Қазақ Халқының Философиялық мұрасы ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫ

Презентация қосу

Қазақ Халқының
Философиялық мұрасы
ИСЛАМ
ФИЛОСОФИЯСЫ
«Мәдени мұра» бағдарламасы аясындағы
діни мазмұндағы еңбектер негізінен «Қазақ
халқының философиялық мұрасы»,
«Әлемдік философиялық мұра», «Қазақ
әдебиетінің тарихы», «Бабалар сөзі», «Әдеби
жәдігерліктер» сериялары бойынша жарық
көрген
«Ислам философиясы»
«Ислам философиясы» (4-том)
(4-том) кітабында
кітабында қазақ
қазақ даласынан
даласынан шыққан
шыққан ислам
ислам
философиясының негізгі
философиясының негізгі өкілдерінің
өкілдерінің шығармаларынан
шығармаларынан үзінділер
үзінділер және
және
олар жайлы
олар жайлы зерттеу
зерттеу мақалалары
мақалалары берілген.
берілген. «Мәдени
«Мәдени мұра»
мұра» бағдарламасы
бағдарламасы
аясында жарық
аясында жарық көрген
көрген еңбектердің
еңбектердің арасында
арасында бірыңғай
бірыңғай діни
діни мазмұндағы
мазмұндағы
еңбектерді қамтыған
еңбектерді қамтыған бірден-бір
бірден-бір жинақ
жинақ осы
осы кітап
кітап болып
болып табылады.
табылады. Кітапта
Кітапта
Халлаж Мансұрдың
Халлаж Мансұрдың «Халлаж
«Халлаж диуаны»,
диуаны», «Китаб-ут
«Китаб-ут тауасин»,
тауасин», Әбу
Әбу Мансұр
Мансұр
әл-Матуридидің «Китаб-ут
әл-Матуридидің «Китаб-ут таухид»,
таухид», Әл-Фарабидің
Әл-Фарабидің «Китаб-ул
«Китаб-ул милла»
милла»
(«Дін кітабы»),
(«Дін кітабы»), Жалалуддин
Жалалуддин Дауанидің
Дауанидің «Ахлақи
«Ахлақи жалалийа»
жалалийа» («Этика
(«Этика
кітабы»), Қожа
кітабы»), Қожа Ахмет
Ахмет Яссауидің
Яссауидің «Диуани
«Диуани хикмет»,
хикмет», «Фақрнама»,
«Фақрнама»,
«Көңілдің айнасы»,
«Көңілдің айнасы», Хусамеддин
Хусамеддин Сығнақидің
Сығнақидің «Рисала
«Рисала манақибу
манақибу Қожа
Қожа
Ахмет Яссауи»,
Ахмет Яссауи», Хазинидің
Хазинидің «Игі
«Игі адамдардың
адамдардың бақшасындағы
бақшасындағы теңіздің
теңіздің
жауһарлары», Сопы
жауһарлары», Сопы Аллаярдың
Аллаярдың «Сабатул
«Сабатул ажизин»,
ажизин», ЫбырайЫбырай
Алтынсариннің «Мұсылманшылық
Алтынсариннің «Мұсылманшылық тұтқасы»,
тұтқасы», Абай
Абай Құнанбаевтың
Құнанбаевтың «38- «38-
қарасөз», Шәкәрім
қарасөз», Шәкәрім Құдайбердиевтің
Құдайбердиевтің «Үш «Үш анық»,
анық», Мәшһүр
Мәшһүр ЖүсіпЖүсіп
Көпеевтің «Бұл
Көпеевтің «Бұл қазақ
қазақ қай
қай уақытта
уақытта үшүш жүз
жүз атанған?»,
атанған?», «Ғылым
«Ғылым туралы»,
туралы»,
«Өлең және
«Өлең және қарасөз
қарасөз ғибраты»
ғибраты» секілді
секілді шығармалары
шығармалары топтастырылған.
топтастырылған. Бұл Бұл
шығармалардың басым
шығармалардың басым көпшілігінің
көпшілігінің кітапта
кітапта толық
толық нұсқасы
нұсқасы емес,
емес, тек
тек
үзінділері берілген.
үзінділері берілген. Келтірілген
Келтірілген туындылардың
туындылардың кейбірі
кейбірі толығымен
толығымен дінидіни
тақырыпқа арналмаса
тақырыпқа арналмаса да,да, олардың
олардың діни
діни мазмұндағы
мазмұндағы жекелеген
жекелеген бөліктері
бөліктері
қамтылған. Негізінен
қамтылған. Негізінен әдебиетші
әдебиетші авторлар
авторлар тарапынан
тарапынан жазылған
жазылған бұлбұл
еңбектердің көпшілігі
еңбектердің көпшілігі діни
діни мазмұндағы
мазмұндағы әдеби
әдеби туындылар
туындылар іспетті.
іспетті.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
аясынды жарық көрген сопылық шығармалар

Рисала
Китаб – манақибу Сабат-ул
ут Қожа Ахмет Ажизин
тауасин Ясауи

Әл-Халладж, Әбу-л- Хусамиддин Сығанақи Сопы Аллаяр
Мүгісәл-Хұсайн б.
Мансұр
Толық аты-жөні Әбул-Муғис Хусейн бин Мансұр әл-Халлаж әл-
Байдауи.
Халлаж қазіргі Иран шекарасындағы Байдаға жақын мандаты Тур
деп аталатын елді мекенде х. 244/м. 857 жылы дүниеге келді. Атасы
Мухаммед зороастризм дінінде болатын. Халлаж Басрада ер жетті.
Сол жерде Бәни Тамим тайпасының қызы Уммул-Хусейн
Карнабаиаға үйленді. Өте жас кезінде хижри 260 жылы сопылық
жолды таңдады. Сопылық жолда үш шайхқа қызмет етіп, үшеуінен
әр түрлі салалар бойынша білім алды. Бірінші ұстазы Сахли
Тустари. 260-262 жылдары Ахуазда Сахлидің қасында хадис пен
Құран үйренді. Сол кезде ол түнгі намаздардың хикметін және шын
сопылық көзқарастың не екенін түсінеді. Өйткені сол ғасырдың
мұсылмандары сүннет пен Құранға өте жақын болатын. Сопылық
көзқарасына байланысты хижри 261 жылы Басраға қуғындалған
Тустаридің артынан Халлаж да кетеді.
Екінші ұстазы Амр әл-Макки (297/909 ж. ж.) Халлаж сүннетке өте
берілген Имам Бұхаридің осы шәкіртінен де дәріс алады. Одан
тәубаның қажеттілігін және рухани хәлдерге маңыз бермеу керек
екендігін үйренді. "Сопылық Құранға өте жиі берілуден тұрады,
сүннет болса осындай көзқарасқа мүмкіндік береді" деген пікірді
де ұстазынан алады.
Халлаж хижри 264 жылы бір сопының қызына үйленіп, одан төрт
бала сүйеді.
Халлаждың үшінші және аса маңызды тұлға болып
табылатын ұстазы Бағдат сопылық мектебінің атақты басшысы
Жунайд Бағдади (298/910 ж. ж.). Хижри 264/284 жылдар
арасында толық 20 жыл соның қызметінде болады. Жунайдтың
өз пікірлерін үйрететін мәжілісі болатын. Халлаж осы мәжілісте
Нури, Фути, ибн Ата және Шибли секілді атақты сопылармен
бірге болды. Халлаж осы мәжілісте сопылық тәжірибелердің
негізін құрайтын білімді үйренді. Жунайдтің мәжілісінде
Халлаж өзіне тән мінезін өз уақыт ішінде көрсетіп,
көзқарастары мен пікірлері өзгеше болып қалыптасты.
Сопылардың киімдерінің орнына әр түрлі үлгідегі киімдер киді.
Халлаж бұдан кейін өзін өте ауыр рухани тәжірибелер мен
ғибадатқа арнады. Уағыз бен тәлімгерлік саяхаттарына
байланысты оның риязаты кей кездері үзіліп қалды.
Хижри 282 жылы Халлаж алғаш рет қажылыққа барды.
Намаз оқып, дұға етуін, мушахадамен шұғылданып ыстыққа,
суыққа, жаңбырға қарамастан Қағбаның жанында бір жыл
қалды.
Хижри 284 жылы Жунайттен бөлінген Халлаж өз жолын
тауып, басқа сопылардан да бөлінді. Өзге сопылар оған деген
сенімдерін жоғалтты. Өйткені оның әрекеттері оны басқа
сопылардан бөліп тұратын еді. Сопылардың киімін тастап,
әскерлер "каба" деп атайтын киім немесе "муракка" деп
аталатын жеңсіз шапан киді. Хижри 284 жылдан 286 жылға
дейін жалғыз қалып құлшылықпен айналысты. Хижри 286
жылдан кейін өз көзқарастарын жаю үшін жолға шығады.
Халлаж хижри 286-290 жылдар аралығында Хорасанда өмір
сүрді. Ахуазда өмір сүріп, сол жерде үлкен құрмет көрді. Кейін
Иракқа барып, ол жерден парсы еліне өтеді. Алайда Құмнан
қуылады. Хижри 291 жылы екінші рет қажыға барып, Бағдатқа
қайта оралады. Мұсылман болмағандарға уағыз айту үшін
Үндістан мен Шығыс Түркістанға да барады. Ислам
мемлекетінің қиырларында Халлаж әскери киіммен Кашмирдегі
үнділерді, Машындағы түріктерді ислам дініне шақырды. Бұл
сапарында Қотан мен Турфанға дейін барды. Ол жерде үнді
касталарындағы көп адам мұсылман болды. Әлі күнге дейін сол
адамдарды "мансури" деп атайды. Кейінірек үнді мистикалық
көзқарасын өзінің сопылық көзқарастарымен қатар ұстанды
деген пікірлер бар. Әсіресе, "фана" хәлі мен үнді иогасының жоқ
болу хәлі арасындағы ұқсастыққа байланысты айыпталған. Тіпті
Үндістанда сиқырды үйренді деп те айтылады.
294-296 жылдар арасында Меккеге жасаған үшінші қажылық
сапарында мұсылмандарды өзін өлтіруге шақырған. Хаққа жету
жолында өзін өлі санап, әрдайым өзін құрбан етуді қалады. Осы
дүлей толқынды ішкі дүниесі кейбір тұлғаны өзіне дұшпан,
кейбірін дос етті. Қарсыластарының қатарына захир мазхабының
қазысы ибн Дауд, шейіт Бани Наубаһт, Мутазиланың атақты
ғалымы Әбу Әли Жуббаиді жатқызуға болады. Оны қолдағандар
шафиғи мазхабының қазысы ибн Сураийа, әскер қолбасшысы
Хусайн бин Хамдан, ханбали мазхабының лидері ибн-ул Му'таз.
Халлаж алдымен Ахуазға қашты. Кейін Сус қаласына өтті,
бірақ жақындарының бірі хабар беріп, сол жерде ұсталынып
қамауға алынды. Риуаяттар бойынша сегіз жыл түрмеде отырған
кезде Бағдатта атағы жайылды.
Кейін бұрындары сопылықпен айналысып соңында одан
шығып кеткен Ауарижи атты біреуі Құран оқудың ұстазы (раис-ул
курра) мақамындағы ибн Мужахидке Халлажды жалған
кереметтер көрсетіп жатыр деп хабар берді. Сол бойынша Халлаж
сот алдында жауап берді. Илхам (аян) сенімі, Аллаға ғашық
болғандықтан құрбан болу идеясы мен тән қағбасының құлауы
секілді мәселелерді қамтыған символикалық, астарлы сөздердің
қай мағынаны білдіретіндігіне қарамай, сөздердің тура
мағынасына қарап үкім шығартылды. Оның "тән қағбасының
құлауы" сөзінен кейін карматилер шын мәнінде Қағбаны құлатуы
оқиғасы жүзеге асқаннан кейін, ел іші дүрлігіп кетті. Міне осы
Кармати оқиғасы, Саманиттердің кейбір мүриттерді қанаттарының
астына алып қорғаушысы және Ханбали мазхабының көтерілісі,
осылардың барлығы Халлаждың сотталуын тездетуші факторлар
болды.
Сондай-ақ бұл жерде Халлаждың өлім жазасына кесілуіне себеп
болған мәселе бойынша "рухани қажылық" секілді басқа вариантты да
ойша шешу керек. Ол жерде мынадай сөздер бар: Халлаж кармати
идеясын уағыздады деген жаламен жауапқа тартылған кезде оның
"рухани қажылық" туралы жазылған кішкентай бір дәптері қолға түседі.
"Адам шариғат бойынша қажылық ғибадатын өтегісі келсе, үйінің бір
бөлмесіне орналасады. Белгілі шарттармен сол бөлмеге (қабыланы
көрсетіп тұратын) "михраб" жасап, сол жерде тазаланады (ғұсыл).
Ихрамды (қажылықта киетін киім) киіп, мыналарды айтып, мыналарды
істеп осылайша намаз оқиды. Құранның мына сүресін жатқа айтып, осы
бөлменің ішінде айналып тәуап етеді, сол жерде былайша тәспі
тартады. Осылардың барлығын істеген адам Меккеде Қағбаны тауап
еткендей болады.
Осы мәселені қазылар Халлаждан сұраған кезде ол мұны жоққа
шығарған жоқ. Алайда өзінің тек қана насихат бергендігін, ешкімді
мұны істеуге зорламағандығын және естіген хадисін баяндағанын
айтқан.
Бірінші қазы Әбу Омар Халлажды зындықтықпен айыптап, өлім
жазасына кесті. Екінші қазы ибн Мужахидтің халифасы ибн Бухлул "егер
бұл хадисті жеткізу болса Халлаждан мұны қабылдап қабылдамағанын
сұрау керек. Бәлки тәуба етіп бас тартар"- деп шешім шығарды. Алайда
уәзір Хамид, Әбу Омардың пәтуасын жеткілікті деп есептеп ибн
Бухлулдің жоқ болғандығын пайдаланып пәтуаны қабылдайды.
Хаттаманы жазған хатшының ұлы ибн Занжидің айтқандары мыналар:
"Күн сайын Халлаждың мүридтерінің үйіндегі дәптер парақтары уәзір
Хамидке әкелінетін еді. Дәптерлер оның алдына қойылып, ол оны оқу
үшін әкеме беретін. Әрдайым осылай еді. Бір күні әкем қазылар Әбу Омар
мен ибн Әл-Ушрамидің алдында Халлаждың дәптерлерінің бірін оқыды.
Ол жерде Халлаж былай дейді: Шариғат бойынша қажылық парызын
өтегісі келген адам, мүмкіншілігі болмаса үйіндегі бір жабық бөлмені
тазалап, ол жерге ешкімді кіргізбейді. Сол жерде Байт Әл-Харамда тауап
еткендей тауап етеді. Меккеде жасалынатын дұғалар мен құлшылықтарды
орындайды. Мысалы, 30 жетімді жинап, оларды киіндіреді. Олар тамақты
жеп, қолдарын жуған кезде, оларға бір көйлек пен жеті дирхам береді. Бұл
оған қажылық сауабын береді.
Әкем осыны оқып бітіргеннен кейін қазы Әбу Омар Халлаждан мұны қай
жерден алғандығын сұрады. Ол болса мұны Хасан Басридің "Китаб- ул
Ихлас" атты еңбегінен алғандығын айтты. Сол кезде қазы "Сен өтірік айтып
тұрсың, сенің қаныңды ағызу керек", - деді. Міне осы сәтте уәзір Хамид мына
айтқандарыңды жаз деп араға кірді. Ал қазы болса сөзін әлі аяқтамаған
болатын. Уәзір Хамид қазыға қайтадан айтқандарын жазуын талап етті. Қазы
тақырыпты ауыстырып өзін қорғай бастады. Хамид сия сауытты оған ұзатып,
бір қағазға жазуын айтты. Қазы қабылдамай бас тартты. Алайда уәзір Хамид
оның басын аламын деп қорқытып, қол қоюын талап етті. Сол кезде қазы
қолын қойды: "қанын ағызу халал" - деп. Соттың басқа мүшелері де қолын
қойды. Пәтуа оқылған кезде Халлаж айқай салды: "Менің тәнім сақталған,
күнәсізден күнәсіз қанымды төгуге болмайды. Менің иманым - ислам.
Мазхабым - сүннет және сахабаны құрметтеймін. Менің сүннетті зерттейтін
көп кітабым бар. Кітап дүкендерінде сатылып жатыр. Алла менің қанымды
сақтасын". Осыларды қайталап жатқан кезде шешім қағазға түсіп жатты.
Шешім шығарылып, Халлаж өз бөлмесіне апарылды.
Шешім Халлаждың жолдасы Насыр тарапынан Ханифаға жеткізілді. Насыр
осы әулиенің өлім жазасы ұлыңның мойнында қалады деп халифаның анасын
қорқытты. Шынында да халифа өлім жазасына әмір етіп, кейін ауырып қалды.
Артынша шешімді кері алып, сырқатынан айықты. Хамид болса Халифаға
қайтадан хат жолдап өлім жазасын тездету керектігін айтып қысым жасады. Ал
Халифа қайтыс болды. Уәзір Хамид қауіпсіздік басшысына өлім жазасын
орындауды айтты. Ол болса халықтың көтерілуінен қорқып бұдан бас тартты.
Бірақ Хамид оны қорғайтындығын, өлім жазасын қалай істеу керектігін айтты.
Асылу үшін өлім тақтасының үстіне шығартылған Халлаж топ ішіндегі
Шиблиден жайнамазын төсеуді өтінді. Шибли жайнамазды төсегеннен кейін
Халлаж 2 ракат намаз оқиды. Бірінші ракатта Фатиха сүресі мен Бақара сүресінің
155-аятын, екінші ракатта Фатиха сүресі мен Али Имран сүресінің 185-аятын
оқыды. Сәлем бергеннен кейін дұға етті. Сол кезде жендет Әбул Харис келіп
қылышын сермеп Халлаждың мұрнын шапты. Аппақ шаштар әп-сәтте қызыл
түске боялды. Сол кезде Шибли мен Халлаждың дәруіштерінің бір тобы абыр-
сабыр болды. (Massignon (Louis) Kraus (Paul). Akbar al-Hallaj, ss. 7, 8, Paris 1936).
Сүйектері көрінгенге дейін Халлажға қамшымен дүре соғылды.
Сонда да Халлаж дыбыс шығармады. Ол "Алла, Алла" деп қамшы
соққысын санап жатты. Халлаждың өлім жазасы туралы риуаяттар
өте анық жегіп, әдебиеттерден алынған мәліметтер бойынша, өлім
жазасы былайша орындалған: мұрны кесілген; қамшыланған; тәні
бөлшектелген; дар ағашына асылған; басқаларға ғибрат болсын деп
асулы тұрған; басы кесілген; мәйіті өртелген; күлін бір мұнарадан
желмен шашқан немесе өзенге тасталған.
("Akbar al-Hallaj" кітабындағы риуаяттар бойынша)
Алайда біз бұл мәселені ислам дінінің негіздеріне орай талдауды
қажет деп таптық. Халлаждың соңғы сөзі Шура сүресінің 18-аяты
болатын: "Оған сенбейтіндер, тез болуын күтеді. Сенетіндер болса
қорқыныштан дірілдейді. Сондай-ақ оның шындық екенін біледі.
Естерінде болсын қиямет күні сол туралы айтысқандар өте терең
адасу ішінде болады". Өлім жазасы 309 жылы 24 зилка'адада / 922
жылы 26 наурызда орындалды.
Ол сүннет пен рухани тәжірибе арасында абсолютті үйлесімділік
бар екендігін жақтайды. Уағыздарында әрдайым Құранды негізге
алуды, жиі-жиі риазат жасауды, рухқа сіңіп кеткен құлшылық
түсінігіне ие болуды, әрдайым тәубаға келуді, толассыз Алланы
іздеуді айтқан. Өзінің Аллаға жеткендігін әрдайым тілге тиек ететін.
Сөз сөйлеген кезде ең танымал және ең дұрыс хадистерге сүйенетін.
Алайда бұл оқиғалардың оның сопылық тәжірибелеріне сәйкес
болғандығы да шындық. Әдебиеттерде Халлаж хадис
айтушылардың желісіндегі адамдардың орнына символикалық
иснад қойғандығы, яғни адамдардың орнына құдайдың есімдері мен
рухани болмыстарды қойғандығы айтылады. Бұл жердегі оның
мақсаты иснадтармен сөйлескеннің Алла екендігін көрсету болатын.
Мысалы: "Өмірдің рухы, есім мен Алланың пікірінше, адамзат
баласы Маған таңертең топыраққа сәжде етіп қылған намаздан
жақсы құлшылық ұсына алмайды".
Халлаж барлық халық өкілдерімен жолыққан. Әрбір халық
өкілдеріне солар секілді киініп барған және солар секілді сөйлескен.
Сол себепті де оның сөздерін кей кездері түсіну қиын. Мутазила
мазхабындағылармен өздері секілді, суннидтермен де суннидтер
секілді сөйлескендігі айтылады. Сондықтан да, оның кармати ілімін -
насихатын жүргізген деген айып тағылады. Шын мәнінде Халлаж
Алиді жақсы көретін. Махди секілді Иса пайғамбардың қайтып
келетіндігін жақтады. Сондай-ақ сүннетке берік болғандығы белгілі
болатын. Басшылыққа бағынуды бұйыратын. Оның өлімі де осының
айғағы болып табылады. Ол жүректерге жол ашуға тырысатын.
Мақсаты әркімнің құлшылықтарын орындауы болатын. Құданлық
бірлікті бастан кешіру оның көп м.ақсатының бірі еді. Алланың
адамды махаббатпен жаратқандығына, Алланың адамның ішінде бар
екендігіне байланысты сөздері де бар болатын.
Ақырет өмірінің жалпы халық пен таңдаулылар үшін әр түрлі
екендігін жақтайды.
Халлаж барлығынан бұрын өте жақсы мұсылман болатын. Оның
сопылық көзқарасы толығымен Құран мен хадистерінен
шыққандығы кейін аудармасы берілетін аңызды оқыған кезде бұл
жағын оңай көруге болады. Мазхаб жағынан ханбали мазхабына
жататын ол мазхабтардың ең жоғарғы үкімдерін алып, солар
бойынша амал етуді өзіне сара жол яғни мазхаб етіп алғандығы өз
сөздерінен байқауға болады.
Тақуасына келер болсақ, өмірінің соңғы қырық немесе елу
жылына қатысты парыз намаздарының барлығын ғұсыл алып
қылғандығы, түнгі намаздарды өте көп оқып, екі ракаттық
намаздарды бір рет Құран қатым еткендігі "Ахбар" атты кітабында
баяндалады.
Халлаждың айтпай кетуге болмайтын өте маңызды бір қыры бар:
Өзінің сопылық көзқарастарымен суннидтік ислам арасында
кикілжің пайда болған кезде Халлаж бірін екіншісіне құрбан етпей,
екеуіне де берілген күйде қалып өлімге бас тіккен.
КИТАБ-УТ ТАУАСИН

1. Тауасин сөзі тасин сөзінің көпше түрі. Тасин Құранда үш
сүренің (Шуара, Нәмл, Қаса) басындағы әріптердің алғашқы
екеуін (та және син) оқыған кезде пайда болған сөз.
Мистикалық құпия тақырыптарды білдіру үшін
таңдалғандығы анық.
2 Осы алғашқы тасинде Халлаж Мұхаммед (с.а.с)
пайғамбардың ұлылығы мен Халлаж доктринасының негізгі
идеясы болып табылатын Нур-и Мұхаммед (Мұхаммедтің
нұры) түсінігін беруге тырысқан. Сол себепті осы тасинге есім
ретінде шамшырақ деген мағынаны білдіретін "Сиряж" сөзін
таңдаған. Бұл "тасин" сөзін қолданудағы басты мақсат Хз.
Мұхаммед пайғамбар.
Хусамеддин Сығанақи
Сунна – пайғамбарымыз Мұхамедтің ұстанған жол өнегесі. Оның жолын қуушыларды
сунниттер деп атайды. Сонымен қатар шииттер ағымы да бар екендігін де білеміз. Хадистер
топтамасын сунна деп атаймыз. Суннизм негізі Суннадан бастау алады.Сунна жолын дәріптейтін
Ислам дініндегі мұсылмандар. Осы сунна жолын ұстанушы Араб тұқымынан тарайтын Һисамиддин
Сығанақидың(Сунақ Ата) да дін таратушылығына қатыстылығынан болып отыр. Ол Сығанақ
қаласында медресе ұстап, мешіт салдырады. Исламға халықты баулиды. Мұсылмандыққа шақырып,
дінге кіргізеді. Өзі туып өскен Сығанақ қаласы ертеректе еліміздің мәдени орталықтарының бірі
болды. Оның аты Араб, Парсы,Орыс ғалымдарының жазуымен әлемге белгілі еді. Сығанақ қаласының
тарихы кітапқа жазылып, хандық құрылған дәуір сипатталды. 1219 жылы Жошыхан әскері,
Сығанақты жаулап, оның қорғанын бұзып, қиратқан. 100 жылдан соң қайта қалпына келіп
гүлденген. Онда талай қазақ хандықтары өткен. Сығанақ қаласының қорғаны қасында Һисамиддин
Сунақидың (Сунақ Ата) мазары орналасқан. Оның шығу тегін тағы да еске салар болсақ арабтың
Құрайыш тайпасының Тайм руынан Пайғамбарымыз Мұхаммедтің қайын атасы, төрт халифтың
алғашқысы Әбу Бәкір Сыддықтың он алтыншы ұрпағы. Ол қазақ жеріне хақ дін исламды
насихаттаған. Кезінде Қожа Ахмет Иассауидің имамы болып қызмет атқарған. Сонымен қатар
Һисамиддин Сунақидың алдыңғы аталары да қазақ топырағында өмір сүрген. Сунақ Атаның арғы
аталарының бірі Мәнсүр Мәліктің де Сығанақ қаласында мазарының болуы, үлкен бабамыздың сол
Сығанақ қаласымен өмір сүргендігін дәлелдейді Аты әйгілі Сығанақ қаласында ертеде Сунна(қ)
қаласыда жапсарлас болғандығын атақты гоеграф Ремезовтың картасынан анық көреміз. Десекте
жергілікті тұрғындар мен басқа да халықтар екі қаланың атауын қатар айтып, алып жүрген.
Тіптен ата бабаларымыз өздерінің аттарын ру атымен емес, қала атымен атап отырғанға
ұқсайды. Қожа Ахмет Иассауи де өзінің ныспысын Түркістани демей, сол ғасырда дәурені жүріп
тұрған Иассы қаласына байланыстыра атауында да үлкен мән бар сияқты. Сунақ Атаның да өз
ныспысын лақап атпен «Сығанақи» деп атауы екі ғұламаның бір-біріне ұқсастығын байқатады.
ХҰСАМЕДДИН СЫҒНАҚИ
РИСАЛА МАНАКИБУ ҚОЖА АХМЕТ ИАСАУИ
Мейірімді, рақымды
Алланың атымен бастайын!
Бұл рисала "Нихайа" атты еңбектің авторы Мәулана Хусамеддин алламаи
Сығнақидің шығармасы.
Рахман және рахим Алланың атымен...
Білгейсіз, Шайх Ахмед Иасауи жүз жетпіс кәміл пірге қызмет жасап, ижазат,
тариқат рұқсаты мен бұйрығын алған. Олардың әрбірінен шапан киген, сонымен
қатар, жария зікір салуға, сема және рақс жасауға арнайы рұқсат алған. Жүз
жиырма алты яки де жүз отыз жыл ғұмыр кешкен. Аңға салатын құстары мен
иттері болған. Шайхулислам Шайх Шахабеддин Сухрауардиден қарапайым
халыққа тәлім-тәрбие беру, жол көрсету әдістемесін үйренген. Абдалдар (абдал -
діндар, сопы) санатынан болып, "чахар дарб" (чахар дарб - шаш, сақал, мұрт және
қасын қысқартып тұру) жасаған.
Ашық (захири) ілімді Имам Фахреддин Разиден үйренеді. Жетпіс үш ілім
бойынша дәріс берген. Отыз жыл медреседе Ислам шариғатын меңгеріп, Қағбада
бағыт бағдар беріп отырды. Каландарлармен саяхат жасап, абдад дәруіш, Қызыр
және Ілиястармен дос-жаран болады. Сонымен қатар ол Қызырдың (а.с.)
тәрбиесінде болған.
Халифа Ахмет Қажы Абдулхалиқ Ғиждуанидің досы еді. Баба Машын, Хакім
Ата, Сопы Данышменд және Қажы Дуги сияқты төрт кәміл пірмен қасиетті
қағбаны Ғиждуанда тауап қылады.
Бір күні Қожа Ахмет Иасауи ас пісіріп, Қажы Дугиге "Ғиждуанға барып, Қажы
Абдулхалиқтен қатық алып кел" дейді. Қажы Дуги Ғиждуанға жетпестен бұрын, Қажы
Абдулхалиқтың халифасы Қажы Ариф Ривгери қатықты өзі алып келеді де, дереу кері
қайтады. Қайтар жолда Қажы Дугиді жолықтырып, Ғиждуанға қайтады. (Бұдан
хабардар болған Қажы Дуги) былай дейді: "Арифтың амалы (һәлі) менен де жоғары
болды".
Бір күні Қожа Ахмет түрік машайықымен "Әулие бау" деп аталатын бауда әңгіме-
дүкен құрып отырып: "Егерде кімде-кім өз бойындағы кереметін күшімен осы бауға
рақс еткізе алса, онда ол нағыз жігіт" дейді. Сол сәтте, барша бау зікір сала бастайды.
Сонда Қожа Ахмет: "Мен бір-ақ ауыз сөз айтып ем", - дегені сол-ақ екен, бау зікірін
дереу тоқтатады.
Феркет шаһарында жүргенде Қажы Зікірия Фаһирдің мазаратына зиярат жасамақ
болып жолға шығады. (Олар жолға шыққанда) Фарқат шаһарының да өздерімен бірге
ілесіп келе жатқанын байқайды. Сонда мұны байқаған Халифа Ахмет (Иасауи)
соңдарынан еріп келе жатқан шаһарға "кері қайт!" деп әмір етеді. Мұнан соң шаһар
дереу кері қайтады.
Бір де Халифа Ахметтің сұхбатында жиырма екі мың мүфти, алпыс мың
сейітзада, он мың Харимзили имамзада, тоқсан мың уәлі, сегіз мың абдал және он екі
мың керемет иесі сопылар бар еді. Теккелерінде еркектермен бірге әйелдер де рақс
һәм сема билейтін, зікір салатын.
Күтпеген жерден Араб елдерінен қырық дәруіш келіп кіреді. Олар Халифа Ахметтен:
"Әйел мен еркек бір жерде зікір салып, сема жасап жатқандарың дұрыс па?" - деп
наразылықтарын білдіреді. Сонда Халифа Ахмет отты мақтаға орап, оралған мақтаны
құтыға салып, аузын мықтап бекітіп келген қонақтардың қолына ұстатады. Құтыны
алғаннан соң қонақтар кері қайтады.
Еліне оралғаннан соң, бұлар Мысырдың бір қаласында үлкен бір мешітте,
көпшілік ортасында Қожа Ахметтің берген құтысын ашады. Оттың мақтаға еш зиян
келтірмегенін керген олар: "Қожа Ахмет бізге ишара еткен екен. Оның бізге айтпағы,
біздің сұхбатта еркек пен әйелдің хәлі осындай деген екен. Олар бірге болса да
көңілдеріне дақ түсірмейді" деген екен.
Сол кезде араб шайхтары бір ауыздан: "Халифа Ахмет біздің де піріміз-дүр" - деп
мойындаған екен.
Он екі жасында Халифа Ахметтің ісі тәмам болды (һәлі кәмілдікке ұласты). Бір
күні былай деді: "Уа, достар! Әдепке мұқият болыңыз. Мен әдепке байланысты
жіберген бір кемшілігімнің кесірінен, пірім Қызырға (а.с.) абдаллардан өтініш
жасағанына қарамастан, Арабтың (яки де Батыстың) шайхы бола алмадым һәм ұятқа
қалдым.
Халифа Ахмет былай деді: "жүз жетпіс пірге қызмет қылдым. Соңғы пірім Хз.
Шайхулислам Султанул-арифин Шайх Шихабуддин Сухрауардинің арқасында кәміл
болдым. Ол "Ауариа-ул муариатің" авторы."
Бірде Халифа Ахмет қасиетті Қағбаға баруға ниет қылып: "Кімде-кім кереметімен
Қағбаны алып келген адам ғана нағыз қасиет иесі"- деп, төрт жүз уәли, төрт жүз
керемет иелері сопыларды, төрт жүз аң итін, торт жүз атпенен Ғиждуанға келіп
жетеді. Қажы Абдулхалиқ Қажы Арифке былай дейді: "Халифа Ахмет Меккеге бару
үшін жолға шықты, дәл қазір Ғиждуанға жетіп қалды, барып қарсы алыңдар", - деп
тапсырма береді. Қожа Ариф дереу жөнеледі.
Халифа Ахметке Қажы Абдулхалиқтың төрт жүз түйе мен төрт жүз сиыр сойып,
қонаққа шақырғандығын және қасиетті Қағбаны Ғиждуанға алып келгендігін айтады.
Таң атысымен Қожа Ахмет пен барлық түрік шейхтері Қағбаны тәуап етеді. Сонан соң
ақырет күні бізден бір нышан болсын деп тас лақтырады.
Мұнан соң Қожа Ахмет: "Уа Қожа Абдулхалиқ, естуімізше сіздің тірі жанды өлтіре алатын мүридіңіз
бар екен, соның кереметін көрелік",- дейді. Қажы Абдулхалиқ Қажы Арифті нұсқап көрсетеді.
Қажы Ариф ұстазына (Қажы Абдулхалиқ): "Бұлардың адамдарының жанын алайын ба, әлде
аттарының жанын алайын ба?" - деп сұрайды.
Қажы Абдулхалиқ: "Аттарының", - деп жауап қатады. Қажы Ариф аттарға қарап қол сілтегені сол-ақ
екен, төрт (төр жүз?) аттың мойнынан қан сау етіп ағады.
Жамағат: "өлтіруші екен!" - деп таңғалады.
Сонымен қатар Халифа Ахмет сұхбатынан бұрын Баба Машынның қолын мойнына байлап, бес жүз
бір дүре соқтырады. Сол кезде Баба Машынның қолтығынан бір көгершін (басқа бір әлемге) ұшып
кетеді. Сол сәттен бастап Баба Машын дәруіш болып, Халифа Ахметтің халифаларының бірі болады.
Бір дәруіштің хәлі жоғарылағаны соншалық, мінетін есегі Түркістаннан Хотен қақпаларына дейін
тезек орнына мисқ (жұпар иісті зат) тастайтын. Халифа Ахмет бұл есекті сатып алып, "қиямет күніне
дейін сенің барлық ұрпағыңа тиесілі болсын", - деп арпа толтырылған қамбаны атайды.
Бір түнде Халифа Ахметке тоқсан әмірші келді. Олардың әрбірінің қасында он үш мың кісі бар еді.
Барлығы да қол беріп бір түннің ішінде уәлі және кәміл болды.
Бір де Халифа Ахмет былай дейді: "Біздің, Қажы Абдулхалиқтың, қажы Хасан Ендакинің және
Абдуллах Баракинің рухани хәлі Қажы Юсуф Хамаданидің құзырында тәмам болды. Хамадани
"Мифтахул улум" еңбегінің авторы болып табылады. Ал оның рухани хәлі Зул Хайрдың халифасы
Шайх Зул Фадлда тәмам болған".
Бірде ол былай деді: "Бір күні пірім Шайх Шахабуддин Сухрауарди "Уа, Түркістанның пірі!"- деп
айғай салады. Мен "әмір етіңіз", - деп жауап қаттым. Сол сәтте менен бұрынғылар мен кейінгі
адамдардың ілімі маған өтті. Сол сәтте жаным қысылып, жан дауысым шықты. Түсімде ұлым
Ибрагимнің өлгенін (немесе ұйқыдағы кезінде өлтірілгенін) көрдім. Мен халықтың азабын көп
көргендігім үшін осы дәрежеге жеттім. Маған жүз жыл бойы тас лақтырды, сабыр еттім. Сабыр етуші
түбінде жеңіске жетеді.
Рисала тәмам болды.
Signaki. Manakibu Hvace Ahmad Yesevi.
Пат Araștirma Dergisi, 1998, Istanbul.
Аударған А.Жүсіпбай
СОПЫ АЛЛАЯР*
(1644-1724)
Суфи Аллаяр Орта Азияның сопылық әдебиеті дәстүрлерін жалғастырып
өзіне тән мектеп қалыптастырған ақын және ойшыл ғалым. Суфи 1644 жылы
Каттақорған билігіндегі Мыңдер ауылында Аллақұлы отбасында дүниеге
келген. Суфи Аллаяр алдымен шайхтар ауылындағы мешіттің жанындағы
мектепте, сосын Бухарадағы медреседе тағылым алған. Медресені бітірген
соң Жуйбар шайхтарынан дәріс алған. Содан кейін Суфи Аллаяр біраз уақыт
Бұхарада, Абдулазиз ханның сарайында салық жинаушы қызметін атқарған.
Бірақ жұмсақ жүректі ақ көңіл Суфи Аллаяр бұл жұмыста көп істемеді.
Байлыққа қызықпады. Білім алуға, сопылықты терең үйренуге, көркем
шығармашылыққа беріліп кетті. Тыным таппай еңбек етті. Осымен
шектелмей өзінен бір қатар жоғары тұрған атақты шайх Хабибуллаға шәкірт
болды. Он жылдан кейін шайхтық дәрежесіне көтерілді.
Сопы ақын сол дәуір ішінде "Маслақ ул-муттақийн",
"Сабат ул- ажизийн", "Мурад ул-арифийн", "Сираж ул-
ажизийн", "Махзан ул- мути'н", "Нажат ут-талибин" сияқты
діни-философиялық еңбектер жазды. Суфи Аллаярдың бұл
еңбектерінде Құран Кәрім аяттары, Хадис Шариф хикметтері
және сопылық мақсаттар керемет көріністе бір-біріне
байланысып кеткен. Философ ақын әлсіздерге, жолдан
азғандарға, сол сияқты дәруиштерге де тура жолды көрсетіп
берді. Ынсаппен әділдікті, адал және туралықты, даналық,
ғашықтық және рухани арылуды жырлады, нәпсі мен
пақырлықты қатты сынады. Дүние ләззаттарынан бас тартып,
өзін Аллаға арнау философиясын дамытты. Орталық Азияда
кең тараған Иасауийа-Жахрийа тариқаты мақсаттары үшін
күресті.
Тамшыдан пәк гауһар жаратқан,
Аспанды жаратты көкте,
Әлемге өз әмірін толық жүргізген,
Адамзатқа одан береке бөліп береді. САБАТ-УЛ АЖИЗИН
Әлем ішінде әр түрлі бөлікке бөліп жаратты,
Әр мезгіл әр түрлі өсу, жаңаруды пайда қылады, Мейірімді, рақымды
Ғажап жаратылыс, ғажап тағдыр үкімі, Алланың атымен бастаймын!
Бір сәтте наданды дана қылады.
Пәк топырақты тән мен жан қылған соң,
Оны барлық есімді білетін қылды.
Әлемдер Иесі егер біреуді құтқарса,
Тау астында қалса да, аман шығады,
Өйткені топан суы даланы да, тауды да басты,
Бірақ Нұхтың аяғы ылғал болмады,
Халилулла үшін от жандырды,
Аяқ баспай тұрып-ақ от гүлзарға айналды.
Ашулы жел бар халықты өлтірді,
Енді сол ел самалы Худқа еріді,
Балық қарнында бір керемет иесі,
Шілде отырса да, аман-сау шықты
Егер кімді бұйырса, фариқ ул фарқ ,
Бір сәтте шығыстан батыс шығады.
Калимның (Мұса) иығындағы құт аса таяқ,
Кейде көпір болатын, кейде айдаһарға,
Ұлы дария ернінде қурап қалған ерінді,
Егер от пен суда айырмашылық болса,
Су мекенінен қандай найзағай шығады.
Егер бірнеше шам оттан жиналатын болса,
Қара судан көз нұрындай шырақ қылады,
Қай бір құдіретті еске алса да,
Адамзат баласының ақылы қысқа.
Ол әрдайым бар, Оның мекені жоқ,
Оның өзі күмәнсіз, әрі үлгісіз (ұқсассыз),
Көңілге келсе, көзге түссе әр нәрсе,
Жаратушы тірі зат, одан пәк,
Ол әкім үкімі барлық әлемде,
Оның затына ешкімнің ақылы жетпейді,
Періштелер, набийлердің де ақылы жетпеді,
Пікір қылмай бойсұнды.
Бірақ сен Алланың құдіретін терең ойлан!
Ғажап істерді жаратқан!
***
Құдайдан не келсе де, шын деп білгін,
Тағы да тіліңменен нақтылағын,
Мұсылмандық жолында иман (сенім) осы,
Бұны білмеген кісі ертең өкінеді.
Сен анық біл, иманың кем болмасын,
Иман - біреу, ол көп те болмайды,
Бұл сөз суннилердің аһлінің жолы,
Осы сөзге әрбір топ таласты.
Болады әрбір істің артық кемі,
Жақсы амалдан адамзат сыйлық алар,
Амал қылғын бірақ еш айтпаңыз,
Амал арқасында жұмаққа кіреміз
Оның бұйрығын жан көңіліңмен қабыл ал,
Амал қыл және Оның жақсылығына сал.
Нәсіп етсе, жәннат оның жақсылығынан,
Мақсат - қылған амалыңмен мақтану емес,
Амал қыл амал қылуға пенде бұйырылған,
Пайда тапқандар, амал қылуда,
Иман нұры артады көбейді деді,
Амалдың пайдасы - иманменен,
Қашан жалғыз амал қылғанмен,
Имансыз кісіден құдай бізді сақтасын,
Құдай оның еш ісін қабылдамайды,
Егер жақсылар амал қылса,
Жер жүзінің малын садақа қылса,
Анық біл күпір болар, менмендік пен мұңсыздық,
Сен екі жолды біл, пайдалы,
Бірі оң қол жағында, бірі де сол,
Адам қиямет ақырда не боларын білмес,
Екі жолдың қайсысына барарын,
Егер Алла сыйға тартса пейішті,
Адн есігін басса қадамың,
Қарыш - сүйем қалса да, жұмаққа
Бұрынғыдан бетер қауіп қыл
Құдай сақтасын, барған жолыңнан,
Егер қайтарса, не келер қолыңнан,
Егер тозақ аузында болса, аяғың
Үмітіңді үзбе, кешірімшіл Құдайың,
Әжеп емес, егер қайтарса, тозақтан,
Нәсіп етер саған жұмақты
Егер үстіңдегі жеті қат көкті
Кезіп, дәріс алсаң, жетпіс сабақты,
Періштедей егер, құл болсаң да,
Анық біл, сен бір пендесің
Сенің атың да, затың да пенде болса,
Қалай қауіп қылмайсың, жаның тәнде болса,
Құлдың ісі - қорқу, зар еңіреу
Қабылдау, қабылдамау Алланың еркінде,
Егер кешірмесе бейшарасың
Қай жолға бар десе, барасың!
Кел әй, нәпсі, көзіңді аш!
Сүйеніш жоқ екен осы заманда
Егер саған алтыннан тақ берілсе де,
Өзіңнен төменге ешқашан зорлық қылма,
Егер әлем билігі қолыңа берілсе де,
Кісі өз хәлін темен білу керек
Егер дәрежең жоғары аспанмен тең болса да,
Құлаған кемтарлардың һәліне қарас
Жақсының жүзі жерге қарап тұрады
Егер шынында басың төрде болса,
Күн сияқты топырақты сүй,

Ұқсас жұмыстар

Қазақ философиясының өкілдері

Қазіргі заман қазақ философиясы

Қорқыт айтқан делінетін кейбір сөздер

Қазақ философиясының ерекшелік сипаты

Қара сөздері

Философияның қалыптасуының негізгі кезеңдері

Ислам философиясының кезеңдері

Түркі философия

Түркілердің Ислам тарихына араласуы

Түркі кезең философиясының өкілдері

Пәндер