М. С. Горбачев реформасы тұсындағы Қазақстан (1985–1991 жж. )

Презентация қосу

1985 жылғы наурызда К. У. Черненко қайтыс болғаннан кейін
КОКП Орталық Комитетінің Бас хатшысы қызметіне М. С. Горбачев
сайланды. КОКП Орталық комитетінің сәуір айында болған
пленумында әлеуметтік экономикалық өмірдің мәселелеріне жаңаша
қарауға әрекет жасалынды. Пленумда әлеуметтік экономикалық
дамуды жеделдету бағыты жарияланды. Бұл серпілісті саяси
басшылық дамудың экономикалық қарқынының бәсеңдеуіне жол бер
меу және негізгі күштерді осы бағытқа жұмылдыру арқылы жүзеге
асығуға тырысты.
Ғылыми техникалық прогресс негізінде экономиканың
құрылымдық қайта құру проблемаларын КОКП Орталық Комитетінің
ірі мәжілісінде талқылау жаңа басшылықтың алғашқы қадамы болды.
1986 жылдың ақпанында болған КОКП-ның XXVII съезінде бұл бағыт
қолдау тауып, дамытылды.
Өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардағы түпкілікті
өзгерістер социализмді жетілдірудің құралы, социалистік құрылыстың
орасан зор артықшылықтары мен мүмкіндіктерін ашудың шарты деп
қаралды.
Сәуір (1985 ж.) пленумы, одан кейінгі пленумдар да, КОКП-ның
XXVII съезі де КСРО-ны төніп келе жатқан терең дағдарыстан құтқара ал
мады және құтқара да алмайтын еді.
Жеделдету бағыты терең ұғынылған ғылыми концепциясыз, айқын
да, анық бағдарламасыз жүргізілді. Жеделдету бағытының сәтсіздікке
ұшырауының негізгі кінәлілері жекелеген басшы коммунистер болып
жариялануы белгілі бір заңдылық тәрізді. Мысалы, Мәскеуде В. В.
Гришин, Ленинградта Г. В. Романов, ұлттық республикаларда Д. Қонаев
пен Г. Алив.
Жаңарудағы тежеудің ұшығы әміршіл-әкімшіл жүйенің
бұрынғыша сақталуында, оның саяси институттарының тиімсіздігіне,
халыққа жаттығында, адамға жақсы еңбек ету негізінен тиімсіз болған,
оның экономикалық құрылымдарының өміршең еместігінде жатты. Қоғам
дамуының қажеттерінен ғылым да қалып қойды.
Алғашқыда жарияланған мақсаттар мен нақты өмірдің арасындағы
күрделі қайшылықтардың нәтижесі 1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан
оқиғаларына жеткізді.
1986 жылғы желтоқсан оқиғасына жылдар бойы
қордаланған осындай себептер түрткі болды. Орталықтың
өктемдік әрекеттері мен демократиялық принциптері
арасындағы қайшылықтар, шовинистік саясат т. б. қалыптасқан
жағдайлар наразылықтың негізгі себептері болды.
Наразылық сылтауы. 1986 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан коммунистік партиясының Орталық Комитетінің V
пленумы болды. Пленумда Қазақстанды көп уақыт бойы
басқарған Д. Қонаевты орнынан босатып, мемлекет
басшылығына республика халқына бейтаныс Ульяновск облысы
партия комиетінің бірінші хатшысы болған Г. В. Колбин
тағайындалды. Ел басшылығының ауыстырылуына арналған
бұл пленум 18 минутқа ғана созылды. Орталықтың бұл әрекеті
барып тұрған саяси қателік және халық мүддесін мүлде
елемеушілік болды.
Оқиға барысы. 1986 жылы 17 желтоқсанда Алматы қаласында республика
басшылығының ауыстырылуына қарсылық ретінде жастар толқуы басталды. Мұндай
наразылықтар басқа қалаларда да өтті. Наразылықтың басы қозғаушы күші
студенттер, жастар болды. Жастар толқуы бейбіт жағдайда Алматы көшелерінде
басталды. Жастар шеруі құқық бұзушылық, ұлтшылдық сипаттан алшақ еді. Тек
лениндік ұлт саясатының бұрмаланбауы, әр ұлтқа өз басшысын қою керек деген сөз
жазылған тақтайлар ұстап жүрді. Бюрократиялық жүйеге үйренген республика
басшылары жастар пікірін тыңдағылары келмей, олардың тез тарауын талап етті.
Шеруді тарқату мақсатында республика басшылары Алматы горнизоны, басқа да
әскери күштер жастар жиналған Брежнев алаңын қошады. Демонстрацияны тоқтату
мақсатында КСРО-ның кейбір өңірлерінің ішкі әскер бөлімдері әкелінді. Желтоқсан
оқиғасына қатысқандардың ішінен Қайрат Рысқұлбеков, Ербол Сыпатаев, Ләззат
Асанова, Сәбира Мұхаметжанова сияқты жастар жазықсыз өктем биліктің
құрбандары болды. Біраз уақыттан кейін сол кезде айыпталған 99 адамның 46-сы
ақталды. 1987 жылғы КОКП Орталық Комитеті Алматыдағы 1986 жылғы желтоқсан
оқиғасын «қазақ ұлтшылдығының көрінісі» деп бағалады.
Желтоқсан оқиғасы КСРО-ның ыдырауын тездетті. Кейіннен партия
желтоқсан оқиғасында жіберілген қателерді мойындады. КОКП ОК-ның
желтоқсандағы жастар шеруін қазақ ұлтшылдығы деп кінәлау қате деген қаулы
шығарды. КСРО халық депутаттарының I съезінде ақын, қоғам қайраткері М. Ша
ханов желтоқсандағы орталықтың жүргізген іс-әрекетін қатты сынап, тұңғыш рет
мінбеде сөз сөйледі. Бұл желтоқсан шындығын ашудағы алғашқы қадам болды.
Қазақстанның егемендік алуы
(1989–1992 жж.)
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1990 жылы 25 қазанда республикамыздың
мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады.
1990 жылғы желтоқсанда Ресей, Украина, Белоруссия, Қазақстан
республикаларының жетекшілері өзара төрт жақты шарт жасау жөніндегі
келісімге қол қойды. Бұл келісім бойынша олар өздерінің Одақтық шартқа қар
сы қоятын талаптарының бар екендігін ашып айтты. Республикалар бұрынғы
федерацияның орнына, енді конфедерация түріндегі одаққа бірігу жөнінде
талап қойды. Ол бойынша Орталықтың шешуіне сыртқы саясат, халықаралық
мәселелер, сыртқы сауда, мемлекеттік банк және финанс, елдегі қорғаныс
мәселелерін шешуді қалдырып, қалған мәселелердің барлығын жергілікті
жерлерде шешу дұрыс деп есептелінді.
Бұл талаптар негізінде жаңа Одақтық шартқа қол қояр алдында
1991 жылы 19 тамызда Янаев, Павлов, Крючков, Пуго, Язов, т. б. қатынасқан
мемлекеттік төңкерістің болуымен және орталықтың ешқандай ымыраға
келмеуімен байланысты одақтас республикалардың жетекшілері бұған дейін
жүргізіп келген келіссөз талаптарынан бас тартты.
Қазақстанның атынан Н. Ә. Назарбаев КСРО Жоғары Кеңесінің
кезектен тыс сессиясында жаңарған Одақ енді федерация түрінде болуы
мүмкін емес, тек конфедеративтік шарт негізінде болуы керек деп ашық
айтты, яғни бұл тек тең құқықты республикалардың достық одағы болуы
мүмкін деп көрсетті. Республикалардың бұл ұсынысы 1991 жылғы
19 тамыздан кейінгі оқиғаның артынша тәжірибе жүзінде іске асырыла
бастады, бұрынғы бірыңғай одақтың орнына тәуелсіз мемлекеттер
достастығы қалыптасты. Олар көптеген саяси, әлеуметтікэкономикалық
мәселелерді өздері шешетін болды. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
бойынша әскери, сыртқы және т. б. аса маңызды халықаралық мәселелерді
бірігіп шешу міндеті ғана қалды. Тамыз уақиғасынан кейін Кеңес Одағы
Коммунистік Партиясы, оның құрамдас бөлігі Қазақстан Компартиясы
(1991 ж. Қыркүйек) тарихи аренадан кетті.
Өкілеттіктер республика парламентінің 1991 жылы 20 қарашада
қабылдаған «Қазақ КСР-да мемлекеттік өкімет билігі мен басқару
құрылымын жетілдіру және Қазақ КСР Конституциясына өзгерістер мен
қосымшалар енгізу туралы» Заңы бойынша берілді. Заң негізінде
Республиканың мемлекеттік басқару органдарында өзгерістер жасалды.
Прокуратура, Мемлекеттік қауіпсіздік, Ішкі істер, әділет, Сот
органдары қайта құрылды. Қазақстанның мемлекеттік Қорғаныс комитеті
жаңадан ұйымдастырылып қызметіне кірісті.
1991ж. 1 желтоқсанда Қазақстан тарихында тұңғыш рет
республикада жалпы халықтың қатынасуымен Президент сайлауы өткізілді.
Дауыс беру қорытындысы бойынша Н. Назарбаев Президент болып
сайланды. Сол жылғы 10 желтоқсанда Елбасы жарлығымен Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасының атауы Қазақстан Республикасы болып
өзгертілді.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Кеңесінің жетінші сессиясында парламент депутаттары «Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылдады.
Республиканың мемлекеттік тілі – қазақ тілі, ал орыс тілі ұлтаралық
байланыс тілі болып белгіленді. Сөйтіп, 1991 жылғы 16 желтоқсан
республика тәуелсіз күні ретінде бүкіл әлемге танылды.
1992 жылы 3 наурызда Қазақстан біріккен Ұлттар Ұйымына кірді.
Өзінің тәуелсіздігін алған Қазақстан Республикасын дүниежүзінің
ондаған елі таныды. Біздің елді алғашқылардың бірі болып Түркия, сол
сияқты АҚШ, Германия, Франция, Ұлыбритания және т. б. ірі-ірі
мемлекеттер мойындады.
Қоғамдық саяси қозғалыстар
(1985–1992 жж.)
80 жылдардың аяғына қарай демократиялық процестің жандануына байланысты Қазақ
КСР-де қоғамдық ұйымдар құрыла бастады.
1989 жылы Қазақстанда алғашқы болып «НевадаСемей» экологиялық қозғалысы
құрылды. Қозғалыстың мақсаты – республика жеріндегі Семей және басқа
полигондарды жабу, полигон зардабын шеккен халыққа көмек көрсету. Қозғалыс
төрағасы – О. Сүлейменов. Ақын, қоғам қайраткері М. Шахановтың бастамасымен
Балқаш және Арал проблемалары бойынша комиетет құрылды. Комиеттің негізгі
мақсаты Арал төңірегіндегі экологиялық апатқа өкімет назарын аудару болды.
Осы кезде «Желтоқсан» партиясы құрылды. Бұл партияның құрамына 1986 жылғы
желтоқсан оқиғасына қатысқандар кірді.
1989 жылы «Әділет» қоғамы құрылды. Қоғамның негізгі мақсаты ұжымдастыру
кезіндегі ашаршылық, сталиндік репрессия шындығын ашу болды. Бұдан басқа
Қазақстанда «Азамат», «Ақиқат», «Қазақ тілі», «Мұсылмандар әйелдер лигасы»
сияқты қоғамдықсаяси қозғалыстар құрылды. 1990 жылы Қазақстанда 100-ден аса
қоғамдық саяси қозғалыс болды. Алматыда ғана 40-қа жуық саяси қозғалыс жұмыс
істеді. Бұл кезде Қазақстандағы көптеген қоғамдықсаяси қозғалыстар әлсіз және
қалыптасу кезінде болды. «НевадаСемей», «Қазақ тілі» сияқты қоғамдық қозғалыстар
біршама мықты, көптеген мүшелері мен белгілі дәрежедегі қаржылық қорлары бар ірі
қозғалыстар болды.
Егемендік алудың кезеңдері
1989–1990 жылдары Егемендік туралы Декларацияны КСРО-ның басқа
республикалары да қабылдады. Сөйтіп, 74 жыл бойы өмір сүрген Республикалар Одағы
ыдырады.
1991 жылдың желтоқсанында Н. Ә. Назарбаев Қазақстандағы «1986 жылғы 17–
18 желтоқсан оқиғаларына қатысқаны үшін жауапқа тартылған азаматтарды ақтау
жөнінде» жарлық шығарды, ол бойынша қылмыстық жауапкершілікке, әкімшілік және
тәртіп бұзғаны үшін жауапкершілікке тартылғандар ақталды.
1991 жылғы 8 желтоқсанда Белорусь, РСФСР және Украина
республикаларының басшылары Минск қаласында (Беловеж кездесуі) кездесіп,
мәлімдеме қабылдады.
1991 жылдың 12 желтоқсанында Ашхабад қаласында Орта Азия
республикалары мен Қазақстан басшыларының кездесуі болып өтті.
1991 жылғы 21 желтоқсанда Алматыда 11 республика өкілдері қатытнасқан
кездесу болды. Олар тең құқықтық жағдайдағы Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
құрылғандығы жөніндегі шартқа қол қойды. 1992 жылғы 4 маусым – Қазақстан
Республикасы тарихындағы ерекше мәртебелі күн. Бұл күн еліміздің мемлекеттік
рәміздері – Туы, Елтаңбасы, Гимні – дүниеге келген күн ретінде мәңгі есте қалады.

2005 жылғы 4 желтоқсанда ҚР Президентінің кезекті сайлауы өтті. Сайлау
қорытындысы бойынша ең көп дауыс алған Н. Ә. Назарбаев Қазақстан
Республикасының Президенті болып жеті жыл мерзімге қайтасайланды.
Егемен Қазақстанның мәдениеті (1991–
2006 жж.)
Қазақстан егемендік алуымен байланысты қазақ халқының рухани өмірінде
мәдени жаңа процестер кеңінен өріс алды. Халыққа білім беру, ғылым мен
мәдениет өз дамуының кең жолына шықты. Олар бұрынғы Кеңес Одағы
кезеңіндегі партиялық идеология мен саяси қағидалардың қыспағынан құтылды.
Білім жүйесі. Қазақстанда білім жүйесінде көптеген оң өзгерістер орын алды. Ең
бастысы, оқу мазмұны өзгерді. Білім стандарттары жасалды, оқытудың жаңа
әдістемесі енгізілді. Қазақстан Республикасындағы білім берудің жайкүйі алғаш
рет 1995 жылы көктемде оқу саласы қызметкерлерінің республикалық кеңесінде
талқыланды. Гимназиялар, лицейлер, жеке және авторлық мектептер ашылды.
Тарих, ана тілі 1–5 сыныптар үшін оқу пәндері бойынша оқулықтар шығарылды.
Егер соңғы кезге дейін Қазақстан мектептерінде тек бұрынғы КСРО тарихы
оқытылса, енді қазақ халқының өз тарихын терең талдап оқытуға көңіл бөлінді.
Қазақстанның Білім және ғылым министрлігінің деректері бойынша
2000/2001 оқу жылында елде жалпы білім беретін мектептердің саны
8 109 болды. Олардың 3545-і (44,2%) қазақ, 2356-сы (29,4%) орыс, 13-і ұйғыр, 81-
і өзбек, 3 тәжік, 1 украин, ал 2008 мектеп аралас, қазақ-орыс тілдерінде сабақ
жүргізген
Ғылым. Егемендік алған жылдары еліміздің ғылымын дамыту
салаларында үрдіс өзгерістер байқалды. Қазақстан Республикасы
Ғылым Академиясының құрылымы мен ғылыми ізденістерінің
тақырыптары жаңа талаптарға сай қайтадан қарастырылды. Ә. Х.
Марғұлан атындағы Археологиялық институт, Ғарыштық зерттеу,
Механика және машина, Информатика және басқару, Физика
техникалық проблемаларды зерттеу т. б. институттары
ұйымдастырылды. Салалық ғылым академияларының жүйесі
кеңейтілді. Қазақстан Республикасы Инженерлік академиясы
құрылып, жұмыс істейді, ал Ауыл шаруашылық академиясы
Қазақстан Ұлттық академиясының құрамына енгізілді. Ғылыми
дәрежелер тағайындау және ғылыми атақтар беру, диссертациялық
жұмыстардың сапасын бақылап бекіту үшін республика Жоғары
аттестациялық комитеті құрылды.
Қазақстан
Республикасы Президенті
Н. Ә. Назарбаев
еңбектері
«Қазақстанның Егемен мемлекет ретіндегі қалыптасуы мен дамуының
стратегиясы» (1992 ж.)
Бұл еңбектің маңызы: тәуелсіздік жолына түсудегі басты бағыттар көрсетілді. Ел
дамуының түбегейлі концепциясы алғаш рет анықталды. Ішкі және сыртқы саясат
саласындағы, ұлттық қауіпсіздік жөніндегі міндеттер сараланды. Қазақ халқының
тарихи мисиясына тоқталып, жергілікті ұлт мүддесі ерекше ескерілетіні қажеттігі
айтылды.
«Ұлт өзінің мемлекетінсіз ұлт болып өмір сүре алмақ емес…. Біздің мемлекетімізде
тұрғылықты ұлттың – қазақтардың мүдделері жекелеген мәселелерде ерекше атап
айтылатыны әбден орынды, мұның өзі мемлекеттердің бірқатарында тап осылай
етіледі де».
«Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде» (1993 ж.)
Бұл еңбегінде Қазақстанға жаңа үлгідегі идеологияның қажеттігі бар ма, жоқ па деген
талас төңірегінде нақты пікір айтты: Идеология – адамдардың қоғамдастығын саяси
және экономикалық міндеттерді шешуге топтастыру тәсілі. Идеология – әлеуметтік
мінез-құлықты қалыптастыру механизмі. Идеология мемлекеттің және оның
тұғырнамасын қолдайтын партиялардың, қоғамдық қозғалыстардың адамдардың
ақыл-ойына өркениетті түрде ықпал ету тәсілі. Өмір алға озып отырған кезде әр түрлі
идеологиялық ағымдар болады. Маңызы: Қазақстанның қазіргі кезеңдегі қоғамдық
саяси жағдайына баға беріліп, ел тәуелсіздігі мен тұрақтылығын сақтау бағыттары
көрсетілді.
«Ғасырлар тоғысында» (1996 ж.)
Кеңестік жүйе мен демократиялық кезең аралығын
суреттейді. Маңызы: Екі кезең тоғысындағы саяси
мәселелерге айқын түсініктеме берілген.
«Тарих толқынында» (1999 ж.)
«Тарихтың шеңберлері және ұлттық зерде» бөлімінде
ел тарихын 12 кезеңге бөледі. Маңызы: Тарих
қойнауын зерделей отырып, ұлттық қасиетті сақтауға
тәрбиелеу қажеттігі баса айтылады.
«Сындарлы он жыл» (2003 ж.)
Еңбекте қазіргі таңдағы әлемдік проблемалар көтерілді.
Ең бастысы – есірткіге қарсы күрес мәселесіне
тоқталды.
«Қазақстан – 2030» стратегиясы
1997 жылғы қазан – Президент Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан –
2030» жолдауы жарияланды. Қаралған мәслелер:
•Экономикалық дағдарыстан шығу жолдары.
•Реформаларды аяқтау.
•Алдыңғы қатарлы мемлекеттер қатрына қосылу.
•«Қазақстан барысын» қалыптастыру
Жолдауда болашаққа болжам, қазіргі жағдайға талдау жасалып,
ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары, республиканың
дамуының ерекшеліктері айтылды.
Бұл бағдарламада еліміздің саяси, әлеуметтік- экономикалық
дамуының жақын арадағы және стратегиялық ұзақ мерзімдегі
даму жолдары көрсетілген. Ұзақ мерзімдегі 7 басымдық:

Ұқсас жұмыстар

Саяси саладағы белгілері

Кеңес Одағының Коммунистік партиясы

Дағдарыс алдындағы қоғамның жағдайы

Сабақ мақсаты

Желтоқсан құрбаны

Қайта құру бағытының қарама - қайшылығы

Кеңестік қоғамның саяси әлеуметтік экономикалық дағдарысы

Діни экстремизм: психологиялық аспектілер

XІX ғасырдағы қазақ әдебиеті

Тарихынды танып біл (қайталау сабағы)

Пәндер