Магнит өрісі. Магнит өрісінің тірі организмге әсері

Презентация қосу

Магнит өрісі. Магнит өрісінің тірі организмге әсері.

Орындаған: Әбенова Әсем.
Жоспар
Кіріспе
Магнит
Магнит өрісі
Негізгі бөлім
Максвелл теориясы
Жердің магнит өрісі
Магнит өрісінің адам организміне әсері
Қорытынды
Магнит
Магнит (грек. magnetіs, Magnetіs lіthos — Магнесия тасы;
Магнесия — Кіші Азиядағы көне қала) — магниттелушілік қасиеті
бар, яғни магнит өрісін туғызатын дене. Ол электроникада,
радиотехникада және автоматикада тұрақты магнит өрісінің
автономды көзі ретінде кеңінен қолданылады. Магниттің қасиеттері
Магнит дайындалған материалдың магнит гистерезис тұзағы
тармақтарының магнитсіздендіру сипатымен анықталады. Магнит
— Fe, Co, Nі, Аl, гексогональді ферриттер, т.б. негіздегі
қорытпалардан жасалады. Асқын өткізгіш материалдан жасалған
орамасы бар соленоидты немесе электрмагнитті асқын өткізгіш
магнит деп атайды. Оны заттардың магнит-электр және оптикалық
қасиеттерін, плазманы, атом ядроларды және элементар
бөлшектерді зерттеуге арналған тәжірибелерде қолданады. Асқын
өткізгіш магнит байланыс техникасында және радиолокацияда
электрмашиналарының Магниттік өрісінің индукторы ретінде
пайдаланылады.
Магнит өрісі

Магнит өрісі — қозғалыстағы электр зарядтары мен магниттік моменті бар
денелерге (олардың қозғалыстағы күйіне тәуелсіз) әсер ететін күштік өріс. Магнит өрісі
магниттік индукция векторымен (В) сипатталады. В-ның мәні магнит моменті бар
қозғалыстағы электр зарядына және денелерге өрістің берілген нүктесінде әсер етуші
күшті анықтайды. “Магнит өрісі” терминін 1845 ж. ағылшын физигі М. Фарадей енгізген.
Ол электр өзара әсер сияқты магнитте өзара әсерде бірыңғай материялық өріс
арқылы беріледі деп санаған. Электр-магниттік өрістің классикалық теориясын Дж.
Максвелл жасаған (1873), ал кванттық теориясы 20 ғасырдың 20-жылдары жасалды
(Өрістің кванттық теориясы). Магнит өрісінің көздері — магниттелген денелер, тогы
бар өткізгіштер және қозғалыстағы зарядталған денелер. Бұл көздердің табиғаты бір:
магнит өрісі зарядталған микробөлшектердің (электрон, протон, ион), сондай-ақ,
микробөлшектердің меншікті (спиндік) магнит моменті болуының нәтижесінде пайда
болады (магнетизм). Айнымалы магнит өрісі электр өрісінің, ал электр өрісі магнит
өрісінің уақыт бойынша өзгерісі нәтижесінде пайда болады. Электр және магнит
өрістері, олардың бір-бірімен өзара әсерлері Максвелл теңдеуімен толық
сипатталады. Магнит өрісінің кернеулік (Н) пен магнит индукциясы(В) — өрістің күштік
сипаттамасы. Кернеулік векторы өріс пайда болған орта қасиетіне тәуелсіз шама
болса, индукция векторы қарастырылатын денедегі қорытқы өрісті сипаттайды.
Сондай-ақ, индукция векторы магнит өрісінде қозғалған зарядқа әсер ететін
күшті, магнит моменті бар денеге магнит өрісінің тигізетін әсерін, өріс
тарапынан байқалатын басқа да әсерлерді анықтайды.
Табиғатта магнит өрісінің сан алуан түрі кездеседі. Магнитосфераны түзетін
Жердің магнит өрісі Күнге қарай 70 — 80 мың км-ге, ал оған қарама-қарсы
бағытта миллиондаған км-ге созылады. Жер бетінде магнит өрісі орташа 0,5 Э-
ке тең, ал магнитосфераның шекарасында 10–3 Э. Планетааралық магнит
өрісі — негізінен Күн желінің өрісі. Күннің оталуы, ондағы дақтар мен
протуберанецтердің байқалуы, Күннен шығатын ғарыштық сәулелердің пайда
болуы тәрізді құбылыстарда магнит өрісі елеулі рөл атқарады. Магнит өрісі
заттың (ортаның) оптикалық қасиетіне және электр-магниттік сәуле шығару
құбылысының затпен әсерлесу процесіне елеулі ықпал жасайды, өткізгіштер
мен шала өткізгіштерде гальваномагн. құбылыстар мен термомагн.
құбылыстарды туғызады. Магнит өрісі әдетте әлсіз (500 Э-ға дейін), орташа
(500 Э — 40 кЭ), күшті (40 кЭ — 1МЭ) және аса күшті (1МЭ-ден жоғары) болып
бөлінеді. Іс жүзінде бүкіл электртехника, радиотехника мен электроника әлсіз
және орташа магнит өрісін пайдалануға негізделген. Әлсіз және орташа магнит
өрісі әдетте тұрақты магнит, электрмагнит, суытылмайтын соленоид, асқын
өткізгіш магниттердің көмегімен алынады. Күшті магнит өрісін алуда асқын
өткізгіш соленоидтар (150 — 200 кЭ), сумен салқындатылатын соленоидтар
(250 кЭ-ға дейін), импульстік соленоидтар (1,6 МЭ) қолданылады. Аса күшті
магнит өрісі бағытталған жарылыс (қопарылыс) әдісімен алынады.
Максвелл теориясының идеялары

Электромагниттік құбылыстар физикасына Фарадейдің қосқан негізгі
жаңалығы Ньютонның алыстан әсер ету теориясынан бас тартып,
кеңістікті күш сызықтарымен толтырып тұратын өріс ұғымын енгізуі еді.
Ұлы Ньютонның таңқаларлық математикалық шеберлігі мен ерекше
физикалық интуициясы арқылы Галилейдің негізгі идеяларын
дамытқаны белгілі.
1860—1865 жылдары Максвелл электр және магнит өрістері туралы
Фарадейдің идеялары негізінде және көптеген тәжірибелер
нәтижелерін қорыта келе, зарядтар мен токтар жүйесі туғызатын
электромагниттік өріс теориясын жасады. Максвелл теориясы ортаның
ішінде өтіп жатқан, әрі электр және магнит өрістерін туғызушы ішкі
механизм құбылыстарын қарастырмайды. Электромагниттік өріс
теориясының негізін Максвелл теңдеулері деп аталатын теңдеулер
жүйесі құрайды. Бұл теорияның математикалық аппараты күрделі
болғандықтан, ол теңдеулерді қарастырмаймыз. Біз электромагниттік
өріс және электромагниттік толқын туралы осы теорияның кейбір
маңызды идеяларымен танысамыз.
Магнит өрісі өзгергенде айнымалы электр өрісінің пайда болуы
1831 жылы Фарадей ашқан электромагниттік индукция құбылысын терең
зерттей отырып Максвелл мынадай қорытындыға келді: магнит өрісінің
кез келген өзгерісі қоршаған кеңістікте қуйынды электр өрісін
туғызады.
Фарадей тәжірибелеріндегі тұйықталған өткізгіште индукциялық ЭҚК-ін
тудыратын осы құйынды электр өрісі екен. Бұл құбылыстың ерекшелігі
сол, құйынды электр өрісі тек өткізгіште ғана емес (ол өрістің бар-жоғын
көрсететін қосымша құрал), бос кеңістікте де пайда бола алады. Кеңістіктің
кез келген нүктелеріндегі магнит өрісі индукциясының өзгерісі кезінде
құйынды электр өрісі туындайды. Электр өрісінің күш сызықтары магнит
индукциясының сызықтарын орап қоршайды және оның жазықтығына
перпендикуляр орналасады (3.1, а-сурет).
Магнит индукдиясы артса, құйынды электр өрісі кернеулік векторының
бағыты сол бұранда ережесімен анықталады. Магнит индукциясы
көмігенде кернеулік векторының бағыты оң бұранда ережесімен
анықталады (3.1, ә-сурет). Сонымен, электр өрісін электр зарядтары және
айнымалы магнит өрісі тудырады. Ал магнит өрісін тек қозғалыстағы
зарядталған бөлшектер ғана тудыратыны белгілі. Магниттік зарядтар жоқ
деген пікір — Максвелл идеяларының бірі. Табиғаттың үйлесімділік пен
симметриялық қасиеттері осы жерде сақталмай тұрған сияқты. Айнымалы
электр өрісі өз кезегінде не себепті магнит өрісін тудыратын кері процесті
жүзеге асыра алмайды?
Электр өрісі өзгергенде айнымалы магнит өрісінің пайда болуы
Максвелл ғылыми көрегенділікпен бұндай процестің табиғатта бар екеніне кәміл
сенді. Бұл тұжырымға ол Ампер заңын жинақтап, қорытындылау мақсатында
жүргізген зерттеу жұмыстарынан соң келді. Ампер заңының тек тұрақты және
тұйықталған ток жүретін өткізгіштердің арасындағы өзара әрекеттесу күші үшін
тағайындалғанын анықтаған Максвелл мынадай мәселе қойды: өткізгіште
тұйықталмаған және айнымалы ток импулъсі туатын жағдайда бұл заң
орындала ма?
Максвелл диэлектрикпен толтырылған конденсатордың астарларын өткізгіш
арқылы қосқанда байқалатын разрядты зерттеген (3.2-сурет).
Разряд кезінде, аз уақыт аралығында, өткізгіш бойымен C астардан D астарға
қарай бағытталған өткізгіштік ток айнымалы магнит өрісін туғызады. Өткізгіштік
ток конденсатор астарларының арасында үзіліп қалады. Бірақ астарлардың
арасындағы диэлектрикте магнит өрісінің пайда болатыны анықталған. Осы
айнымалы магнит өрісін ығысу тогы деп аталатын уақыт бойынша өзгеретін
электр өрісі тудырады деген болжамды алғаш рет Максвелл айтты. Сонымен,
Максвеллдің пікірінше, айнымалы электр өрісі әрқашан айнымалы магнит
өрісін тудырады.
Магнит өрісінің индукция сызықтары электр өрісінің кернеулік сызықтарын
қоршап орналасады және оған перпендикуляр бағытталады. Электр өрісінің
кернеулігі артқанда пайда болатын магнит өрісінің индукция векторы векторымен
оң бұранда жасайды (3.3, а-сурет). Керісінше, электр өрісінің кернеулігі кемігенде
магнитиндукциясының векторы векторымен сол бұранда жасайды (3.3, а-сурет).
Ығысу тогы ұғымын енгізуден кейін кез келген электр тогын тұйықталған деп
қарастыруға болады, оны толық ток деп атайды:
It = Iotk + Iyg.
Мысалы, тербелмелі контурдың катушкасындағы өткізгіштік ток
(электрондардың реттелген қозғалысы) конденсатор астарларының арасындағы
ығысу тогына (айнымалы электр өрісі) ауысады. Айта кету керек, ығысу тогы
кезінде өткізгіштік ток сияқты Джоуль—Ленц заңы бойынша жылу бөлінбейді.
Электр және магнит өрістерінің біртұтастығы және
салыстырмалылығы
Максвелл теориясынан айнымалы электр және магнит өрістерінің
арасындағы үзілмейтін байланыс ашылғаннан кейін, материяның ерекше
түрі — электромагниттік өрістің бар екені айқындалды. Бұл өрістердің бір-
бірінен жекеленіп, тәуелсіз түрде пайда бола алмайтыны анықталды.
Электр өрісі электр зарядтарынан немесе өзгермелі магнит өрісінің
әсерінен пайда болады. Сол сияқты магнит өрісі де не электр тогының, не
Электромагниттік өріс біртұтас

Электромагниттік өріс теориясын сипаттайтын теңдеулер
жүйесін талдай отырып, Максвелл электромагниттік өріс кеңістікте
электромагниттік толқын түрінде тарай алады деген теориялық
болжам жасады. Максвелл теориясының негізінде жұлдыздар мен
планеталарда, тіпті Әлем көлемінде өтіп жатқан, сондай-ақ
микродүниедегі, атомдар ішінде өтетін сан алуан құбылыстарды
түсініп, сипаттау мүмкін болды
Электромагниттік толқындар шығару. Герц тәжірибелері

Кез келген теорияның дұрыс не дұрыс емесін дәлелдеуде эксперимент басты рөл атқарады.
Электромагниттік толқындардың табиғатта бар екеніне Максвелл сенімді еді. Максвелл теориясына
сол замандағы физиктердің басым көпшілігі сияқты алғашқыда күмәнмен қараған неміс ғалымы
Генрих Герц 1887— 1888 жылдары электромагниттік толқындардың бар екенін эксперимент жүзінде
ашты.

Ашық вибратор
Тәжірибе жүзінде электромагниттік толқынды қалай алуға болады? Сендер білетін (§1.1) тербелмелі
контурдағы электромагниттік өріс тербелісі кеңістікте тарала алмайды. Себебі айнымалы электр
өрісі түгелге дерлік конденсатор астарларының арасында, ал магнит өрісі катушканың ішінде
жинақталған (3.7, а-сурет). мұндай контур жабық контур деп аталады. Конденсатор астарларын бір-
бірінен алшақ татсақ, электр өрісі кеңістіктің кеңірек аймағын қамти бастайды. Конденсатордың
сыйымдылығы кемігенде Томсон формуласы бойынша меншікті тербеліс жиілігі артады. Егер
катушканың орам сандарын да азайта бастасақ, онда индуктивтік L кемиді (3.7, ә-сурет).
Конденсатор пластиналарының аудандарын кішірейте отырып, әрі катушканы жазып, созып
жіберсек, түзу сымның кесіндісі шығады (3.7, б-сурет).
Бұл құрылғы ашық тербелмелі контур немесе Герц
вибраторы деп аталады. Ашық вибратордың сыйымдылығы
мен индуктивтігі өте аз. Сондықтан вибратордағы
электромагниттік өріс тербелістерінің меншікті жиілігі аса
жоғары болады. Тұйықталған тізбектегі айнымалы токтың ток
күші өткізгіштің өне бойында бірдей болса, ашық
вибратордағы жағдай басқаша. Бірдей уақыт мезетінде
вибратордың түрлі бөлігіндегі ток күші әр түрлі, оның
ортасында ток күші максимум мәнге жеткенде ұштарында
нөлге тең. Ашық вибратордағы ток күші максимал болған
кезде, оның айналасындағы кеңістікте туындайтын магнит
өрісі де максимум мәніне жетеді. Ал электр өрісінің кернеулігі
нөлге тең (3.8, а-сурет). Ширек периодтан ( ) соң ток күші
нөлге тең болып, енді вибратордың ұштарында электр
зарядтары шоғырланады (3.8, ә-сурет). Электр өрісінің
кернеулігі максимал мәнге дейін артады. Осылайша ток пен
зарядтардың тербелістері, яғни электромагниттік тербелістер
пайда болады да, өріс вибратор маңындағы кеңістікті толық
қамтиды.
Сонымен, ашық вибраторды қоршаған кеңістікте өзгермелі
магнит өрісінің әсерінен құйынды электр өрісі туса, өз
кезегінде, өзгермелі электр өрісі құйынды магнит өрісін
туғызады. Нәтижесінде вибратордан үлкен қашықтықта
өрістің тербелісі таралады, яғни электромагниттік толқын
туады.
Герц тәжірибелері

Электромагниттік толқынды алу үшін Герц жұқа ауа қабаты арқылы бөлінген түзу
өткізгіштің бірдей екі бөлігінен тұратын вибраторды қолданған (3.9, а-сурет). Ауа
аралығымен бөлінгендіктен вибратордың екі тармағына жоғары кернеу көзінің
көмегімен едәуір зарядтар беру мүмкін болды. Потенциалдар айырымы белгілі бір
мәнге жеткенде электрлік ұшқын байқалады. Иондалған ауамен электр зарядтары
вибратордың бір жартысынан екіншісіне ағып, ток импульсін береді.
Сөйтіп, ашық контурда электромагниттік тербелістер туады. Аса шапшаң
өзгеретін ток, ток көзі арқылы тұйықталмай, тек контурда ғана өнуі тиіс. Оны
вибратормен ток көзінің арасына дроссель қосу арқылы реттейді. Ашық
контурдағы электромагниттік тербелістің тез өшіп қалуының басты себебі —
толқын шығарғанда энергия тасымалданады және контурда жылу энергиясы
бөлінеді.
Электромагниттік толқындардың электр өрісінің және магнит индукциясының
векторлары бір-біріне перпендикуляр. векторы вибратор арқылы өтетін
жазықтықта жатады, ал векторы осы жазықтыққа және толқынның таралу
бағытына перпендикуляр. Сол себепті магнит индукциясының сызықтары
вибраторға перпендикуляр концентрлі шеңберлерді құрайды. Магнит сызықтары
қашықтықтағы нүктелерде өзінің бағытын өзгертеді (3.10-сурет). Электромагниттік
толқынның интенсивтігі вибратор осіне перпендикуляр бағытта максимал болып,
осьтің бойымен таралмайды.
Электромагниттік толқынды қабылдап тіркеу үшін Герц
қабылдағыш деп атаған екінші вибраторды (немесе резонаторды)
қолданған (3.9, ә-сурет). Ашық контурдан тарайтын толқынның
айнымалы 3.10-сурет электр өрісінің әсерінен қабылдағышта
электрондар еріксіз тербеледі, шапшаң өзгеретін индукциялық ток
қоздырылады. Вибраторлардың өлшемдері бірдей болса, онда
екеуіндегі электромагниттік тербелістердің меншікті жиіліктері
сәйкес болғандықтан, резонанс салдарынан қабылдағыштағы
еріксіз тербелістердің амплитудасы айтарлықтай үлкен болады.
Осы еріксіз тербелістерді Герц қабылдағыш антенаның
арасындағы өте кішкентай саңылауда пайда болған ұшқындарды
бақылау арқылы аңғарған. Герц өзінің тәжірибелерінде
электромагниттік толқынды алумен ғана шектелген жоқ. Ол
электромагниттік толқынның басқа толқындарға тән қасиеттерін
зерттеген. Тәжірибе жүзінде электромагниттік толқынның
жылдамдығын анықтайды, ол жарық жылдамдығына тең болып
шықты. Сонымен, Герцтің эксперименттік зерттеулерінде
Максвеллдің теориялық болжамдары нақтылы дәлелденді және
жарықтың электромагниттік теориясын жасаудың алғашқы
баспалдағы салынды
Жердің магнит өрісі
Жердің магнит өрісі біршама зор. Жерден
алыстаған сайын магнит өрісінің индукциясы әлсірей
береді. Жер маңындағы кеңістікті космос
аппараттары көмегімен зерттеу біздің планетамызды
қуатты радиациялық белдеу қоршап тұрғандығын
көрсетті, ал ол- үдей қозғалатын зарядталған
элементтер бөлшектер- протондар мен
электрондардан тұрады. Оны жоғары энергиялы
бөлшекткр белдеуі деп атайды.

Белдеудің ішкі жағы шамамен Жер бетінен 500-5000
км-ге дейін созылып барады. Радиациялық
белдеудің сыртқы жағы Жердің 1-5 радиустарындай
биіктіктер аралығында. Ол негізінен он мыңдаған
электронвольт энергиясы бар электрондардан
тұрады. Радиациялық белдеуді құратын бөлшектерді
Жердің магнит өрісі сірә,Күннен ұдайы шығарылып
тұратын бөлшектерден қармап алатын болуы керек.

Бөлщектердің аса қуатты тасқыны , әсіресе Күндегі
жарылыс құбылыстары кезінде, яғни Күндегі
оталыстар кезінде пайда болады. Күн бөлшектерінің
тасқыны 400-1000 км/с жылдамдықпен заулап
,өздерін туғызған Күн бетіндегі ыстық газдардың
оталысынан 1-2 күн өткеннен кейін Жерге келіп
жетеді. Осындай күшті корпускулалық тасқын
Жердің магнит өрісін ұйытқытады. Магнит өрісінің
өзгеріс-сипаты тез және оқыс құбылады, осыны
магнит дауылы дейді.
Жер бетінде 6 материктік аномалия бар. Аймақтық аномалиялар ондаған,
жүздеген километрге созылады. Жергілікті аномалиялардың ұзындығы
ондаған километрден бір метрге дейін болады. Қазақстанда Соколов
— Сарыбай, Қоржынкөл магниттік аномалиялары бар. Негізгі магнит өрісі
ұзақ жылдар ішінде өзгеріп отырады. Мұндай баяу өзгерістерді — ғасырлық
вариация (ғасырлық жылжу) деп атайды. Ғасырлық жылжу Жер
ядросындағы процестерге тәуелді болады. Жердің айнымалы магнит өрісі
(магниттік вариациялар) — Жер атмосферасының жоғарғы қабаттарында (
ионосфера) не одан да жоғарырақ қабаттардағы электр тогы салдарынан
пайда болады. Магниттік вариациялар бірқалыпты периодты вариациялар
және магниттік ұйтқулар болып бөлінеді. Бірқалыпты периодты
вариациялар ендікке, жыл мезгіліне және Күн активтілігіне байланысты
өзгеріп отырады. Магниттік ұйтқулар ионосферадағы ұйтқулар мен
полярлық жарқылға тікелей байланысты болады. Жергілікті магниттік
аномалияларды бақылау нәтижесінде кен байлықтардың, әсіресе, темір
кендерінің жатқан орны және оның қоры анықталады. Бұл жұмыстар
магниттік барлау әдістерімен жүргізіледі. Магниттік ұйтқуларды зерттеу
арқылы радиобайланыс жүйесін бұзатын ионосферадағы құбылыстарды
алдын-ала біліп отыруға болады. Жердің магнит өрісінің тірі организмге
әсерін зерттеу ісі де биология ғылымы үшін маңызды мәселе
Магнит өрісінің организмге әсері.
Биофизиканың магнит өрісінің организмге тигізетін әсері
мен тірі организмнің туғызатын магнит өрісін зерттейтін
бір саласын магниттік биология деп атайды. Магнит
өрісінің адам, жануар организміне әсері өте ерте заманда-
ақ зерттеле бастаған магнит өрісінің нерв жүйесіне жақсы
әсер ететінін кезінде орыс ғалымы С.П.Боткин ашқан.
Тіпті, магнит өрісімен кез-келген ауруды емдеп жазуға
болады деген көзқарас та ғылымда орын алған. Соның
нәтижесінде болса керек, сонау Аристотельден (б.э.д 4
ғасыр) осы ғасырдың 20 жылдарына дейін магниттік
биология мәселесі кеңінен зерттеліп келген. Алайда
магнит өрісімен емдеу жиырмасыншы жылдары екінші
орынға шықты да, электрмен емдеу көбірек қолданыла
бастады. Алайда, космоска адам, жануар ұшқаннан кейін
космостық биология пайда болды да, магниттік биология
қайтадан жандана бастады. Магнит өрісінің кернеулігі Н-
пен белгіленеді де, эрстедпен өлшенеді. Әсіресе, магнит
өрісінің кернеулігі жүздеген эрстедке тең болғанда, оның
биологиялық әсері көбірек зерттеледі (1эрстед=79,6 А/м).
Мұндай өріс адам, жануар организмінде әртүрлі әсер
туғызады. Сүтқоректілердің кез-келген органына магнит
өрісі әсерін тигізе алады. Әсіресе, нерв, қан айналысы
жүйелері магнит өрісіне сезімтал келеді. Магнит өрісі нерв
жүйесіне тежегіштік әсер көрсетеді. Ал қан айналу
жүйесіне магнит өрісімен әсер еткенде қан
тамырларының кеңігендігін байқауға болады. Қанда
лейкоциттер санының көбейгендігін, РОЭ-ның өзгергіштігі
байқалған. Өте күшті магнит өрісінің әсерінен
микроорганизмдердің өсу жылдамдығы және оның өсу
сипаты өзгеріске ұшырайды.
Күннің белсенділігі 11 жылда қайталанып отырады. Күн белсенділігінің ең жоғарғы
және ең төменгі шегі биологиялық процестерге беріледі. Айталық, күн белсенділігінің
максимумында тұмау ауруы үдеп кетсе, аусыл ауруы күн белсенділігінің минимумында
көбейеді. Күн белсенділігі күшейгенде лейкоциттер саны азаяды. Күн белсенділігінің
11-жылдық цикліндегі максимумы маңында магниттік дауыл деген құбылыс байқалады.
Магниттік дауыл деп жердің магнит өрісінің күшті ұйытқуы нәтижесінде жер магнетизмі
элементтерінің біркелкі тәуліктік жүрісінің кенеттен бұзылуын айтады. Магниттік дауыл
бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейін созылады. Сондай-ақ ол жер бетінің барлық
пунктінде бір мезгілде байқалады. Оның ең көп интенсивтілігі 5*10 Э жетеді. Магниттік
дауыл күннің белсенді аймағынан бөлінген плазма салдарынан пайда болады.
Энергиясы мол плазма ағыны жер атмосферасының жоғарғы қабатына енеді. Сөйтіп
жер магнитосферамен әсерлеседі. Содан күшеәтілген электр тогы пайда болады. Міне
осы магнит дауылы биологиялық процестердің жүруіне көп әсерін тигізеді.
Биологиялық процестер мен магниттік дауыл арасындағы байланысты көптеген
зерттеушілер бақылаған. Магниттік дауылдың көбеюі немесе азаюы биологиялық
процестердің тез немесе жай жүруіне әсерін тигізеді. Мысалы, Чижевский тышқанды
геомагниттік өрісті жібермейтін жерге қамағанда, оның тез өліп қалатынын байқаған.
Сол сияқты жер магнитизмінен сә ғана артығырақ магнит өрісін туғызғанда кейбір
өсімдіктер өсуін тоқтатқан, ал осы жағдай көп уақытқа созылғанда ол өсімдік өліп
қалған.
Сонымен, геомагнит өрісінің және интенсивтілігі өте аз жасанды магнит
өрісінің биологиялық әсерін зерттеу бұл физикалық фактордың экологиялық
маңызын көрсетіп береді. Өзінің даму барысында биологиялық жүйе белгілі
бір диапазондағы магниттік өрісіне үйренген болуы керек. Магнит өрісінің
осы шамадан ауытқуы тірі организмге әсерін тигізеді. Атап айтқанда магнит
өрісінің шамасын қалыпты жағдайдағыдан жоғары не төмен ауытқуы бұл
организмнің ауруға ұшырауына немесе өте тез өсіп-жетілуіне әкеліп
соқтырса керек. Мысалы ботаник Чуваев П.П өте әлсіз магнит өрісіндегі
қара бидай мен қара құмық дәндері алғашқы екі күнде өте үлкен болып ісініп
кеткенін байқаған. Айта берсек мұндай мысалдар өте көп. Бұл қарастырған
мысалдар геомагнит өрісінің және де әлсіреген геомагнит өрісінің
биологиялық жүйелерге тигізетін әсерін көрсетіп берсе, енді өте күшті
магнит өрісінің организмге тигізетін әсерін қарастырайық..
Жас тышқандарды магнит өрісінің кернеулігі 10 000Э болатын өрісте
ұстағанда олар қырылып қалған. Ал магнит өрісі 7000 Э тең болатын аймақта
маймылды бір сағат бойына ұстағанда оның жүрек соғысы азайып, оның
электрокардиограммасында, электроэнцефалограммасында өзгеріс пайда
болғаны байқалған. Магнит өрісі 200 Э-ке тең аймақта теңіз шошқасын 6 сағат
ұстағанда немесе оны 7000 Э болатын магнит өрісінде 5 сағат ұстағанда
оның гемо және лимфодинамикасында , өкпесінде өзгеріс болып, лимфойд
ткані үлкейіп кеткен. Магнит өрісімен әсер еткеннен кейін орталық нерв
жүйесінде үлкен өзгеріс бары байқалған. Атап айтқанда, ядро мен
цитоплазманың ісінгені байқалған. Ал өкпенің қан және лимфа айналысы
өзгеріске ұшыраған. Ал бүйрек тез арада қанға толып кеткен. Лимфатикалық
түйіндер мен талақта су айналымы күрделі өзгеріске түсіп, олар да ісінген.
Көп ядролы клеткалар пайда болып, жілік майында эозинофиль санының
көбейіп кеткені байқалған.
Бауырда ядросыз клеткалардың көбейіп, протоплазма түссіздене
бастаған. Ал ішек-қарында, ішкі секреция безінде айтарлықтай өзгерістер
байқалмаған. Олай болса, магнит өрісінің әсеріне орталық нерв жүйесі, өкпе,
бүйрек, жыныс бездері тез қабынып, өзгеріске ұшырайды екен.
Магнит өрісі тітіркендіргіш ретінде қолданылады. Құстарды 0,7-1,7 Э
магнит өрісінде ұстағанда олардың белсенділігі артқан. Ал балықты 50-
150 Э магнит өрісіне жібергенде оның қозғалысы жиілеп, тынышсыздана
бастаған. Көптеген зерттеулердің нәтижесіне қарағанда магнит өрісі
құстарға, балықтарға, сүтқоректілерге осылай әсер еткен. Теңіз және тұщы
судағы балықтардың 50-200 Э магнит өрісінде электр тогына сезімталдығы
кемитіндігі байқалған. Атап айтқанда, олардың сезімталдығы отыз
процентке кекміген. Бір қызығы сол балықтың электр тогына деген
сезімталдығы оның бастапқы күйіне байланысты болған. Айталық,
балықтың электрге сезімталдығы күштірек болса, онда магнит өрісі әсер
еткеннен кейін ол сезімталдық азайған. Ал сезімталдығы нашар болса,
онда магнит өрісі әсерінен кейін қайта күшейіп кеткен. Олай болса, магнит
өрісі тітіркендіргіш ретінде қызмет атқарады деуге болады. Магнит өрісі
нерв жүйесіне де тітіркендіргіш қызметін атқарады.

Көптеген зерттеушілер биологиялық сұйықтарды магнит өрісінде ұстап
тәжірибе жасап көрген. Сөйтіп қанға магнит өрісі әсерінің көбірек екеніне
көз жеткізген. Магнит өрісімен өңделген қанды адамға құйғанда жай қанды
құйғандағыға қарағанда тым тәуір тиімділік байқалған. Атап айтқанда,
лейкоциттердің фагоцитарлық белсенділігі арта түскен. Қанның бұл
қасиетінің артуы кейбір жұқпалы аурулар мен қабыну ауруларының тез
жазылуына мүмкіндік береді.
Қорытынды.
Магнит өрісі — қозғалыстағы электр зарядтары мен магниттік
моменті бар денелерге (олардың қозғалыстағы күйіне тәуелсіз) әсер
ететін күштік өріс. Өріс адам, жануар организмінде әртүрлі әсер
туғызады. Сүтқоректілердің кез-келген органына магнит өрісі әсерін
тигізе алады. Әсіресе, нерв, қан айналысы жүйелері магнит өрісіне
сезімтал келеді. Магнит өрісі нерв жүйесіне тежегіштік әсер көрсетеді.
Ал қан айналу жүйесіне магнит өрісімен әсер еткенде қан
тамырларының кеңігендігін байқауға болады. Қанда лейкоциттер
санының көбейгендігін, РОЭ-ның өзгергіштігі байқалған. Өте күшті
магнит өрісінің әсерінен микроорганизмдердің өсу жылдамдығы және
оның өсу сипаты өзгеріске ұшырайды.

Ұқсас жұмыстар

Электромагниттік толқындардың әсері

ЭЛЕКТР ЖӘНЕ МАГНИТ ӨРІСТЕРІНІҢ ТІРІ АҒЗАҒА ӘСЕРІ

ӨРІСТЕРІНІҢ ТІРІ АҒЗАҒА ӘСЕРІ

Адам ағзасына электр тогімен әсер ету әдістері

Электр және магнит өрісінің тірі ағзаға әсері

Магнит өрісін қолданатын диагностикалық және терапиялық құралдар

ЭЛЕКТР ЖӘНЕ МАГНИТ ӨРІСТЕРІ

Электр және магнит өрісінің тірі организмге әсері

Электромагниттік өрістер және денсаулықтың нашарлау қаупі

Магниттік өріс пен магниттік тізбектер

Пәндер