Қазақстан шөлдері

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым
министрлігі Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогикалық университеті

Қазақстан шөлдері

Орындаған: Әлдибай Камшат

Тексерген: Бейкитова
Альбина
Шөл — жылдық жауын-шашыны аз (100—250 мм не одан да кем), жазғы температурасы
жоғары, булануы күшті, ауа, әсіресе топырақ температурасының тәуліктік және жылдық
ауытқуы өте мол болып келетін физико-географиялық зоналардың бірі. Шөл қоңыржай
және тропик өңірлерінде орналасады. Өзінің субстраты бойынша шөлтастақты,
саздақты (балшықты), сорлы және құмды болып төртке бөлінеді. Тастақты, саздақты
және сорлы шөлдерде өсімдіктер жоқтың қасы, ал құмды шөлдер өсімдікке байырақ. Онда
құм өлең шөбі, жусандар, жүзіген, құм қарағаны, сексеуіл өседі. Көктем басындағы, жазғы
және күзгі жаңбырлардан кейін құмды шөл көктеп, мал жайылымы есебінде пайдалануға
мүмкіндік береді. Құмды шөлге ҚазақстандағыҚызылқұм, Мойынқұм, Сарыесік Атырау және
тағы басқалар жатады. Шөл өсімдіктері сирек болғанмен ауаның ұдайы құрғақтығына
жақсы бейімделген. Бұған вегетативтік уақыты қысқа, өсімдіктер (эфемерлер) тән келеді;
олардың басым көпшілігінің тамыр жүйелері терең орналасады, ал жапырақтары кішкене
болғандықтан шөл өсімдіктері бойына ылғал қорын жинайды. Шөлде мекендейтін
жануарлардың өздеріне тән ерекшеліктері бар. Табиғи ықтасындардың жоқтығына
байланысты жазғы ыстықтарда жануарлардың көпшілігі құмға кіріп (кесірткелер, жылан
дар, кенелер, шаяндар, көптеген насекомдар), немесе ін қазып (тараққұйрықтар, қосаяқ
тар, тағы басқалар) мекендеуге бейімделген; кейбір жануарлар (кемірушілер мен
бауырымен жорғалаушылардың көпшілігі) жазғы ұйқыға кіріседі. Өсімдіктердің сирек, судың
аз болуына байланысты жануарлардың біразы шапшаң жүгіруге бейімделген (мыс.:
қарақұйрық,ақбөкен). Кейбір жануарлардың (мыс.: түйе) организмдерінде суға төзімділік
ерекшеліктері бар. Шөл жануарларының көпшілігіне жүнінің сұр құм түсті болып келуі тән.
Географиялық таралуына байланысты шөлдер тропиктік өңір, қоңыржай өңір шөлдері
болып бөлінеді. Үлкен шөлдерге Қызылқұм, Қарақұм; Сахара, Араб, Иран, Орталық Азия
(Такла-Макан); Солтүстік Американың батыс белімі (Үлкен бассейн), Австралияның батыс
белімі (Үлкен құмды шел), Ұлы Виктория шөлі жатады.
Қызылқұм – Сырдария мен Әмудария өзендерінің аралығын
алып жатқан Орталық Азияның ірі құмды шөлі. Қазақстан
аумағына солтүстік бөлігі кіреді. Қызылқұмның шығысы
облыстың Отырар, Шардара аудандары және Арыс қалалық
әкімдігі аумағын алып жатыр. Жер бедерінің басым бөлігі
жалды, төбелі, құрғақ арналармен тілімделген. Ауданы 300
мың км2. Биікт. 50–300 м; Төбе, жал аралары тақырлы
сортаңды болып келген. Эалды палеогеннің аллювиалды
құмдарынан тұрады. Климаты тым континенттік. Жазы ыстық,
шілденің орта температурасы 26–29C. Қысы қоңыржай жылы,
қаңтардың орта температурасы 0–9C. Жауын-шашыны қыста,
көктемде түседі (100–200 мм). Тұрақты өзен торы жоқ, құрғақ
арналар көп. Көктемде шағын өзеншелер пайда болады. Жер
асты су қоры жеткілікті. Жусан, сексеуіл, жүзгін, бұйырғын т.б.
өседі. Қасқыр, түлкі, қарсақ, қарақұйрық, қоян, т.б. бауырымен
жорғалаушылар көптеп кездеседі. Мәрмәр, тас көмірден басқа
ірі тау кен орны бар. Қызылқұм өңірі қаракөл қойын, етті сүтті
мал өсіруге қолайл
Қарақұм – Балқаш және
Сасықкөл көлдері аралығындағы
құм. Алматы облысының
Алакөл ауданы жерінде, теңіз
деңгейінен 350 – 450 м
биіктікте орналасқан.
Ұзындығы 120 км, ені 30 км,
ауданы 1600 км2. Оңтүстігінде
Арқарлы тауы және Сарықұм
мен Тасқарақұмқұмды алқабы
орналасқан. Қарақұмның басым
бөлігі қырқалы, төбелі (биіктігі
5 – 30 м, әсіресе солтүсік-
батыс жағында) келеді; бұта
аралас жусан, еркекшөп, т.б.
сораң шөптермен бекіген.
Айнала етегі тақыр, тақырлы
сораңдарға ұласады. Тұщы
грунт сулы құм қабаты жер
бетіне жақын жатыр. Қарақұм –
қысқы мал жайылымы.
•Мойынқұм
•Мойынқұм – Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстары жеріндегі құмды алқап. Солтүстігі мен
шығысында Шу өзені аңғарымен, оңтүстігінде Қаратау, Қырғыз Алатауы жоталарының бөктерімен
шектеледі. Ауданы 37,5 мың км2. Оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай 500 км-ге созылып
жатыр. Мойынқұмның Шу өзеніне жалғасқан бөлігінің ені 15–30 км. Жер қыртысы палеозойлық
тұғырдың майысқан (Шу синеклизасы) жерінде жатыр, беткі жағы шөгінді қабат. Шығыс бөлігі биіктігі
10–25 м, ұзындығы 1–2 км-дей жеке жалдарға бөлінген, жер бедері бұйратты. Орталық бөлігінде
биіктігі 50 – 70 м құмды қырқалар қалыптасқан. Ойыстарда жер асты сулары тым жақын. Оңтүстік-
шығысында және батысында жер асты сулары тереңіректе (35 – 50 м) кездеседі. Климаты өте қуаң
континенттік. Қаңтардың орташа температурасы батысында –11,2С (Тасты ауданы маңында),
шығысында – 2–7,5С (Үмбет ауданы маңында), шілдеде 26,9–25,6С. Ауаның ең төменгі температурасы
–40 –44С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 150–330 мм. Қардың қалыңдығы 10–15 см-ден аспайды.
Сексеуіл, жусан, жүзгін, еркекшөп, теріскен, т.б. өседі. Ақбөкен, қарақұйрық, қоян, кірпі, қосаяқ,
саршұнақ, т.б. мекендейді. Мойынқұм – мал жайылымы. Шұратты жерлері шабындық ретінде
пайдаланылады. Үмбет мемлекеті аңшылық шаруашылығы және Андасай (Аңдысай) қорықшасы
ұйымдастырылған.[1]
•Мойынқұм – Балқаш көлінің оңтүстігіндегі құмды алқап. Құланбасы, Малайсары және Көкшиелі
тауларының солтүстік етегіне тіреледі. Абсолют биіктігі 460 – 800 м. Солтүстігі
Сарыесікатырау құмына, шығысы Жетіжол, батысы Жуанқұмға ұласады. Мойынқұм Іле өзенінен
Қаратал өзеніне дейін 60 – 70 км-ге созылып жатыр, ені 35 км-ге жетеді. Солтүстік және солтүстік-
батыс бөлігіндегі қырқа құмдардың биіктігі 20 – 30 м. Оңтүстік бөлігі Шеңгелді және Сарыбұлақ құрғақ
арналарымен тілімделген. Еркекшөп, жусан, т.б. өсімдіктер өседі. Солтүстігінде жер асты сулары 100
м тереңдікте кездеседі. Күзгі, көктемгі мал жайылымы.
Мойынқұм – Бетпақдаланың солтүстігінде жатқан құм. Сарысу өзенінің сол жағалауында. Абсолют
биіктігі 200 – 260 м. Батыстан шығысқа қарай 100 км-ге созылып жатыр, ені 25 км-ге жетеді. Ауданы
1670 км2. Солтүстік-шығыс бөлігіндегі төбешікті қырқа құмдардың биіктігі 5 – 10 м, кей жерлерінде ол
15 – 20 м. Мойынқұмда теріскен аралас еркекшөп, жүзгін, қоянсүйек, құмсағыз, қаңбақ, құмаршық өседі.
Тұщы жер асты сулары құм алабының шет жағында 1 – 2 м тереңдікте кездеседі. Мойынқұм – қысқы
мал жайылымы
.
Қандыағаш құмы – құмды алқап. Батыс
Қазақстан облысы Бөкей ордасы ауданы Орда
ауылынан 10 – 12 км жерде. Ұзындығы 18 – 20 км, ені
2 – 3 км, жалпы аумағы 42 км2.Қандыағаш, Нарын
терегі, қарағай, Қырым қарағайы, ақ қараған,
Каспий талы, жүзгін, жиде,қызыл тал,
көп жылдық, бір жылдық шөптердің бірнеше
түрі өседі. Қандыағаш құмында арагідік дауыл
соғып, құм көшкіні болып тұрады. [1][2]
ан, Саман, Тұрлыбай, Көлбай, Есет,Дәуей деп
таратылады.
Жалтыржон құмы
Жалтыржон құмы, Ж ы л т ы р ж о н - Ақсу ауданындағы құм. Балқаш
көлінің оңтүстігіндегі Лепсі, Ақсу өзені аралығында. Абсолют биіктігі
400-460 м. Жалтыржондағы құм төбешіктердің биіктігі 3 м, ал құм
жондарының биіктігі 15-40 м шамасыңца. Жусан, еркек шөп, айрауық,
бидайық, қызылмия, жыңғын, шеңтел өседі. Жалтыржон — қысқы,
көктемгі мал жайылымы
Ақбұйым (А қ б и і м) — қазақ халқының құрамындағы ру. Шежіре
бойынша Ұлы жүздегі Жалайыр тайпасынан таратылады. Ұраны
— Бекбау, Бақтияр, таңбасы — тарақ. Ежелгі қонысы Алтынемел
тауы мен Іле өзенінің арасы. Қыстауы — Іле өзенінің оң жағасы,
Шолақ тауының іші, Алтынемелдің күнгей жақ беткейіндегі
Бақтияр, Қосқұдық, Жартасты, Көктөбе жерлерінде. Жаздың
ыстық айларында Қапал —Арасан тауларындағы Жалғызағаш,
Қоянды, Арасан, Ақжар жайлауларына шыққан. Жидебай,
Көшентоған, Теректі т.б. қыстаулардың маңына егін салған.
Ақбұйым Сары, Құйас деген екі атаға бөлінеді, кейбір шежірелерде
Құйас,

Ұқсас жұмыстар

ҚАРАТАУ ҚОРЫҒЫ

Өзен алаптары

Сақтардың коғамдық құрылысы

Қостанай қаласының климатологиясы

Әлемдік мұхит 2500 жыл Көпжылдық тоң 10000 жыл аймақтарындағы жер асты мұздары

Экзогендік процестер

Өсімдік жамылғысының антропогендік факторлардан өзгеруі

ТМД елдері территориясында өсімдіктер мен жануарлардың таралуы және олардың заңдылықтары

КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ МӘДЕНИЕТІ

Топырақ жайлы

Пәндер