екі
түршесі кездеседі:
D.p.pulchellum жəне
D.p. pallidus. Тұрғылықты
аңдар; кешке де, түнде де
белсенді. Құмды алқаптарға
бейімделген. Еділ-Жайық
құмдарында, Маңғыстауда
жəне Үстіртте, Арал маңында,
Мойынқұмда, Қызылқұмда
жəне Оңтүстік Балқашта
мекендейді. Құмды шөлдің
тұрғыны. Негізінен,
қоңыздармен жəне олардың Ала жертесер –
дернəсілдерімен қоректенеді. Пегий путорак –
Жылдың бүкіл жылы Diplomesodon pulchеllum
кезеңдерінде көбейеді.
Су жертесері – Обыкновенная кутора –
Neomys fodiens Pennant, 1771.
Қазақстанда екі түршесі бар:
N.f.fodiens жəне N.f.orientalis.
Тұрғылықты аңдар. Ауысулар
əдетте жас төлдердің тарауымен
немесе өмір сүру жағдайының
өзгеруіне байланысты. Солтүстік
шекарасы біздің елімізден тыс
жерде жатыр, ал оңтүстік
шекарасы солтүстік, шығыс жəне
оңтүстік-шығыс облыстар арқылы
өтеді. Көпшілік аудандарда бұл
жертесердің бірлі-жарымы
кездеседі. Нағыз жартылай суда
өмір сүретін аң жəне су
қоймаларынан алыста Су жертесері –
мекендемейді. Жануар тектес Обыкновенная кутора –
азықтарды (жəндіктер, Neomys fodiens
моллюскалар, бақалар, балықтар,
майда сүтқоректілер жəне
басқалары) жейді. Қазақстанда бұл
жертесерлер жылына 2-3 рет
Тұқымдастық – Семейство: Көртышқандар
– Кротовые – Talpidae
Жұпар – Русская выхухоль – Desmana
moschata Linnaeus, 1758.
Тұйық өмір сүреді. Елімізде Жайық
өзенінің жайылмаларында
таралған жəне анда-санда Еділ
өзенінің атырауларында кездесіп
қалады. Қостанай облысында Үй,
Тоғызақ, Тобыл жəне Ұбаған
өзендерінің жайылмаларында
мекендейді. Бұта, ағаш жəне
қамыс өскен су қоймаларының
тұрғыны. Қорегінің негізін
жануартектес азықтар құрайды
(жəндіктер жəне олардың Жұпар –
дернəсілдері, құрттар, Русская выхухоль –
моллюскалар жəне басқалар). Desmana moschata
Жыл бойы көбейеді. Інінде 3-5 жас
жұпарлар болады. Қазақстанның
Алтай көртышқаны – Алтайский крот –
Talpa altaica Nikolsky,1883.
Қазақстанда бір
түршесімен берілген –
Т.a.altaica. Жыл бойы
белсенді, жер астында
тіршілік етеді. Тек
Алтайда жəне оған
қосарласып жатқан
орманды дала, тау
етектерінде жəне таспалы
ормандарда мекендейді.
Орманды даланың жəне Алтай көртышқаны –
тау ормандарының Алтайский крот –
тұрғыны. Азық негіздері – Talpa altaica Nikolsky,

жауын құрттары жəне
жəндіктер. Індерінде 3-
Отряд. Қолқанаттылар – Рукокрылые –
Chiroptera
Тұқымдастық – Семейство: Тағатұмсықты
жарқанаттар – Подковоносые – Rhinolophidae
Кіші тағатұмсықты жарқанат – Малый
подковонос – Rhinolophus hipposideros
Қазақстанда бір Bechstein,
түршесі 1800.
бар – Rh.h.midas. Қыста
ұйықтайды. Батыс Тянь-
Шаньда таралған.
Тауларда, карсты
үңгірлерде жəне ескі тау
кен орындарында
кездеседі. Жəндіктермен
қоректенеді. Жылына 1
рет көбейіп, бір ғана өсім Кіші тағатұмсықты жарқанат –
Малый подковонос –
береді. Экологиялық жəне Rhinolophus hipposideros
ғылыми маңызы бар.
Тұқымдастық – Семейство: Жалтыртұмсықты
жарқанаттар – Гладконосые рукокрылые –
Vespertilionidae
Үшкірқұлақты жарқанат – Остроухая ночница –
Myotis blythi Thomes, 1857.
Қазақстанда бір түршесі бар –
М.b.blythi. Жазғы жайларынан
қыстайтын орындарына жəне
қайтадан ұшып келеді. Еліміздің
оңтүстік жəне оңтүстік-шығыс
облыстарының тауларында жəне
тау етектерінде, Батыс Тянь-
Шаньнан Алтайға дейін
таралған. Көбінесе, кедірлі-
бұдырлы жəне құздарға жолы
бар тау етектерінде кездеседі.
Заузаларды жəне басқа
қоңыздарды, инеліктерді,
шегірткелерді, көбелектерді Үшкірқұлақты жарқанат –
жейді. Жылына 1 рет көбейіп, бір Остроухая ночница –
Myotis
ғана өсім береді. Экологиялық
Тұқымдастық – Семейство: Иттұмсықты
жарқанаттар – Бульдоговые рукокрылые
– Molossidae
Кеңқұлақты жарқанат – Широкоухий
складчатогуб – Tadarida teniotis Rafi
nesque, 1814.

Қазақстанда нағыз
түршесі. Қоныс аударады.
Батыс Тянь-
Шаньда жəне Қаратауда
табылған. Тауларда жəне
тау
етектерінде кездескен.
Кеңқұлақты жарқанат –
Жəндіктермен Широкоухий складчатогуб –
қоректенеді. Жылына 1 Tadarida teniotis
рет көбейіп, 1 ұрпақ
Отряд. Жыртқыштар – Хищные – Carnivora
Тұқымдастық – Семейство: Иттер – Псовые – Canidaе
Жанат тəрізді ит – Енотовидная собака – Nyctereutes
procyonoides Gray, 1834.

Қазақстанда бір түршесі бар:
N.p.ussuriensis - уссурия жанат
тəрізді иті. Тұрғылықты аңдар,
қыста ұйықтайды. Еділ
атырауларында жəне Каспий
жағалауларында Еділден
Жайыққа дейін таралған.
Батпақталған ойпаттарда жəне
бұта жəне қамыс өскен су
қоймаларының
жағалауларында мекендейді.
Май-
да жануарлармен, сондай-ақ Жанат тəрізді ит –
өсімдік тектес азықтармен Енотовидная собака –
қоректенеді Nyctereutes procyonoides
(азық талғамайды). Жылына бір
рет 2-ден 15-ке дейін, көбінесе
Қызыл қасқыр – Красный волк –
Cuon alpinus Pallas, 1811.
Қазақстанда бір түршесі
бар – С.a.hespericus – тянь-
шань қызыл қасқыры –
тянь-шаньский красный
волк кеңінен қоныс
аударады; жыл бойы
белсенді. Тянь-Шанда,
Жетісу Алатауында,
Тарбағатайда, Сəуірде,
Алтайда таралған.
Таулардың
тұрғыны. Негізгі азықтары Қызыл қасқыр –
Красный волк –
– жабайы тұяқтылар. Cuon alpinus Pallas, 1811.
Жылына бір рет көбейеді,
апанында 3-9; көбінесе 5
Тұқымдастық – Семейство: Аюлар-Медвежьи
– Ursidae
Қоңыр аю – Бурый медведь – Ursus arctos
Linnaeus,1758.
Қазақстанда 2 түршесі бар:
U.a.isabellinus – тянь-шань аюы –
тянь-шаньский медведь жəне
U.a.jeniseensis – оңтүстік сібір аюы –
южносибирский медведь.
Тұрғылықты аңдар. Қыста
ұйықтайды. Тянь-шань аюы Тянь-
Шаньда, Жетісу Алатауында,
оңтүстік сібір аюы – Алтайда
таралған. Тауларда мекендейді.
Өсімдік тектес азықтармен:
жидектер, жемістер, сиректеу
жабайы жəне үй жануарларымен
Қоңыр аю –
қоректенеді. Қоңыр аю 2-3 жылда
Бурый медведь –
бір рет көбеюге қатысады, көбіне Ursus arctos
егіз, сирек жалқы жəне 3-тен
Тұқымдастық – Семейство: Сусарлар –
Куньи –
Mustelidae
Тас сусары – Каменная куница – Martes
Қазақстанда 1foina Erxleben,
түршесі бар: 1777.
М.f.intermedia – орта азия тас
суса-
ры – среднеазиатская каменная
куница. Тұрғылықты аңдар.
Жыл бойы белсенді. Тянь-
Шаньда, Жетісу Алатауында,
Тарбағатайда, Сəуірде, Қалбі
жəне Оңтүстік Алтайда
таралған. Тауларда
мекендейді. Тышқан тəрізді
кеміргіштермен, құстармен,
жəндіктермен, сирек Тас сусары –
жидектермен, жемістермен Каменная куница –
қоректенеді. Жылына бір рет Martes foina
көбеюге қатысады, інінде 2-3
Еуропа қара күзені – Европейская норка –
Mustela lutreola Linnaeus, 1761.
Қазақстанда 1 түршесі бар
– М.l.borealis. Тұрғылықты
аңдар. Жыл бойы белсенді.
Еділ атырауларында,
Жайық пен Ілектің
жайылмаларында
таралған. Су қоймаларында
жəне жағалауларда
мекендейді. Əртүрлі майда
жануарлармен,
өлекселермен, сирек
өсімдік тектес азықтармен Еуропа қара күзені –
Европейская норка –
қоректенеді. Жылына бір Mustela lutreola
рет көбеюге қатысады,
Итаю – Медоед – Mellivora capensis
Schreber, 1776.
Түршелерге бөлінбеген.
Тұрғылықты аңдар. Жыл
бойы белсенді. Батыс
Үстіртте жəне Қарынжарық
құмдарында таралған.
Шөлдерде, шың
жарларында мекендейді.
Майда сүтқоректілермен,
бауырымен
жорғалаушылармен,жəндік
термен, құстармен, Итаю – Медоед –
жемістермен қоректенеді. Mellivora.
Жылына бір рет көбеюге
қатысады, ұясында 1-2
күшік бар. Қазақстанның
Тұқымдастық – Семейство: Мысықтар –
Кошачьи – Felidae
Қабылан – Гепард – Acinonyx jubatus
Schreber, 1776.
Қазақстанда 1 түршесі бар:
A.j.raddеi – каспий қабыланы-
закаспийский гепард.
Күшіктерін емізген кезеңде
тұрғылықты, ал қалған
уақытта көшіп жүреді. Жыл
бойы белсенді. Маңғыстауда
жəне Үстіртте таралған.
Əртүрлі типті шөлдерде
мекендейді.
Қарақұйрықтармен, Қабылан –
киіктермен, қояндармен, құм Гепард –
Acinonyx jubatus Schreber
тышқандармен, құстармен
қоректенеді. Ұясында 2-4
Сабаншы – Манул – Felis manul Pallas,
1776.
Қазақстанда 1 түршесі бар –
F.m.manul – сібір сабаншысы-
сибирский манул. Тұрғылықты
аңдар. Жыл бойы белсенді.
Үстіртте, Мұғалжарда
таралған, Қызылқұмда
Сырдария Қаратауында,
Солтүстік жəне Орталық Тянь-
Шаньда, Жетісу Алатауында,
Тарбағатайда, Сəуірде,
Оңтүстік Алтайда, Сарыарқада
кездестіруге болады. Биік емес
шөлді тауларда жəне биік
таудағы
жазықтарда мекендейді.
Шиқылдақтармен, Сабаншы –
тоқалтістермен жəне басқа да Манул –
кеміргіштермен, құстармен Felis manul Pallas, 1776.
қоректенеді. Жылына бір
Қарақұлақ – Каракал – Lynx caracal
Schreber, 1776.
Қазақстанда 1 түршесі бар –
L.с.michaelis – түркістан
қарақұлағы –
туркестанский каракал.
Жыл бойы белсенді.
Маңғыстауда, Үстіртте
таралған. Шөлде
мекендейді.
Қояндармен,сарышұнақтар
мен, құмтышқандармен,жас
тұяқтылармен, құстармен
Қарақұлақ –
қоректенеді. Жылына бір Каракал –
рет көбеюге қатысады, Lynx caracal Schreber, 1776.
ұясында 3-4 күшік бар.
Қазақстанның Қызыл
Барыс – Снежный барс или ирбис –
Uncia uncia Schreber, 1776.
Қазақстанда 1 түршесі
бар – U.u.uncia.
Тұрғылықты аңдар. Жыл
бойы белсенді. Тянь-
Шаньда, Жетісу
Алатауында,
Тарбағатайда, Сəуірде,
Оңтүстік Алтайда
таралған. Тауда
мекендейді. Негізгі
жемтіктері – таутекелер,
арқарлар, еліктер жəне Барыс –
суырлар. Екі жылда бір Снежный барс или ирбис –
Uncia uncia Schreber, 1776.
рет көбеюге қатысады,
ұясында 1-5, көбінесе 2-3
Отряд. Тақтұяқтылар – Непарнокопытные –
Perіsso dactyla
Тұқымдастық – Семейство: Жылқылар –
Лошадиные –
Equidae
Құлан – Кулан
Қазақстанда – Equus
1 түршесі бар hemionus
– Pallas, 1775.
Е.h.onager – түркістан құланы –
туркестанский кулан. Нағыз
көшпенді жануар. Барсакелмес
аралында (Арал теңізінде), Іле
өзенінің оң жағалауында («Алтын-
Емел» ұлттық табиғи бағының
аумағында) жəне Бетпақдаланың
оңтүстік бөлігінде (Аңдысай
қорығы аумағында) таралған.
Шөлде жəне шөлейтте
мекендейді. Шөппен қоректенеді,
сирек бұта, ағаштың сабақтарын Құлан – Кулан –
жейді. Енесі 1 құлын туады. Жыл Equus hemionus
сайын 2/3 ұрғашысы ұрпақ алып
келеді. Халықаралық жəне
Түзат немесе Пржевальский жылқысы –
Лошадь Пржевальского – Equus
przewalskii
Қазақстанға
Poljakov, 1881.
Мюнхен
зоологиялық бағынан
алынып келінген. Нағыз
көшпенді жануар. Іле
өзенінің оң жағалауында
(«Алтын-Емел» ұлттық
табиғи бағының аумағында)
таралған. Шөлде жəне
шөлейтте мекендейді.
Шөппен қоректенеді, сирек
бұта, ағаштың сабақтарын
жейді. Енесі 1 құлын туады.
Ұрғашысы екі жылда бір рет
Түзат немесе Пржевальский
ұрпақ алып келеді. жылқысы – Лошадь Пржеваль-
Халықаралық жəне ского – Equus przewalskii
Тұқымдастық – Семейство:
Қуысмүйізділер – Полорогие – Bovidae
Қарақұйрық – Джейран – Gazella
subgutturosa Guldenstaedt, 1780.
Қазақстанда 1 түршесі бар –
G.s.subgutturosa. Мерзімдік
қоныс аударады. Үстіртте жəне
Маңғыстауда, Арал өңірінде,
Қызылқұмда, Мойынқұмда,
Бетпақдаланың оңтүстік
бөлігінде, Оңтүстік Балқашта
таралған. Əртүрлі типті
шөлдерде мекендейді. Шөппен,
бұталардың жəне
бұташықтардың сабақтарымен,
жапырақтарымен,
жемістерімен қоректенеді.
Жылына бір рет төлдейді, Қарақұйрық – Джейран – Gazella
subgutturosa
ешкілері 1-4, көбінесе 1-2 лақ
Жабайы дала қойы немесе Үстірт
арқары-Туркменский горный баран, или
Устюртский муфлон – Ovis orientalis
Gmelin, 1774.
Қазақстанда 1 түршесі бар –
О.о.arcal – үстірт арқары-
устюртский Муфлон.
Тұрғылықты аңдар. Үстіртте
жəне Маңғыстауда таралған.
Шөлді биік емес тауларда
жəне шыңдарда мекендейді.
Шөппен (əсіресе
сораңдармен), бұта жəне
ағаштардың сабақтарымен
жəне жапырақтарымен Жабайы дала қойы немесе
қоректенеді. Жылына бір рет Үстірт арқары-Туркменский
горный баран, или Устюртский
көбейеді, қойлардың көпшілігі муфлон – Ovis orientalis Gmelin,
жалқы, бірен-сараны егіз 1774.
Арқар – Архар – Ovis ammon
Linnaeus,1758.
Қазақстанда 5 түршесі бар:
О.a.nigrimontana – қаратау арқары –
каратауский; О.a.karelini – тяньшань
арқары – тяньшанский; О.a.ammon –
алтай арқары – алтайский,
O.a.severtzovi – қызылқұм арқары –
кызылкумский жəне O.a.collium –
қазақстан арқары – казахстанский.
Тіктен-тік мерзімдік (биік тауларда)
жəне басқада қоныс аударымдары
болады. Қызылқұмда, Сырдария
Қаратауында, Тянь-Шаньда, Жетісу
Алатауында, Тарбағатайда, Сəуірде,
Қалбі жəне Оңтүстік Алтайда, Шу-Іле
тауларында жəне Сарыарқада
таралған. Тауларда мекендейді.
Питается травянистыми растениями,
листьями и побегами кустарников иАрқар – Архар – Ovis ammon
деревьев. Жылына бір рет көбейеді, Linnaeus,1758.
қойлардың көпшілігі жалқы, бірен-
Табиғаттағы жануарлардың
рөлі
Басқа жануарлардың санын Микрорельеф пен экожүйелерді
реттеу өзгерту
Тамақ өнімдерін алу Өнеркәсіп және медицина үшін
шикізат
Үй жануарлары
(мал шаруашылығы) Аң аулау және кәсіпшілік объектісі
Адам өміріндегі жануарлардың
рөлі
Зертханалық жануарлар Сәндік Жануарлар
Мәдени өсімдіктердің Өнімдер мен материалдарды
зиянкестері жою
Қоршаған ортаны ластаудың
Көлік құралы биоиндикаторлары
Адам өміріндегі жануарлардың рөлі
Олар біздің ең жақсы
достарымыз, тіпті отбасымыз
бөлігі
Қорытынды:
Жануарлар дүниесі биосфераның құрамдас бір бөлігі. Жануарлардың табиғатта
және адам өмірінде маңызы зор. Олар табиғаттағы заттар мен энергия айналымында
негізгі рөл актарады. Қазіргі кезде жер бетінде жануарлардың 2 млн-нан астам түрі
белгілі, олардың ішінде тек жәндіктердің ғана 1 млн-ға жуық түрі бар.
Жануарлар дүниесі ұғымы дегеніміз жер қыртысында табиғи еркін жағдайда тұрақты
немесе уақытша мекендейтін барлық жабайы жануарлар (сүтқоректілер, құстар,
бауырмен жорғалаушылар, қосмекенділер, балықтар, ұлутектілер (молюскалар),
насекомдар) жатады.
Жануарларды құқықтық қорғау – бұл жануарлар әлемін қорғаудағы
міндеттемелерді орындаудың бір әдісі, құқықтық нормаларды қолдану мен шығарудың
еркін білдіру, тұтастығын сақтауға бағытталады, жануарлар қауымының табиғи
көптүрлілігі, оларды тиімді пайдалану мен ұдайы өндіру болып табылады.
Жануарлар әлемі қоршаған ортаның құрамдас бөлігі ретінде қоршаған ортаның
басқа бөліктерімен тұрақты экологиялық байланыстағы және табиғи бостандықтағы жер
бетіндегі және судағы жануарларды қамтиды. Жануарлар дүниесі құқықтық қорғау,
өсімін молайту және пайдалану құқықтық ережелері – жануарлар тобын қорғау және
пайдалану деген сөз. Осы саладағы барлық қатынастардың реттелуі мемлекеттік
шаралар құқықтық сипатқа ие.
Жануарлар дүниесін қорғау мен олардың өсімін молайту, пайдалану ережелері,
жануарлар дүниесінің өсіп-өну үрдісін өсімін қорғау, табиғи жағдай жасау, олардың
табиғи ортасына қол сұқпау саласындағы қатынастары Қазақстан Республикасының
тиісті заңдарымен реттеледі.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Биологический энциклопедический словарь / Гл. ред. М. С. Гиляров; Редкол.: А. А.
Баев, Г. Г. Винберг, Г. А. Заварзин и др.-М.: Сов. энциклопедия, 1986.-С. 367.; Брэм
А.
Э. Жизнь животных: В 3 тт. Т. 1: Млекопитающие.-М.: ТЕРРА, 1992.-524 с.; Жизнь
животных. Энциклопедия в шести томах. Том 6.
Млекопитающие // Общ. ред. члена-корреспондента АН СССР профессора Л. А.
Зенкевича.-М.: Просвещение, 1971.-628 с.;
Клевезаль Г. А. Принципы и методы определения возраста млекопитающих =
Principles and methods of age determination of mammals.-М.: Товарищество науч. изд.
КМК, 2007.-283 с.
Родословная животного мира, животные одноклеточные и многоклеточные,
основные признаки животных, мел. Электронное учебное издание. Биология.
Многообразие живых организмов. 7 класс. Мультимедийное приложение к
учебнику В.Б. Захарова, Н.И. Сонина, ООО "Дрофа", 2007.
Царство Животные, многоклеточные животные, морские обитатели, планктон,
кольчатые черви, насекомые, хищные птицы. Библиотека электронных наглядных
пособий. Биология 6-9 класс. ООО «Кирилл и Мефодий», 2003.
Интернет ресурстары
К. Линней. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D0%B5%D0%B9,_
%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%BB
П.С. Паллас. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%81,_
%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80_%D0%A1%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%BD
А. ван Левенгук. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D0%BD
%D0%B3%D1%83%D0%BA,_%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B8_
%D0%B2%D0%B0%D0%BD
Приспособленность животных к жизни в воде, почве, на суше, в воздухе. Природоведение.
Библиотека электронных наглядных пособий http://school-collection.edu.ru/catalog/rubr/b453aa0f-0230-
6b59-366d-f5d1e7a13043/118888/?interface=teacher&class=47&subject=27
Ребенок и котенок. http://images.yandex.ru/yandsearch?p=8&text=%D0%BA
%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%BA
%D0%B8%20%20%D0%B4%D0%B5%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%BA%D0%BE
%D1%82%D1%8F%D1%82%D0%B0&pos=267&uinfo=sw-868-sh-581-fw-765-fh-448-pd-
1&rpt=simage&img_url=http%3A%2F%2Fru.fishki.net%2Fpicsw%2F042009%2F08%2Fkids%2F038.jpg
Ребенок и щенок. http://images.yandex.ru/yandsearch?source=wiz&text=%D0%BA
%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%BA
%D0%B8%20%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BD%D1%8B
%D0%B5%20%D0%B8%20%D0%B4%D0%B5%D1%82%D0%B8&noreask=1&pos=7&rpt=simage&lr=6
6&uinfo=sw-868-sh-581-fw-765-fh-448-pd-1&img_url=http%3A%2F%2Fbasik.ru%2Fimages
%2Fpets_and_kids_23%2F14.jpg

Ұқсас жұмыстар

Қазақстанның биоресурстары жөнінде жалпы сипаттама

Филлохинон тапшылығы

Қайта сақтандыру операцияларының есебі

ҰЖЫМДАСТЫРУДЫҢ ЗАРДАПТАРЫ

Қорықтың аты

Бағалы терілі аңдар гигиенасы

Жабайы аңдар

Ауыл шаруашылығын ұйымдастыру

Ауруды анықтау

Барсакелмес қорығы туралы

Пәндер