Жұмсақ бидай сортының республика бойынша таралуы және аудандастырылуы

Жұмсақ бидай сортының республика бойынша таралуы және аудандастырылуы.

Бидайдың шыққан жері Азия орталығы- қазіргі Иран, Аравия аумақтары.

И. С. Сүлейменовтың (197 3) қорытындылауынша Қазақстанда Семей маңында бидай суармалы жерлерде 1834 жылы өсіріле бастады, 19 ғасырда ол қазіргі Қостанай, Ақмола ж. б обылыстар аумагында себілген, ал 20 ғасырдың басынан республикамыздың барлық жерлерінде өсірілуде.

Жұмсақ бидайдың дүние жүзіндегі егіс көлемі 220млн. га шамасында екпе дақылдардың ішінде ол бірінші орын алады.

Бидай басқа дәнді дақылдар сияқты қоңыржай белдеудің өсімдігі. Дегенмен, климатқа жылу, жауын шашын ж. б талаптары бойынша сорттар арасында белгілі бір жағдайларға бейімделуінде айырмашылықтар бар.

Елімізде өсірілетін бидай сорттары өсіп, жетілу кезеңдері әртүрлі ұзақтығымен ерекшеленеді.

Кеш пісетін сорттарында бұл кезең 100 тәулік және одан жоғары, ылғалды және салқын жылдары ол 115-120 тәулікке дейін созылады, ал ең ерте пісетін сорттары 70-80 тәулікке пісіп үлгереді.

Белсенді температура жиынтығы жаздық бидайда сорттарының пісу мерзіміне қарай 1500-1900 градус аралығында өтеді.

Жұмсақ бидай (T. aestivum) масағы борпылдақ, қылтықты және қылтықсыз, қылтықты формаларында қылтықтары жан жағына шашыраңқы орналасқан және масақ ұзыннынан қысқа. Масақ қабықшасы ұзынша әжімді, оның қыры жіңішке, негізіне қарай жойылып кетеді. Масақтың бет жағы бүйірінен жалпақ. масақ асты сабанының бөлігі қалыпты жағдайда кеуек. Дәндері жеңіл үгітіледі ұсақ, орташа және ірі болып келеді, ұнды, немесе жылтыр. Айдары айқын ажыратылады, қылдары ұзын.

Морфологиялық және биологиялық қасиеттері.

Тамыр жүйесі- шашақты, ұрықтық және түйін тамырларынан құралған.

Сабағы- саны жапырақ санына сәйкес келеді.

Гул шоғыры- масақ, ол масақ білігі мен масақшалардан тұрады, масақ білігінің бір тұғырында бір масақша орналасқан, бірақ ол көп гүлді үш және бес гүлден тұрады.

Жапырақтары- сызықты, жапырақ тақтасы мен жапырақ қынабынан құралған.

Жемісі- дән, ол үш бөліктен- қабақ, эндосперм және ұрықтан- құралған.

Бидай тұқымының өне бастауына қажетті ең төменгі температура 1-2 градус, алайда бастапқы өсуіне 4-5градус қажет, бірақ мұндай температура өну және көктеу үрдістері өте баяу жүреді. Егін көгі 6 градус аязды көтереді. Алғашқы өсу мен түптенуі топырақтын температурасы 10-12градус болғанда жақсы өтеді, мұның өзі өсімдіктердің жақсы тамырлануы мен түйін тамыр жүйесінің дамуына оң әсерін тигізеді.

Жаздық бидай өсіп, даму кезеңдерінде ылғалға жоғарғы талап қояды, алайда оны пайдалануы біркелкі емес. Түптенуде-15-20% масақтануда 50-60% сүттене пісуде 20-30% балауызданып піскенде 3-5% .

Сорттарды таңдағанда мына төмендегі талаптарды ескеру қажет;

- Нақты жерде өсіруге жарамдылығы, әлеуетті өнімділігі және өнімділікті қамтамасыз ету жолдары.

-Зиянды организмге төзімділігі. Төзімді сорттарды өсіре отырып қоршаған ортаны сақтау, өйткені оларды дұрыс өсіргенде зияндылықтын экономикалық шегі еңсеріледі.

-Стресті факторларға төзімділігі. Жапырылуға төзімді сорттар өсіру реттегіштерін тамыр шіріндісіне қарсы фунгицидтерді қолдануды талап етпейді. -Сорттың әлеуетті өнімділігі неғұрлым жоғары және оны жақсартуға кететін шығындар аз болса соғұрлым ол бағалы.

Қазіргі уақытта мемлекеттік тізімнен ауыл шаруашылығында пайдалануға рұқсат етілген және ойдағыдай өсіріліп жүрген төмендегідей жаздық жұмсақ бидай сорттарын атауға болады.

Ақмола 2 . Астана. Целинная 24. Омская 29. Ертіс 97. Казахстанская 25, 19. Павлодарская 93. Карабалыкская 90. Саратовская 29.

1 кесте Жазғы жұмсақ бидайдың өнімділігі мен вегетациялық кезеңі

Сорттар

Вегетациялық кезең, күндер

Өнімділігі, ц/га

Орташа ерте пісетін топ

Астана

12, 8

Орташа пісетін топ

Ақмола 2 стандарт

10, 6

Целина 50

17, 7

Бәйтерек

18, 8

Орташа кеш пісетін топ

Шортандинская

16, 3

Омская 28

16, 5

2 кесте Жазғы жұмсақ бидайдың өнімділігі мен оның құрылымдық элементтері

Сорттар

Өнімділігі ц/га

Өнім беретін сабағыі, дана

Өсімдіктің биіктігі, см

Масақтағы дән саны, дана

Масақ дәнінің салмағы, г

Өсімдіктен түсетін дәннің салмағы, г

1000 дәннің салмағы, г

Ақмола 2 стандарт

11, 8

1, 0

72, 4

30, 6

1, 0

33, 6

Астана

10, 6

1, 2

72, 2

30, 8

1, 03

33, 2

Бәйтерек

18, 8

1, 2

77, 1

32, 9

1, 06

33, 4

Шортандинская

14, 3

1, 0

73, 5

31, 7

1, 47

1, 97

40, 6

Целина 50

17, 7

1, 0

76, 1

31, 5

1, 36

1, 88

39, 1

Омская 28

16, 5

1, 0

76, 2

26, 5

1, 25

2, 53

43, 1

3 кесте Жаздық жұмсақ бидайға тамыр шірігінің зияндылығы

Реттік саны №

Сорт үлгілер

Жылдар

Тиімді даму жағдайындағы зиянкестік коэффицент

Өсімдіктің залалдану пайызы

Астық түсімінің төмендеу мөлшері

1 балл

2-3 балл

Әлсіз

Орташа және күшті

Ақмола 2 стандарт

2008

2009

2010

0, 05

0, 06

0, 36

0, 30

13, 0

29, 5

15, 5

5, 5

17, 0

8, 5

3, 2

5, 1

4, 9

Астана

2008

2009

2010

0, 17

0, 11

0, 05

0, 53

0, 42

0, 41

17, 5

20, 5

15, 5

17, 5

17, 0

4, 5

6, 9

9, 4

2, 6

Байтерек

2008

2009

2010

0, 11

0, 13

0, 12

0, 32

0, 40

0, 34

30, 5

15, 5

28, 0

16, 0

31, 5

9, 5

8, 5

7, 0

6, 3

Шортандинская

2008

2009

2010

0, 10

0, 13

0, 42

0, 33

0, 42

13, 5

29, 5

19, 5

16, 0

16, 5

9, 5

7, 2

8, 4

6, 6

Целина 50

2008

2009

2010

0, 07

0, 10

0, 12

0, 40

0, 38

0, 47

12, 5

24, 5

27, 0

12, 0

20, 0

5, 0

5, 6

10, 0

5, 6

Омская 28

2008

2009

2010

0, 11

0, 03

0, 18

0, 37

0, 41

0, 45

16, 5

20, 0

28, 5

10, 0

17, 0

14, 5

5, 6

10, 7

7, 7

4 кесте. Жаздық жұмсақ бидай сорт үлгілерінің экономикалық тиімділігі

Сорт үлгілер

Өнімнің мөлшері, ц/га

Астықтың өзіндік құны, теңге

1ц өнімнің сату бағасы, теңге

Жалпы өнім мөлшері, теңге

Шыққан шығын, теңге

Таза пайда, теңге

Рентабелдік деңгей, %

Ақмола 2 стандарт

10, 6

1074

17000

35630

22450

13180

58, 7

Бәйтерек

18, 8

890, 5

17000

46580

24400

22180

90, 9

Астана

12, 8

1355

17000

30600

24400

6200

25, 4

Қорытынды.

Жаздық жұмсақ бидай (Triticum aestivum) дақылынан макарон, жарма және кондитерлик өнімдер өндірісінде негізгі бағалы шикізат көзі болып табылады. Әсіресе Ресей мен ТМД елдерінің басым бөлігі дақылдың осы түрін тұтынады. Жаздық жұмсақ бидай өсіретін барлық мемлекеттер үшін негізгі мәселе - оның өнімділігін көтеру және технологиялық сапасын арттыру болып келеді.