ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
«АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ЭНЕРГЕТИКА» ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
«ЕСЕПТЕУ ТЕХНИКАСЫ ЖӘНЕ БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ» КАФЕДРАСЫ

ПРЕЗЕНТАЦИЯ
ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ

Орындағандар: Исақ А., Әбдіғапбар С.
Тобы: ИП-16-6к2
Қабылдаған: Тасполтаева М.
ЖОСПАР

• Кіріспе
• Қожа Ахмет Яссауи өмірбаяны
• Диуани хикмет
• Қожа Ахмет Яссауи ілімі
• Сопылық ілім
• Қожа Ахмет Яссауи кесенесі
• Қорытынды
• Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ

Қожа Ахмет Яссауи – 1093 жылы туылған түркістандық ғұлама, әулие. Қожа Ахмет
Яссауидің арғы тегі қожалар әулеті. Әкесі – Исфиджабта даңққа бөленген әулие, Әзірет
Әлінің ұрпағы Шейх Ибраһим. Анасы – Мұса шейхтың қызы Айша (Қарашаш ана).
Мұса шейх те Исфиджабта әулиелігімен танылған. Кейбір деректерде Қожа Ахмет
Яссауидың Ибраһим атты ұлы мен Гауhар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты қызының
болғандығы айтылады. Қожа Ахмет Яссауидың ұрпағы негізінен осы қызынан тарайды.
ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ ӨМІРБАЯНЫ

Қожа Ахмет Ясауи (1093-1166) - қазақ
халқының байырғы мәдениетінің тарихында
айрықша орны бар ұлы ақын, сопылық
поэзияның негізін салушы, күллі күншығыс
мұсылмандарының рухани ұстазы болған ұлы
ойшыл, діни қайраткер. Өз аты Ахмет, есімінің
алдындағы «қожа» мұсылман дінін таратып,
уағыздаушылық қызметіне орай берілген атау,
ал соңындағы «Ясауи» ақынның қай жерден
шыққандығын көрсетеді. Бірақ нақтылық үшін
айтсақ, Йасы қаласы оның туған жері емес,
жастайынан жетім қалып, ағайын туыстарының
қолына келіп, бала кезінен өскен жері.
Ақынның туған жері қазіргі Оңтүстік Қазақстан
облысының Сайрам ауданы. Әкесі Ибрахим
мұсылманша сауаты бар, сөз қадірін білетін
білікті адам болған. Бала Ахметтің басты
ұстазы, тәрбиешісі аталас туысы болып келетін
Арыстанбаб болды.
Арыстанбаб өмірден қайтқаннан кейін Ахмет
17 жасында Йасы қаласына келеді. Дәл осы кезден
бастап араб, шағатай, парсы, түркі тілдерінде
өлеңдер жаза бастайды. Шығыс поэзиясы мен
әдебиетіне ден қойды. Кейін Бұхара қаласында
Жүсіп Хамаданидің діни медресесінде оқыды.
Оны тәмәмдаған соң сопылық жолдың біраз ащы-
тұщысын татып, көптеген қалаларды аралап, туған
шаһары Түркістанға қайтып оралады да,
Арыстанбаб қалап кеткен дәстүрді жалғастырды.
Осында ол ислам дүниесі кең таныған кемеңгерге
айналды. Ал 63 жасынан бастап қалған өмірін жер
астында, яғни қылуетте өткізді. Бұны Ахмет
«Пайғамбар жасына жеттім. Маған одан артықтың
қажеті жоқ», - деп түсіндіреді. Қанша жыл ғұмыр
кешкені жөнінде әр түрлі деректер бар. Бір
деректе 73 жыл, келесілерінде 85 жас деп
берілген. Ж.Аймауытов ақынның 149-шы
хикметіне сүйеніп, Ясауиды 125 жас жасаған
дейді.
Қожа Ахмет Яссауидің Сүлеймен Бақырғани, Мұхаммед Данышманд Зарнұқи, Ғашық
Жүсіп, Маулана Сафи ад-дин Орұң Қойлақы т.б. шәкірттері болды. Осы шәкірттері Яссауи
жолы тармақтарының негізін қалады. Қожа Ахмет Яссауидің бұл шәкірттері аса талантты
кісілер еді.
IX ғасырда Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Йасы, Сауран, Сығанақ Шаш, Сүткент, Жент,
Кудур, Отлук, Өзкент, тағыда басқа қалаларда ислам діні уағызшыларының белсенді
әрекеттері саяси сипат алған болса, X ғасырдан бастап ислам ілімі жолындағы тәлім-
тәрбиелік ордалар – медресе-теккелер түбегейлі орнығып, исламдық-руханияттық ахлақи
(моральдық) ұстанымдар қалыптаса бастады. Қожа Ахмет Яссауи дүниеге келмей тұрып,
Исфиджабта исламдық фикһ (құқық) мектебі ханафи мазһабының ондаған өкілдері өмір
сүрді. Яссауи ілімі осы саяси-әлеуметтік, тарихи шарттарға байланысты қалыптасты. Қожа
Ахмет Яссауи ұстаздарының көшбасшысы – Арыстан баб. Кашифи “Рашахат-ул айн-ил
хайат” атты еңбегінде Қожа Ахметтің Арыстан бабтың шәкірті болғандығы, одан заһир және
батин ілімдерінің сыры мен мәнін үйренгендігі, оған 16 жылы қызмет еткендігі туралы
мәлімет береді.
Жалпы дәстүрлі түркілік сопылық рух пен Қожа Ахмет Яссауи дүниетанымы, оның
ілімінің мәні мен маңызы “Диуани Хикмет”, “Мират-ул Қулуб”, “Пақырнама” сияқты
мұраларынан көрінеді.
ДИУАНИ ХИКМЕТ

Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы -
«Диуани Хикмет» (Даналық кітабы) қыпшақ
диалектілерімен көне түркі тілінде жазылған. Өкінішке
орай туындының түпнұсқасы біздің заманымызға
жетпеген. Бізге жеткені XV-XVI ғасырлардағы
көшірмесі ғана. Ондай нұсқалары өте көп. Олардың
көбі Ыстамбұл, Қоқан, Ташкент, Мәскеу, Алматыда
сақталған. Бұл шығарма алғаш рет 1878 жылы жеке
кітап болып басылып шықты. Содан кейін ол
Ыстамбұл, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше
қайыра басылды. Соның бірі 1901 жылы Қазанда
Тыныштықұлының қазақтарға арнап шығарған нұсқасы
болатын. Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл
шығармада ақын өзінің бала күнінен пайғамбар жасына
келгенге дейінгі өмір жолын баяндайды, тіршілікте
тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара
халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің,
қазылардың жіберген кемшіліктерін, жасаған
қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын
білдіреді.
«Диуани хикмет» әрбір адамды имандылыққа, ізгілікке, жоғары адамгершілік қасиеттерге
жетелейтін құдіретті күш, айқын бағдарлама деуге болады. Қожа Ахмет Яссауи әрбір адамның
қадір-қасиетін, өмірде алатын орнын оның ішкі жан дүниесінің тазалығымен өлшейді.
Адамның өз бойындағы ізгі адамгершілік қасиеттерді ұдайы жетілдіріп отыруы немесе бүкіл
адамгершілік қасиетінен жұрдай болуы сол кісінің имандылығына байланысты деген түйін
жасайды. Ал имандылық дегеніміздің өзі Алланың құлына ғана тән, адамгершілік қасиеттерді
тәрбиелеп, оны құдай жолына салып отыратын киелі күш деп түсіндіреді. Ақынның айтуы
бойынша, имандылықтың ең басты көрінісі – мейірімді, кешірімді, өзгелерге жанашырлықпен
қарау болып табылады. «Диуани хикметте» әрбір адамға қажетті қанағат-ынсап сезіміне
ерекше мән беріліп, нәпсіні тыя білу мұсылмандықтың басты шарттарының бірі екенін ақын
оқырманға қайта-қайта ескертіп отырады. «Ақыл кітабы» адамның ішкі жан-дүниесінің түрлі
теріс ой-пиғылдардан, жаман ниеттерден таза болуын талдап, Алла алдында пәк, кіршіксіз
болуға шақырады.
«Диуани Хикметте» негізінен төрт нәрсеге аса көңіл бөлінеді. Олар: шариғат, тарихат,
хақихат, мағрифат. «Шариғат» ислам дінінің заңдары мен әдет ғұрыптарының жинағы
«тарихат» сопылықтың идеясы, сопылық мүддесіне жеткізген жол, «хақихат» құдаймен бірігу
оған жақындау, «мағрифат» - дін жолын танып, оқып білу. Ахмет Яссауидің пікірінше
«Шариғатсыз», «Тарихатсыз», «Мағрифатсыз» «Хақиқат» болуы мүмкін емес.
ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ ІЛІМІ
Қожа Ахмет Яссауи ілімінде Хаққа қызмет ету халыққа қызмет етуден басталады. Ал, халыққа, ұлтына
қызмет етудің шарты – топырақ сипатты болу, нәпсіні тыю. Топырақ сипатты болып, өзін халқына арнау
кемелдікті білдіреді. Қожа Ахмет Яссауи кемелдікке жету үшін адамда ашқ (қуатты махаббат) пен дерт болу
керек дейді. “Дертсіз адам адам емес, мұны аңла; Ашқсыз инсан хайуан жынысы, бұны тыңда”. Осы хикмет
жолындағы “дертсіз адам” адамдық сезімнен жұрдай, өз ұлтының, қоғамының, Отанының алдында
жауапсыз, мұңсыз, қара басының қамын күйттейтін жан. “Ашқсыз адам” – илаhи фитраттан, яғни Алла
тарапынан адамға берілген құдайлық сыйдан мақрұм қалған, өзінің адамдық қадірін бағалай алмайтын,
парасаттылыққа ұмтылмайтын, өзін қоршаған әлемге, адамға, табиғатқа, осының бәрін Жаратушы иеге мән
бермейтін жан. Дертті адамның Қожа Ахмет Яссауи іліміндегі алатын орны ерекше. Ол хикметінде “Білімің
– шырақ, халің – пілте, көз жасың – жағатын май” болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып,
ашқ отына түсіп, қоғамның кемшілік тұстары мен ақсаған руханиятын көріп, көз жасы, қайрат-жігерімен
одан шығар жол, дауа іздейді. Шынайы ашққа осы дерт арқылы ұласады. Ал ашқ кемелдікке жетелейтін
күш-қуат көзі. Қожа Ахмет Яссауи ілімінде адамның жаратылыс мақсаты – Хаққа құлшылық ету (ибадат),
ол “Сізді, бізді Хақ жаратты ибадат үшін” – дейді. Бұл ибадат (убудийат) – Хақты тану жолындағы ең
жоғарғы мақам. Құдайлық ашқты, Аллаға деген махаббатпен тұтастықта көретін Қожа Ахмет Йассауи
дүниетанымы Алла жаратқан адам баласын кемсітпей, өзімен тең дәрежеде құрметтеуді парыз деп қарайды.
“Сүннет еткен кәпір де болса берме азар, Көңілі қатты ділазардан Құдай бизар” деген хикмет адамның тегі
мен түсіне, діні мен діліне қарамастан оған құрмет көрсету, адам ретінде ардақтауды пайғамбарлық сүннет
(жүйе, заң, қағида) ретінде танытады. Өйткені Қожа Ахмет Яссауи ілімі – дін, мазһаб аясына сыймайтын
шексіз ашқ (махаббат) жолы. Қожа Ахмет Яссауи дүниетанымында “дертті адам”, “топырақ адам”, “кемел
адам”, сондай-ақ, “ғарип адам” тұлғалары да дәріптеледі.
СОПЫЛЫҚ ІЛІМ
Суфизм - бүкіл ислам дүниесіндегі мәдени және әлеуметтік жағынан сара жолы бар, өзіндік
табиғаты бар, ислам діні аясында туған діни мистикалық ағым.
Сопылық ілім әуелден-ақ дүниенің тетігін адамға тән деп таныды. Оларға адамның жан
дүниесінің нәзік құбылыстарына талдау жасау, адам әрекеттерінің құпия себептеріне, өз
басының қайғысына назар аудару, діни шындыққа іштей барлау жасау сияқты ерекшеліктер
тән.
Яссауи өз хикметтерінде сопылық дін ілімі туралы ете көп әрі шын беріле айтады, ол бұл
шын мәніндегі білім деп айтады, ал сопылықтың барлық ұсақ-түйегін білмейтін адамды ол
«надан», «түк білмейтін», «жалған сүюші», «жалған сопы» деп есептеді.
Ахмет Яссауи аркылы сопылық түркі тілдес халықтардың рухани танымында шешуші
орын алды. Сопылық философиялық жүйе ретінде адамдардың дүние-танымының
қалыптасуына үлкен ықпал жасады. Бұған дәлел Яссауиден кейінгі көптеген қазақ ақын,
жырауларының шығармаларынан да сопылыктың тікелей әсерін байкаймыз.
Сопылықтың ықпалын, Ясауиден кейін өмір сүрген көптеген ақын, ойшыл ғұламалардың
еңбектерінен кездестіре аламыз.
Ахмет Ясауи өмірінің ақырғы он жылын жер астында жасалған мінәжатханада өткізеді.
Сопы «алпыс үшке келдім, енді былайғы өмірім күпірлік, пайғамбардан аспақ күнә» деп өзіне
бір тоқтам жасайды.
ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ КЕСЕНЕСІ

«Диуани Хикметтен» қазақ халқының
ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына,
этнографиясына, экономикасына қатысты
бағалы деректер табуға болады. Түркістан
қаласында жерленген Қожа Ахмет Яссауи
әзіреті сұлтан аталып, басына XIV ғасырдың
аяғында атақты Ақсақ Темір күмбез
орнаттырды. Бұл жайында жергілікті халықта
мынадай аңыз бар: «Қожа Ахмет Ясауи
мазарын тұрғыза бастағанда қара дауыл
қабырғаларын ұшырып әкетеді. Осыдан кейін
Ақсақ Темірдің түсіне Қызыр еніп, ең
алдымен Ахметтің ұстазы Арыстанбабқа
мазар тұрғызу жөнінде аян беріпті. Темір
Қызырдың айтқанын екі етпей орындап,
содан кейін барып қана өзі ойлаған
жұмысына кіріскен екен».
Ғимараттың кіре беріс есігінің ішкі маңдайшасында қазірге дейін жақсы сақталған жазудан
мынадай сөздерді оқуға болады: «Бұл әулие мекен алла тағаланың рахымы жауған падиша
Әмір-Темір Көрегеннің жарлығы бойынша орнатылды... Алла тағала оның әмірінің ғасырлар
жасауына нәсіп етсін!»
Қожа Ахмет Яссауи кесенесі талай ғасырдан бері мұсылманшылықтың алтын бесігі болып
келеді. Оны бүкіл қазақ жұрты, түркі әлемі ерекше қасиет тұтады.Қожа Ахмет Ясауи кесенесі –
түркі әлемінің рухани орталығы.
ҚОРЫТЫНДЫ

Яссауи ілімінің негізгі ұстанымдарының бірі – толеранттылық. «Бөгде дін өкіліне де азар бермеу – Пайғамбар
сүннеті» («Сүннет ерміш кафир олса берма азар») деп жазған Ясауи кез келген дін өкіліне құрметпен қарауды насихат
еткен. Яссауи іліміндегі «Адам адамға құл емес, Аллаға ғана құл» деген ұстаным да адам баласының бәріне бірдей
қарауға, ешкімді кемсітпеу ге, өзін де өзгелер алдында төмен санамауға міндеттейді. Бұл қағида бүкіл қоғамдағы рухани
тепе-теңдік пен келісімді сақтауға бағытталған. Халқымыз бұл қағиданы: «Еңкейгенге еңкей – атаңнан қалған құл емес,
шалқайғанға шалқай – пайғамбардың ұлы емес» деген ұстаныммен түйіндеген. Яссауи ілімі ағартушылыққа, ғылым-
білімге шақырады. Яссауи: «Адамды ақиқатқа жеткізетін бірден-бір жол – ғылым жолы» деп жазған. Яссауи ең
бектерінде ғылымға ұмтылу, надандық тан қашу мәселелері жиі көтеріледі, шынайы ғалымдар ерекше құрметте ле ді.
«Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар», «Ақыл – азбайтын тон, білім – таусылмайтын кен», «Жақсының аты
өлмейді, Ғалымның хаты өлмейді» деп мақалдаған ұлтымыздың ұстанымдары да осы қағидалардан қиыс кетпейді.
Яссауи ілімінде «Халыққа қызмет ету – Хаққа қызмет ету» деген ұстаным бар. Бұл қағида қоғамға адал қызмет етуді
насихаттайды, отаншылдыққа, елді сүюге, бауырмалдық пен жанашырлыққа, өзара құрмет пен сыйластыққа тәрбиелейді.
Осы бір қағида өзгеге қол ұшын беруге қашанда құлшынып тұра тын біздің халқымыздың болмысына сіңген деуге
болады.
Яcсауи ілімінде қонақжайлық дәстүрі адамды рухани кемелдікке бастайтын ерекше дәстүр саналады. Яссауи ілімін
таратушылар барған жерлерінде «суфра тұту», яғни «дастарқан жаю» дәстүрін ұстанған. Яссауи ілімі халықтың
болмысына сіңіп, қазақ дүниетанымының, ұлт менталитетінің негізіне айналды. Дұрысы, Яссауи өз ілімі арқылы тарих
тереңінен бастау алатын ұлт құндылықтарын ислами сүзгіден өткізіп берді. Біз Ясcауи ілімін ұлтымыздың рухани
тарихының тағылымды тәжірибесі ретінде қабылдауға тиіспіз. Қазақ халқы ислам діні аясында ұлт болып қалып тасса,
қазақы исламның бітім-болмысы, қазақ мұсылмандығы Ясауи ілімі арқылы қалыптасты.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• Яссауи Қ. Хикмет жинақ. – Алматы, Жалын, 2008.
• Сыздықова Р. Яссауи хикметтерінің тілі. - Алматы, 2008.
• Ахметбек А. Қожа Ахмет Яссауи. - Алматы: Санат, 2008.
• Қ. Қаратышқанова «Қожа Ахмет Яссауи және Диуани хикметте», 2009.

Ұқсас жұмыстар

Қожа Ахмет Яссауи өмірбаяны

Қожа Ахмет Яссауи - түркістандық ғұлама, әулие

Қожа Ахмет Ясауи

Кейін Бұхара қаласында

Түркі әлемінің әміршісі – Әмір Темір

Кожа Ахмет Яссауи туралы

Түркі халықтары ғалымдары мен ойшылдарының еңбектерінің тәуелсіз Қазақстанда бағалануы

Сабақтың әдісі

Рухани мәдениет

Қожа Ахмет Яссауи ілімі

Пәндер