Індетті (жұқпалы) аурулар және паразитизм туралы жалпы ұғым

Презентация қосу

Індетті (жұқпалы) аурулар және
паразитизм туралы жалпы ұғым
• Өсімдіктердің көптеген аурулары оларға бөгде организмдердің
патогенді немесе ауру туғызатын бактериялардың,
саңырауқұлақтардың, вирустардың әсер етуінен пайда болады. Бұл
патогенді микроорганизмдер өсімдікпен жанасып әрекеттеседі, оның
организміне еніп, немесе оның сырт бетінде өсіп дамиды және тіршілік
әрекеттерімен өсімдіктегі физиологиялық процестерді бұзады, яғни
өсімдікті ауруға шалдықтырады.
• Сонымен індетгі аурудың негізгі ерекшелігі міндетті түрде ауру
туғызушы, өсімдіктің сыртқы бетінде, немесе ішінде (ұлпаларында)
дамитын, одан өзінің тіршілік әрекеттеріне қажет қоректік заттарды
алушы, микроорганизмнің немесе басқа паразиттің (арамтамақтың)
болуында. Бұндай аурулардың екінші ерекшелігіне, олардың басқа сау
өсімдіктерге, немесе жеке органдарға тікелей жанасу жел, адам,
хауанаттар, сондай-ақ, індеттенген өсімдік қалдықтары арқылы тез
таралатындығын жатқызуға болады.
• Микроорганизмдерге байланысты пайда болатын
аурулардан басқа біраз жоғары сатыдағы өсімдіктерге (гүлді
паразиттер) және хайуанаттарға (нематодтар), насекомдарға
байланысты ауруларды ажырата білген жөн. Паразиттік
тіршілік ететін өсімдіктерге сұмқұла және
арамшырмауықты жатқызуға болады. Сұмқұла хлорофилсіз
шөптесін өсімдік туысы. Қазақстан жерінде оның 23 түрі
өседі. Басқа өсімдіктердің тамыры арқылы қоректеніп, өніп-
өсетін аса қауіпті арам шөп. Арам шырмауық-жоңышқа,
беде, түйежоңышқа, сиыр жоңышқа, кендір, темекі егісінде
өсіп, оларды зақымдайды. Қазақстанда бұлардың 19 түрі
өседі.
• Барлық өсімдіктер қоректену тәсіліне байланысты
автотрофты және гетеротрофты болып бөлінеді:
• Автотрофтылар — өздігінен анорганикалық заттардан фотосинтез
процесінде (жасыл өсімдіктер), немесе хемосинтезге байланысты
(бактериялар) органикалық заттар түзетін өсімдіктер.
• Гетеротрофтылар өздігінен, дербес тіршілік ете алмайтын, тек
дайын органикалық заттармен қоректенетін организмдер. Оларға
саңырауқұлақтардың барлығы, бактериялардың басым көпшілігі,
актиномицеттер және басқа түссіз өсімдіктер жатады.
• Дайын органикалық қоректік затгарды пайдалану тәсілдеріне
байланысты гетеротрофтар - сапрофиттер және паразиттер (тоғышар)
болып бөлінеді. Сапрофиттер өлі организм қалдықтарымен (топырақ
саңырауқұлақтары, бактериялар), ауыл шаруашылық өнімдерімен (зең
саңылауқұлақтары, сапрофитті бактериялар), қоректенеді.
Паразиттер - барлық тіршілік өмірін немесе белгілі кезеңін
(сатысын) басқа өсімдік организмінің үстінде (бетінде) өткізеді
немесе денесінің ішіне енеді де, тірі клеткалардың, ұлпалардың
құрамындағы органикалық заттармен қоректенеді.
• Патогендер факультативті сапрофиттер, облигатты және факультативті
паразиттер болып бөлінеді.
• Облигатты, немесе шүбәсіз паразиттер, өздерінің тіршілік әрекеттеріне
қажетті қоректік затгарды өзі тіршілік ететін организмен алып, өсімдік опат
болғанда сонымен бірге тіршілігін жояды.
• Факулыпативті (бейімделгіш) сапрофиттер - жартылай паразиттер
тіршілігінің бір бөлігін ғана тірі өсімдік организмінде өткізеді. Егер өсімдік
(қожасы) болмаса, онда тіршілігінің басқа сатыларында өздігінен
өсімдіктердің қалдықтарындағы органикалық заттармен қоректеніп, дербес
тіршілік етеді.
• Факультативті паразиттер, немесе жартылай сапрофиттер өздігінен қалыпты
сапрофиттік тіршілік ете алады. Бірақ, жеке дамуының белгілі бір кезеңінде
өсімдік ұлпаларына ауысып, сол арқылы қоректеніп, тіршілігін
жалғастырады.
• Ең соңында, саңырау құлақтардың бір тобы тек өлі өсімдік және басқа да
органикалық қалдықтармен ғана қоректеніп, тіршілік етеді, паразит ретінде
кездеспейді. Бұлар шүбәсіз (облигатты) сапрофиттер деп аталады. Олардың
біразы топырақтағы патогенді микроорганизмдердің тіршілік әрекеттеріне
қолайсыз әсер етеді және антибиотикті дәрілік заттар алуға пайдаланылады.
• Паразиттердің біразы өсімдіктердің тек белгілі түрлерінде
ғана тіршілік етіп, басқа түрлерге ұрынбайды. Ондай
паразиттер монофагалар деп аталады. Мысалы, сабақ
қастауыш ауруын туғызатын Urocystis occulta тек қара
бидайға ғана бейімделген. Факультативті сапрофиттер
немесе факультатвиті паразиттер белгілі өсімдіктерді
таңдамай әр түрлерге, туыстастарға, тұқымдастарға
жататын өсімдіктер организмінде тіршілік ете береді. Олар
полифагалар деп аталады. Мысалы, Botrytis cinera кез
келген шөптесін өсімдікте өсіп-дамып, сұр шірік ауруын
туғызады.
• Паразитгердің белгілі бір түрлерге мамаңдануымен қатар
өсімдіктің белгілі оргаңдарына да маманданатындары,
бейімделетіндері болады. Біреулері өсімдік тамырларында,
басқалары сабағында, үшіншілері жапырақтарда, жұмсақ
жемістерде өсіп-дамиды. Қастауыш ауруын туғызатын
Claviceps purpurea тек дәнді дақылдарының гүл
шоғырларында өмір кешеді.
• Өсімдіктерде ауру қоздырғыш организмдердің паразипік
қасиеттері өне бойы бір қалыпты болмай, тіршілік
жағдайларына байланысты өзгеріп тұрады.
Паразитизмнің алға қарай дамуы — сапрофиттіктен
облигаттылыққа, одан паразиттік бағытқа жүзеге асуы.
• Жоғары сатыдағы өсімдіктер арқылы ғана тіршілік
ететін организмдердің паразитгік өмірге бейімделушілік
белгілерінің біртіндеп дамуына байланысты,
өсімдіктердің оған қарсы қорғаныштық белгілерінің
жетіліп дамуы қажет болады. Осыған байланысты
гетерофтылардың дамуы, автотрофты организмдердің де
қорғанушылық қасиеттері күрделеніп, бейімделушілік,
қарсы тойтарыс берушілік қасиеттерінің күшеюіне
ықпалын тигізеді.
• Организмдердің өзара әрекеттестіктерінің жоғары сатыға
көтерілуін эволюциялық тұрғыдан алға ілгерілеушілік
(прогресшілдік) деп қарауға болады. Себебі, осындай
әрекетгестіктердің нәтижесіңде өсімдік түрлерінде жаңа
физиологиялық функциялар қалыптасып, олардың жоғалып
кетпей, тірі қалып жер бетінде таралуына мүмкіндік туды.
Екінші жағынан селбесушілік пен паразиттік қасиеттердің
қатар дамуын кері шегінушілік деп қарамауға да болмайды.
Себебі, бұл жағдайда тиісті организмдердің жеке
топтарының біршама физиологиялық функциялары
жойылып, морфологиялық сипаттары қарапайымданып,
дербес тіршілік ету қабілеттіктерінен айырылып, басқа
организмдерге қайтымсыз тәуелді болып қалады.
•
Індеттенген өсімдіктердегі физиологиялық өзгерістер

• Көпшілік жағдайда індеттенген өсімдіктердің тыныс алуы
жоғарылайды. Бұл өзгеріс індетке шалдыққан ұлпада синтездік
процестердің жеделдеуіне байланысты болуы мүмкін деп
түсіндіріледі. Кейінірек, ұлпаға індетті микроорганизм толық
жайғасқан соң, тыныс алу бәсеңдейді де, тоқтап қалады. Тыныс
алудың жеделдеуі, негізінен, өсімдік ұлпасында ғана байқалады.
Дегенмен, тыныс алудың көтерілуі індет қоздырушы (патоген)
организмінің зат алмасу өнімдеріне, соның ішінде улы заттарына
байланысты болуы мүмкін.
• Кейбір тәжірибелердің нәтижелеріне сәйкес тат ауруы мен ақ ұнтақ,
ауруын туғызатын саңырауқұлақтардың әсерінен өсімдік ұлпаларында
тыныс алудың гексозомонофосфаттық жолының үлесі
жоғарылайтындығы байқалған. Қалыпты жағдайда тыныс алудың бұл
жолы қосымша, бағынышты орын алатындығы белгілі.
• Вирустың әсерінен темекі жапырақтарында некроз (ұлпаның
жансыздануы) ауруы пайда болғанда тыныс алудың жоғарылауы
гликолиздік және пентозофосфаттық циклге байланыстылығы
байқалады. Бірақ, саңырауқұлақтың әсерінен соңдай ауру пайда
болған жағдайда, ұлпадағы тыныс алудың жоғарылауымен қатар
пентозо-фосфаттық цикл ферменттерінің де ырықтығы
жоғарылайтындығы байқалады.
• Демек, патогенді ауруларға тезімді өсімдіктерде тыныс алу
қарқындылығының күшеюі пентозофосфаттық циклге көбірек
байланысты деуге болады. Бұның өзі патогенді микроорганизмдердің
әсерінен өсімдіктегі тыныс алу процестеріне қатысатын ферменттік
жүйелер де өзгерістерге ұшырайды деуге мүмкіңдік береді.
• Көптеген патогендік ауруға шалдыққан өсімдіктердің індеттенген
ұлпаларында фотосинтез қарқындылығы төмендейді. Бұл
некротрофтардың әсерінен хлоропластардың тез ыдырауына
байланысты болуы мүмкін. Бірақ, мүндай нәтиже биотрофтармен
ауырған өсімдіктерде де байқалады. Соңғы жағдайда фотосинтез
қарқындылығы кейде біршама жоғарылайды, соңынан бәсендейді.
Қоректену жолдары әртүрлі патогендердің індеттенген өсімдік
ұлпаларындағы белоктардың синтезделу процесіне әсерлерін
салыстырып зерттегенде түрліше нәтижелер алынды. Факультативті
паразит Bothrytis cinera әсерінен төзімді сорттарда барлық процестер
қарқынданады. Ал облигатты паразиттердің әсерінен төзімді
өсімдіктерде белок синтезделу процесі қарқынды жүреді де,
төзімсіздерде төмендейді.
Жалпы айтқаңда індетгеуші организмдердің әсерінен азотты қосындылар
алмасуының өзгерулері өсімдіктердің төзімділік-төзімсіздік деңгейлеріне,
патогендердің қоректену ерекшеліктеріне байланысты.
Патогеңді микроорганизмдердің өсімдіктердің басқа да физиологиялық,
биохимиялық процестеріне әсерлері туралы мәліметтер баршылық.
Мысалы, патогендердің әсерінен өсімдіктерде су алмасу процестерінің
өзгеретіндігі байқалды. Транспирация қарқындылығы өсімдік
ұлпаларының өткізгіштігінің жоғарылауына байланысты күшейеді.
Патогенді микроорганизмдердің өсімдіктердің зат алмасу процестеріне
әсерін және өсімдіктердің қорғаныштық белгілерінің физиологиялық,
биохимиялық негіздерін иммунитет құбылысынан толығырақ түсінуге
болады.

Ұқсас жұмыстар

ИНФЕКЦИЯЛАР

Микробты паразитизм эволюциясы және патогенді микроорганизмдердің шығу тегі

Жұқпалы емес ішкі аурулар

Қоян шаруашылығы өнімдерін жұқпалы аурулар кезінде ветеринариялық-санитариялық сараптау. Қоян сойыс өнімдерін жұқпалы емес аурулар мен жалпы және жергілікті патологиялық үрдістер болғанындағы ветеринариялық-санитариялық сарапталуы

НОЗОЛОГИЯ ТУРАЛЫ

Қояншаруашылығы өнімдерін жұқпалы ауру кезінде ветеринариялық-санитариялық сараптаулар

Қоян шаруашылығы өнімдерін жұқпалы аурулар кезінде ветеринариялық-санитариялық сараптау

Патогенді микроорганизмдер құрылысы, эволюциялық даму барысы

Обаның бір турі өкпе обасы 1910 - 1911 жылдары

Пәндер