Қазақстан Республикасының шөлді аймақтары

Презентация қосу

Қазақстан
Республикасының
шөлді
аймақтары.
ОРЫНДАҒАН:ӘБДІМАНАПОВА ЖАНСАЯ
Қызылқұм – Сырдария мен Әмудария өзендерінің аралығын алып
жатқан Орталық Азияның ірі құмды шөлі. Қазақстан аумағына солтүстік
бөлігі кіреді. Қызылқұмның шығысы облыстың Отырар, Шардара
аудандары және Арыс қалалық әкімдігі аумағын алып жатыр. Жер
бедерінің басым бөлігі жалды, төбелі, құрғақ арналармен тілімделген.
Ауданы 300 мың км2. Биікт. 50–300 м; Төбе, жал аралары тақырлы
сортаңды болып келген. Эалды палеогеннің аллювиалды құмдарынан
тұрады. Климаты тым континенттік. Жазы ыстық, шілденің орта
температурасы 26–29C. Қысы қоңыржай жылы, қаңтардың орта
температурасы 0–9C. Жауын-шашыны қыста, көктемде түседі (100–200
мм). Тұрақты өзен торы жоқ, құрғақ арналар көп. Көктемде шағын
өзеншелер пайда болады. Жер асты су қоры жеткілікті. Жусан, сексеуіл,
жүзгін, бұйырғын т.б. өседі. Қасқыр, түлкі, қарсақ, қарақұйрық, қоян,
т.б. бауырымен жорғалаушылар көптеп кездеседі. Мәрмәр, тас көмірден
басқа ірі тау кен орны бар. Қызылқұм өңірі қаракөл қойын, етті сүтті
мал өсіруге қолайлы.
Мойынқұм – Балқаш көлінің оңтүстігіндегі
құмды алқап. Құланбасы, Малайсары және
Көкшиелі тауларының солтүстік етегіне тіреледі.
Абсолют биіктігі 460 – 800 м. Солтүстігі
Сарыесікатырау құмына, шығысы Жетіжол,
батысы Жуанқұмға ұласады. Мойынқұм
Іле өзенінен Қаратал өзеніне дейін 60 – 70 км-ге
созылып жатыр, ені 35 км-ге жетеді. Солтүстік
және солтүстік-батыс бөлігіндегі қырқа
құмдардың биіктігі 20 – 30 м. Оңтүстік бөлігі
Шеңгелді және Сарыбұлақ құрғақ арналарымен
тілімделген. Еркекшөп, жусан, т.б. өсімдіктер
өседі. Солтүстігінде жер асты сулары 100 м
тереңдікте кездеседі. Күзгі, көктемгі мал
жайылымы.
Тұран - Қазақстанның оңтүстігін батысынан шығысына дейін созылып жатқан кең жазық. Оған
Маңғыстау, Үстірт, Торғай үстірті, Арал маңы, Сырдария бойы, Қызылқұм, Бетпақдала, Мойынқұм,
Балқаш-Алакөл аймағы түгел кіреді. Жер бедері мен оның пайда болу тарихы жағынан біркелкі
емес. Жер бедері мен геологиялық құрылысы. Аймақтың негізгі тұғырын палеозойда қалыптаскан
эпигерциндік платформалық құрылым - Тұран тақтасы құрайды. Оның жер бедері мен топырақ
жамылғысы палеогендік карбонатты терриген жыныстары мен неоген-антропоген дәуірлерінің
құмды, малта тасты моласса үгінділерінен түзілген. Маңғыстаудың аласа таулы өлкесі мезозой
дәуірінде пермь-триас құмтастары мен әктастарынан, тағы басқа жыныстардың қосындыларынан
түзілген. Ең биік тауы - биіктігі 350-450 м, ұзындығы 130 км болатын қаратау. Оның ең биік нүктесі
- Бесшоқы (556 м). қаратау беткейлері шатқалдармен, жыралармен тілімделген толқынды қырат
түрінде көрінеді. Тау жотасы ғана тік, жалаңаш, жартасты. Қаратаумен қатарласа оның солтүстігі
мен оңтүстігінде солтүстік және оңтүстік Ақтау созылып жатады. Олар жоғарғы бор дәуірінің
әктасынан тұрады. Ақтау деп аталуы да осыдан. Биіктігі 300 м шамасында. Ақтаудан оңтүстікке
қарай қыратты жартылай шөлді Дала басталады. Ол түгелдей ұлутасты-оолитті әктастардан, Каспий
жағасына таяу беті саз балшықтарынан түзілген. Олардың астында пермь-триас және одан да ежелгі
дәуірлердің қатпарлығы жатыр (тереңдігі 2 - 3 км). Олардан төмен теңіз деңгейінен аласа бірнеше
тұйық қазаншұңқырлар ұшырасады. Олардың ең үлкені - Қарақия ойысы теңіз деңгейінен 132 м
төмен орналасқан. Маңқыстау түбегіндегі суларының көбі өте ащы, тіпті тұзды болып келеді.
Маңғыстаудан Арал теңізіне дейін Үстірт қыратты жазыгы жатыр. Оның биіктігі 200-300 м. Ауданы
170 мың км2. Ұзындығы 600 км, ені 300-400 км. Үстірттің Қазақстанға солтүстік-батыс бөлігі ғана
кіреді. Үстірттің жер бедері тегіс, ұлутасты-оолиттік әктасы мең тұзды мергель және саз араласқан
ашық түсті әктастан түзілген. Әр жерінде көлді ойысты қазаншұңқырлар кездеседі. Олар құрғап,
айналасын құм (Сам, Асмантай – Матай құмдары) басқан. Мұнда да өзендер жоқ.
Торғай үстірті Сарыарқа (Қазақстанның қатпарлы өлкесі)
мен Мұғалжар аралығында орналасқан. Орташа биіктігі
200-300 м. Үстірт негізінен, теңіз шөгінділері мен
континенттік жыныстардан тұрады. Олардың қалыңдығы
5000 м-ге жетеді. Қазіргі жер бедері саздақты және құмды
жыныстардан құралған.

Арал теңізі маңында ірі құмды аймақтар бар. Арал теңізі
мен Шалқар теңіз көлі аралығында жатқан Арал маңы
Қарақұмы биіктігі 100 м, бұйратты төбелі жазық болып
табылады. Бұл құм жасы жағынан басқа құмдарға
қарағанда салыстырмалы түрде ежелгі. Ішінара жел
әрекетінен өзгерген. Арал теңізінің солтүстігінде
орналасқан Үлкен және Кіші Борсық құмдары жер бедері
жағынан Арал маңы Қарақұмына үксайды. Олар неогеннің
құм шөгінділерінен құралған. Сырдария аңғары мен Арал
теңізіне қарай көлбеу жатқан жазықты Сырдария аллювийлі
жазығы деп атайды.
Құмды шөлдер
Құмды шөлдер бүкіл шөл зонасының үштен біріне жуығын алып
жатыр. Олардың ең ірілеріне Қызылкүм, Арал маңы Қарақұмы,
Мойынқұм, Сарыесік. Атырау және Каспий маңы ойпатының
құмдарын (Нарын, Тайсойған, Қарақұм, т.б.) жатқызуға болады.
Мұндағы құмдар ондаған мың жылдар бұрын осы жердегі өзендер
мен көлдердің орнында пайда болған. Кейін желдің әсерінен бұл
құмдардан шағылдар, қырқалар, төбелер түзілген. Құмға су жақсы
сіңеді және одан аз буланады. Әдетте, тек құмның беткі қабаты
ғана құрғайды, ал оның астыңғы қабаттары әр уакытта ылғалды
келеді. Сондықтан аз ғана тереңдікте ішуге жарайтын еспе суы
болады. Көшпелі құмдарда топырақ жамылғысы жоқ дерлік.
Топырақ қабаты кырқалар мен төбелерде, борпылдак құмды
қырқалардың аралығында, қазаншұңқырлар мен жазық жерлерде
құмайтты, қоңыр және сұр қоңыр топырақты болып келеді. Еспе суы
жер бетіне таяу жатқан жерлерде дәнді дақылдар мен бақша
дақылдарын егуге болады.
Құмды шағылдар
Құмды шағылдар мен төбелерде астық тұқымдастардан бозға
ұқсас селеу тараған. Мұның тамыры ұзын болады, ол құмды
бекітеді. Бекіген құмдарда көктемде селеу, өлеңшөп, құмның
боз жусаны, құм бетегесі, еркекшөп, құмның жабайы сұлысы,
қоңырбас, құм түймедағы, құмаршық жақсы өседі. Жазда
барлық шөп өсімдіктері қурап кетеді. Қазақстанның
оңтүстігіндегі Сырдария аңғарында, Батыс Тянь-Шаньдағы
Қаратау бөктеріндегі шөлдерде дермене жусаны сақталған.
Ол Қазақстанда ғана өседі. Дермене жусанының ашылмаған
жас гүлінен іш құртын (глист) түсіретін сантонин дәрісі
жасалады. Дермене «Қазақстанның Қызыл кітабына»
енгізілген. Шөл өсімдіктері табиғат жағдайларына қарай
бейімделген. Бұл — олардың ерекшеліктерінің бірі. Ылғалды
тез жоғалтпау үшін жапырақтары тікенді қабыршыққа
айналған немесе буланудан сақтайтын түктері болады.
Құмдағы өсімдіктердің барлығының да тамыры ұзын. Құмды
шөлдерде шөпті өсімдіктерден басқа жүзгін, Құм қарағаны,
теріскен сияқты бұталар да өседі. Бұл бұталар онша биік
болмайды және жапырактары да аз. Шөлдерде ағаш тектес
өсімдіктерден ақ және қара сексеуіл өседі. Ақ сексеуіл құмды
жерде, кара сексеуіл сортаң топырақты жерде өседі.
Пайдаланған Әдебиет
1. Қарағанды. Қарағанды облысы:
Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN
9965-34-515-5
2.Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы:
Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
Бетпақдала
Қазақстанның орталық бөлігіндегі кең байтақ аймақты алып жатқан шөлді өңір.
Қарағанды, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары аумағында орналасқан.
Батысында Сарысу өзенінің төменгі ағысымен, шығысында Балқаш көлімен,
оңтүстігінде Шу өзені аңғарымен, солтүстігінде Сарыарқамен шектеседі. Батыстан
шығысқа қарай 500 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 300 км аумаққа созылған.
Ауданы 75 мың км2 шамасында. Бетпақдала үстіртті шөлінің орташа абсолюттік
биіктігі 300 — 350 м. Абсолюттік биіктігі 200 — 300 метрдей болатын көлемді
оңтүстік-батыс бөлігі жазық, ал абсолюттік биіктігі 400 — 700 метрдей солтүстік-
шығыс бөлігі қыратты. Палеозой эрасының тау жыныстары (гранит, порфирит,
әктас) тереңде жатыр, бетін мезозой мен палеоген кезеңінің шөгінді жыныстары
(құмтас, саз, малтатас, құм) жапқан. Ең биік жері — Жамбыл тауы (974 м). Бұл
бөлік Сарыарқаның каледондық құрылымының жалғасы. Сай-жыралармен
тілімденген Бетпақдала жазығында сор, тақыр және жазда құрғап қалатын тұзды
көлдер кездеседі. Көктемде жауын суымен толығып, жазда құрғақ арнаға
айналатын Қарқаралы, Қарасу, Талдыеспе сияқты кішігірім өзендер бар. Климаты
тым континенттік. Жазы ыстық, құрғақ, қысы суық. Қаңтарда ауаның орташа
температурасы –12—140С, шілдеде 24—260С. Жауын-шашынның жылдық мөлш.
100—150 мм. Қардың қалыңдығы 10—15 см-ден аспайды.

Ұқсас жұмыстар

Қазақстан Республикасының Жер құқығының негіздері

Таулы алқаптың топырақтары

Жердің құқықтық режимі

Қазақ жерінің шөлді аймақтары

КЕДЕНДІК ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТУРАЛЫ

Жерге меншік құқығы

Жер құқығының әдістері

Кедендік және валюталық бақылау

Қызыл Кітапқа енген түрлердің санын жоғарлатуға арналған биотехниялық шаралар. арналған биотехниялық шаралар. Қарақұйрықтың ҚР-ның оңтүстік аймағында Қарақұйрықтың ҚР-ның оңтүстік аймағында популяциясын ұлғайтуға арналған популяциясын ұлғайтуға арналған биотехниялық шаралар биотехниялық шарала

Орман өсімдіктері

Пәндер