Қазақстан Республикасында 1993 жылғы ақша реформасы

Презентация қосу

Алматы Аграрлық
Колледжі
Тақырыбы: Қазақстан Республикасында 1993 жылғы
ақша реформасы

Орындаған: Жақсылық Берік,
Тексерген: Нуртаева Жанар.
Ақша реформасының
экономикалық мәні мен сипаты
Ақша реформасы деп мемлекеттік ақша жүйесіне өзгерістер енгізуді
айтады. Ақша реформасы жүргізілгенде бір ақша жүйесін екінші ақша
жүйесімен ауыстырады, я болмаса сол ақша жүйесінің кейбір
элементтерін өзгертеді.
Ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық
заңдылықтармен бекiтiлген ақша айналысын ұйымдастыру формасы.
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың
ұйымдастыру ақша жүйесi болып табылады. Әрбір мемлекеттің өзіне тән
ұлттық ақша жүйесі болады. Алғашқы ақша жүйесі XVI-XVII ғасырларда
капиталистік өндіріс әдісі қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның
кейбір жекелеген элекенттері одан да бұрын айналыста жүре бастаған,
капиталистік өндірістің және тауар ақша айналысының қарқынды дамуы
ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi мен
тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар
айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша
бiр – бiрiнен бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы
да болмайды.
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң
айырбасы үздiксiз жасала бередi.
Қазақстан Республикасында 1993 жылғы ақша реформасын жүргізудің
алғышарттары

Ақша реформасы деп мемлекеттік ақша жүйесіне өзгерістер енгізуді
айтады. Ақша реформасы жүргізілгенде бір ақша жүйесін екінші ақша
жүйесімен ауыстырады, я болмаса сол ақша жүйесінің кейбір
элементтерін өзгертеді. Сонымен ақша жүйесi – бұл тарихи түрде
қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен бекiтiлген ақша айналысын
ұйымдастыру формасы. Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген
елдегi ақша айналысың ұйымдастыру ақша реформасының негізі
болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы ұлттық ақша жүйесінің толық қанды
қызмет етуі ұлттық ақша бірлігін теңгені 1993 жылы 15 қарашада
айналысқа енгізгеннен бастап қызмет ете бастады. Осынау Қазақстан
Республикасының егемендігін алғаннан кейінгі тұнғыш жүргізген
ақша реформасы негізінде елдің ұлттық банк жүйесі мен несие жүйесі
қалыптаса бастады. Сонымен қатар Ұлттық банк елдегі қолма-қол
және қолма-қолсыз ақшалардың түрлерін белгілеп отырады және
елдегі ақша эмиссиясын монополиялы түрде жүзеге асырады.
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар,
онда барлық басқа тауардың құны бейнеленедi және
оның делдал ретiнде қатысуыменнен тауар
өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi.
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды
өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi және есеп
айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол
және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың
қозғалысы.
Ақша айналысының объективтiк негiзiнде де тауар
өндiрiсi жатады. Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз
формаларының көмегiмен тауарлар айналысы, сондай-
ақ несиелiк және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге
асырылады. Қайта құру кезеiне дейiн “ақша айналымы”
мен “ақша айналасы” ұғымдары арасында айтарлықтай
шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма – қол
ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы
ұғымы одан кең мағына бергендiктен ол қолма – қол
және қолма – қолсыз айналым мағынасын сипаттайды.
Ақша айналысы шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге,
сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi және есеп
айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол
және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың
қозғалысы. Ал осы ақша қозғалысын заңдылықтармен
реттеу шаралары ақша жүйесін қалыптастырады.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ 1993 ЖЫЛҒЫ АҚША РЕФОРМАСЫ

1993 жылы Қазақстанда ақша реформасын жүргізудің басты сипаты бұрынғы Кеңестік
ақша белгісі рубльдің орнына ұлттық валютамыз теңгені енгізумен және ұлтық ақша
жүйесінің қалыптастыру, соның нәтижесінде Ұлттық банкті және ұлттық несие жүйесін
қалыптастыру болып табылды.
1992 жылы бiрiншi жартысынан-ақ Қазақстан Республикасының жетекшiлерi ендiгi
жерде рубльден күдер үзiп, өз валютасын шығаруға бетбұрыс жасаған болатын. Жаңа
ақшаларды шығаруға ағылшынның “Харрисон” фирмасымен шарт жасасты. Сөйтiп, 1993
жылы 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелiк ақшалар Қазақстанға жеткiзiлдi. Оларды
қолдан жасаудан қорғалатын 18 дәрежесi болды.
Осылайша еліміздің өз егемендігін алғаннан кейінгі тұңғыш ақша реформасы 1993
жылдың қараша айынан бастау алды. 1993 жылы 12 қарашада Қазақстан
Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан Республикасында Ұлттық
валютаны енгiзу түралы” Жарғыға қол қойды. Осы жарғымен 1993 жылы 15 қарашада
сағат 8-ден бастап ұлттық валюта – теңге енгiзiлдi.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi теңгенiң валюталық бағамын: 1 доллар = 4 теңге
70 тиын шамасында белгiледi. Келесi жылдары ол бiрден өсiп кеттi. Соған сәйкес
бағамен жалақы да өстi.
Қолма-қол ақшалардың, рубльдiк шоттардың, салымдар мен мiндеттемелердiң теңгеге
айырбасы 1 теңге үшiн 500 рубль айырбас бағамы бойынша жүргiзiлдi. Қазақстанның 16
жастан асқан барлық азаматтары 100 мың рубль шегiнде ақша айырбастай алды.
15 қарашадан 18 қарашаға дейiнгi халық теңгемен және рубльмен де есеп
айырыса алды. Осылайша айналысқа ұлттық валютамыз теңге ендi. Бiрақ
көп ұзамай инфляцияның өсуi бiршама iрi ақша купюраларын қажет еттi.
1994 жылдан бастап 200, 500, 1000 және 2000 купюрадағы теңгелер
айналысқа шықты. 1995 жылы ұсақ тиындар бiртiндеп айналыстан шығып
қалды, олардың орнына мыс никельден жасалған 1, 3, 5, 10, 20 теңгедегi
монеталар шыға бастады.
КСРО Мембанкiнiң және 1992-1993 жж. Ресей үлгiсiндегi қазыналық және
банктiк билеттердi айырбастау 20 қарашада сағат 18-де аяқталды. Қолма-
қол ақшалардың, рубльдiк шоттардың, салымдар мен мiндеттемелердiң
теңгеге айырбасы 1 теңге үшiн 500 рубль айырбас бағамы бойынша
жүргiзiлдi.
Айырбас бiр рет қана жүргiзiлiп, ол туралы төлқұжатқа белгi соғылды. 100
мыңнан асатын рубльдер арнайы жеке бет шотына аударылып, оны алты ай
мерзiм iшiнде пайдалануға құқысыз болды. Лимиттен асқан қаражаттардың
шығу тегiнiң заңдылығын арнайы құрылған комиссия тексердi.
15 қарашадан 18 қарашаға дейiнгi халық теңгемен және рубльмен де есеп
айырыса алды. Сондықтан заңды тұлғалармен, сол сияқты бөлшек сауданы
жүзеге асырушы және халыққа ақылы қызмет көрсететiн тұлғалардың
ақшалай түсiмдерi күнделiктi қабылданды. Кәсiпорындардың
баланстарындағы рубльмен берiлген активтер мен пассивтер екi күн iшiнде
қайта есептелiндi. Қолма-қол ақшаны айырбастау және активтер мен
пассивтердi қайта есептеу кезеңiнде банктер клиенттермен операциялар
жүргiзбедi.
Сөйтіп, 1993 жылы 15 қарашада Қазақстан тарихында алғашқы валюта теңге
енгізілді. Ақша реформасын жүргізуде Қазақстан басшылары бір жарым жыл
уақыт өте құпия жағдайда дайындалып, нәтижесінде 700 милион доллар сома
шамасында алтын құймалары мен шетел валютасы қоры болды. Тәуелсіздік
жарияланған күннен бастап Қазақстан өндірілген алтын мен күміс енді Мәскеуге
жіберілмей, оны Ұлттық банк сатып алып, өз резерв қорына айналдырды. Сондай-
ақ резерв қорына экспорттық валюталық түсім мен үкіметтің сыртқы заемдарын да
Ұлттық банк сатып алып, қорға түсіре бастады. Айналымға теңгені енгізуге жарты
жыл уақыт қалғанда Республика Президенті валюталық қаржыны жұмсауға
мораторий енгізді.
Халықаралық валюта қоры Қазақстанда ұлттық валюта енгізу акциясын қолдап,
Ұлттық банкке 90 млн. Доллар көлемінде стендбай несиесін және Жапония біздің
елдің төлем балансын қолдау мақсатында Қаржы министрлігіне 180 млн. Доллар
қаржы берді. Бұл 17 жылға берілген «жұмсақ» несиелер болды. Қорыта айтқанда,
1993 жылы ақша реформасы ойдағыдай өтті. Енді ұлттық валютаның ішкі және
сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету қажет.
Айналымға теңгені енгізу инфляцияның қарқындауы және бұрынғы одақтас
республикалардың өзара байланысының үзілуі мен саяси ала ауыздығы тереңдей
түскен қаржы экономикалық дағдарыс жағдайында өтті. Теңгені енгізгеннен кейін
екі жарым айда, яғни 1994 жылы 1 ақпанына теңгенің курсы долларға қарағанда
2,5 есе төмендеді. Одан кейін теңгенің курсы 1 долларға шаққанда 43,3 теңгеге
жетті.
Алайда теңгенiң енгiзiлiнiң өзiнде де инфляция өсуi белең алып отырды. Оның бiрден бiр
себебi елiмiздегi өндiрiстiң құлдырауы, мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығы экономикадағы
жаппай теңсiздiктiң орын алуы. Елiмiздегi инфляцияның пайда болуының және қарқынды
өсуiнiң себебiне сұраныс және шығындық инфляциялар бiрдей әсер еттi.
Қазақстанда ақша масасының өсуiне үш түрлi себептi атап өтсек болады:
бiрiншiден, бюджеттiк тапшылықты қаржыландыру үшiн орталық банктерден келген несиелер;
Екiншiден, Ұлттық банктiң коммерциялық банктерге несиесi – қайта қаржыландыру үшiн
несиелер;
Үшiншiден, ТМД мемлекеттерiне несие – олардың Қазақстанмен саудадағы тапшылығымен
байланысты.
Аталған несиелердiң көздерi, негiзiнде ақша массасы өскен және инфляция жаңдана түскен
ақшалай түрдегi базаны кеңейткен болатын. Осы мәселе туралы ұлттық валюта енгiзiлгеннен
бастап елдегi банк жүйемiз нақты ақша-несиелiк және валюталық реттеуге кiрiстi. Осының
нәтижесiнде экономикада 1995 жылдан бастап инфляция деңгейi төмендей басатады, ал ол өз
кезегiнде экономикалық өсуге жол ашты.
Қазақстан Республикасындағы төлем карточкалары нарығы 1994 жылдан бастап дами бастады.
Төлем карточкаларын дамыту мақсатында Қазақсатан Республикасы Үкіметінің 02.07.02
жылғы №713 қаулысымен «Микропроцессорлық карточкалар негізінде Төлем
карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесінде дамыту бағдарламасы» бекітілді.
Бұл жүйесінің негізгі мақсаты мыналарды қамтиды:
ақша айналымына бақылауды күшейту және қолма-қол ақшаны көлеңкелі айналымын азайту;
жалақы, зейнетақы, жәрдемақы төлеудің тетігін жетілдіру;
коммуналдық төлемдер жинау, көлік, байланыс қызмет көрсетулеріне ақы төлеу процестерін
оңтайландыру;
бюджеттік ( салық, кеден ) және өзге де міндетті алымдарды қолма-қолсыз формада жүзеге
асыра үшін микропроцессорлық карточкалар технологиясын қолдану;
қолма-қол ақша эмиссиясына жұмсалатын шығыстарды азайту;

Ұқсас жұмыстар

Теңгенің тарихы

Қазақстан Республикасының банк жүйесі

ҚР-ның ақша-несие саясаты

АҚША ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТ ЕРІ

1993 - 1994 жылдары крузейро реал

Ақшаның қажеттігі және шығу тегі

Қазақстанның ұлттық валютасы, пайда болуы және дамуы туралы ақпарат

Жаңа экономикалық саясатқа көзқарастар

Қазақстанның Ұлттық валютасы

Алғырлар тобына

Пәндер