Конституциялық құқық туралы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасы ғылым және
білім министрлігі

Конституциялық құқық

Алматы-2011ж
Конституциялық құқық
Конституциялық құқық — Қазақстан Республикасы құқық жүйесі салаларының бірі. Ол өзінің ішкі
тұтастығымен сипатталатын құқықтық нормалар жүйесін білдіреді және басқа құқық жүйесінің
нормаларынан ерекшеленеді. Ішкі тұтастық конституциялық нормалардағы қоғамдық қатынастардың
ерекшеліктерімен белгіленетін, солар арқылы реттелетін жалпы белгілердің болатындығын білдіреді.
Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар оның пәнін құрайды.
Конституциялық құқық пәнінің өзіндік ерекшеліктері бар. Конституциялық құқық нормаларымен
реттелетін қоғамдық қатынастар мемлекет және қоғам құрылымының негізін құрайды және мемлекеттік
биліктің жүзеге асуымен тікелей байланысты жүргізіледі.
Конституциялық құқық пәнін түсіндірудің теориялық, сондай-ақ практикалық мәні бар. Онсыз
конституциялық құқықтың нормалары мен институттарына тән мәнін дұрыс түсінуге болмайды, олардың
құқықтық реттеудегі мәні мен рөлін ашып көрсету, құқықтық жүйедегі орнын анықтау мүмкін емес.
Конституциялық құқық пәнін білмейінше оның нормаларын қолдану саласын да анықтау мүмкін емес.
Өйткені, нақты құқықтық әрекеттерді талдау кезінде, ең алдымен қай саланың нормасын қолдану
қажеттігін анықтап алу керек. Ал ол үшін, реттеудің нысаны болып табылатын қоғамдық қатынастар
сипатын белгілеу қажет.
Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қатынастар аясы мейлінше кең. Ол мемлекет пен қоғам
өмірінің барлық салаларын: саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа салаларды қамтиды.
Әрине, конституциялық құқық нормалары аталған салаларды барлық көріністері бойынша және жан-
жақты реттемейді. Ол аталған салаларда тек ең негізгі базалық қабаттарды ғана реттейді. Бұл қабаттар
мемлекет пен қоғамдағы кейін кең дамитын саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни байланыстардың
негізін қалайды
Конституциялық құқық әдістері
Конституциялық құқық, тұтас алғанда, құқықтың реттеу
әдістері деп аталатын белгілі бір тәсілдер мен әдістердің
көмегімен мемлекеттік және қоғамдық қатынастарды реттейді.
Конституциялық-кұқықтық қатынастарды реттеу үшін
төмендегідей:
• міндеттеу әдісі;
• тыйым салу әдісі;
• рұқсат ету әдісі;
• тану әдісі қолданылады.
• Міндеттеу әдісі мемлекеттік органға сияқты, жеке
тұлғаларға да қатысты, олардың барлық қызмет саласында
қолданылады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-
бабында: "Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер,
лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір
азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты
құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу
мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті" деп жазылған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабы бұл әдісті
қолданудың тағы бір мысалы болып табылады. Яғни: "Меншік
міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне
де қызмет етуге тиіс». Аталған қағида мемлекеттік меншікке
сияқты, жеке меншікке де қатысты. Тиісінше, конституциялық
норма мемлекеттік органдарды да, жеке меншік иелерін де
меншікті тек өз мүддесіне ғана емес, сондай-ақ қоғам
мүддесіне де пайдалануға міндеттейді.
Конституциялық құқықта тыйым салу әдісі де кең қолданылады. Бұл әдіс, көбіне мемлекеттік органдарға,
қоғамдық құрылымдарға қатысты қолданылады. Тыйым салу әдісі азаматтарға қатысты шектеулі
жағдайларда ғана қолданылады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 39-бабының 3-тармағында
былай делінген: «Саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қандай да бір
түрде шектеуге жол берілмейді». Конституция заңда қаралмаған әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым
салады. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқы демократияның шынайы көрінісі болып
табылатын рұқсат ету әдісін де кең қолданады.
Мұндай әдіс көп жағдайда адамның және азаматтың мәртебесін белгілеу үшін қолданылады. Мысал ретінде
әркімнің,заңмен белгіленгеннен басқа ретте, Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұруын және тұратын орнын
еркін тандауын айтуға болады. Рұқсат ету әдісінің өзіндік ерекшелігі мынада, Конституция белгілі бір ауқым,
шекке дейін еркін әрекет ету мүмкіндігін бере отырып, субъектінің әрекетін айтарлықтай шектей алады.
Рұқсат ету әдісі мемлекеттік органдардың өкілеттігін белгілеу кезінде де қолданылады. Айталық, Қазақстан
Республикасы Конституциясының 53-бабының 4-тармағына сәйкес Парламент Палаталардың бірлескен
отырысында Президентке, онын бастамасы бойынша, әр Палата депутаттары жалпы санының үштен екі
даусымен бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге хақылы.
Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы, меніңше, құқықтық реттеудің тағы бір әдісін — тану
(танымау) әдісін де қолданады. Кеңестік кезеңнен кейінгі конституциялық құқық жөніндегі әдебиеттерде
мұндай әдістің қолданылу мүмкіндігі байқалмайды. Оның үстіне бұл әдіс объективті фактордан —
адамдардың табиғи құқығын заң тұрғысынан танудан туындайды. Мемлекет адамдардың табиғи құқығына
рұқсат етеді емес, дәлірек айтқанда, таниды. Қазақстан Республикасы Конституциясының, 12-бабының 2-
тармағында былай деп жазылған: "Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, зандар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады". Құқықтық реттеуді әдіс ретінде тану да
конституциялық құқықтың демократиялық және адамгершілік мәнін сипаттайды.
Құқық ғылымында құқықтың заңдық бастаулары ұғымы қалыптасқан. Бұл орайда құқықтың бастаулары
ретінде құқық нормалары көрініс беретін нысандар ұғынылады. Құқықтық нормалар нормативтік құқықтық
актілерде белгіленеді. Қазақстан Республикасы Конституциясында құқық бастауларын анықтауға қатысты
бірқатар ерекше белгілер бар. Біріншіден, Конституцияда құқық нысандары (бастаулары) аталады.
"Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның соған сай келетін заңдардың, өзге де
нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттың және өзге де Республиканың міндеттемелерінің,
сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының
нормалары болып табылады" (Қазақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының 1-тармағы).
Қазақстан Республикасының конституциялық
құқығының негізгі қайнар көздері
Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының негізгі
қайнар көзі, тұтас алғанда, Конституция болып табылады.
Мұндай жәйтті бөліп айтуымның себебі, ұлттық құқықты
қалыптастырудың қайнар көзі ретінде тек Конституцияның
құқықтық нормалары ғана емес, сондай-ақ оның басқа да a
идеяның бастаулық мәні қызметін атқарады. Бұл қағида
Республика азаматтарын әлеуметтік жағынан қамтамасыз етуге
арналған заңдардың негізгі қайнар көзі болуы тиіс. Қазақстан
Республикасы Конституциясы жариялаған мемлекет қызметінің
принциптері: қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық, бүкіл
халықтың қажетіне орай экономикалық даму, қазақстандық
патриотизм, мемлекет өмірінің мейлінше маңызды мәселелерін
демократиялық әдістермен шешу қазақстандық құқықтың
қайнар көзі қызметін атқарады.
• Мемлекет және оның органдары қызметінің негізіне алынбастан
бұрын, ол принциптер әр мемлекеттік органның ерекшеліктері
ескеріле отырып, тиісті нормативтік құқықтық актілермен
бекітілуі тиіс.
• Конституцияның құқықтық нормалары сала ретінде
конституциялық құқықтың тура және тікелей қайнар көзі болып
табылады. Қазақстан Республикасы Конституциясының
құқықтық нормалары қалайша құқықтың қайнар көзі ретінде
сипатталады?
• 1. Қазақстан Республикасы Конституциясында бүкіл
конституциялық зандардың негізі болып табылатын құқықтық
нормалар орнықтырылады. Басқаша айтқанда, Конституцияның
құқықтық нормалары конституциялық-құқықтық қатынастарды
реттейтін барлық нормативтік құқықтық актілерді қалыптастыру
мен дамытудың негізі болып табылады.
• Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық нормалары мемлекет пен қоғам өмірінің
барлық салаларын:
саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени салаларды қамтиды.
Әрине, Конституцияның құқықтық нормалары аталған салалардағы қоғамдық катынастарды егжей-
тегжейлі және жан-жақты
реттемейді. Ол тек қоғамдық қатынастардың мәнді, басты бағыттарын ғана реттейді. Қазақстан
Республикасы Конституциясының құқықтық нормалары құқықтың басқа салаларының құқықтық
нормаларынан осынысымен ерекшеленеді.
• Конституциялық құқықтың басқа бастауларымен салыстырғанда Қазақстан Республикасы
Конституциясының жоғары заңдық күші бар және Қазақстанның барлық аумағында қолданылады.
Қазақстан Республикасында қабылданған заңдар және басқа нормативтік актілер Конституциядан
бастау алуы және оған қайшы келмеуі тиіс. Егер олар Конституцияға қайшы келсе, онда олар заңсыз
деп танылады және қолдануға жатпайды. Қазақстан Республикасының Конституциясында оның
қағидаларының жоғары заңдық күшін қамтамасыз етудің кепілдігі белгіленген.
• Қазақстан Республикасы Конституциясының тек конституциялық құқықтың ғана емес, сондай-ақ
құқықтың басқа да
салаларының бастауы ретіндегі мәні мынада, онда халықтың
мемлекеттік еркі, олардың құқықтық демократиялық мемлекет
құру, дүниежүзілік қауымдастыққа оның тең құқылы мүшесі
ретінде қосылу жөніндегі табандылығы тікелей көрініс тапқан.
• Конституция құқықтың басқа бастауларынан, сондай-ақ
тек мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге тұтастай қоғамның
да негізгі заңы екендігімен ерекшеленеді. Басқа нормативтік
құқықтық актілер қоғам өмірінің жекелеген тараптарын қамтиды. Ал, Қазақстан Республикасы
Конституциясының идеялары, принциптері, құқықтық нормалары бүкіл қоғам өмірінің мейлінше
мәнді бағыттарын реттейді: жекелеген адамды, азаматты, қоғамдық қызметтің барлық субъктілерін
(бірлестіктерді, қозғалыстарды, өзін-өзі басқару органдарын, және басқаларын) қамтиды. Сондай-ақ,
Конституция конституциялық құқықтың басқа бастауларынан өзгерістер мен толықтырулар қабылдаудың
ерекше тәртібін белгілеуімен де ерекшеленеді. Мұндай тәртіп Конституцияның мемлекет пен қоғамның
негізгі заңы ретіндегі және олардың тұрақтылығын қамтамасыз ету қажеттігінен туындайтын мәнімен
сипатталады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының конституциялық
құқықтық қайнар көзі ретіндегі тағы бір өзіндік қыры — онда
оның басқа қайнарларының нысандары: конституциялық жәй
заңдары, Президенттің нормативтік жарлықтары мен
қаулылары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары,
сондай-ақ заңдық күшінің деңгейі, қабылдау, жариялау, күшін
жою тәртібі көрсетіледі.
Қазақстан Республикасы конституциялық құқының
мемлекеттік (республикалық) мәні бар құқықтық нормаларды
белгілейтін қайнар көзінің қатарына конституциялық заңдар
жатады. "Конституциялық зандар" атауы Қазақстан
Республикасы Конституциясына енгізілген. Қазақстанның
конституциялық заңдарының өзіндік ерекшелігі — олар
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізбейді, тек
Конституцияның құқықтық нормаларын нақтылайды.
Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарын
қабылдаудағы іс жүргізу Конституцияға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы шешім қабылдаудағы іс
жүргізуден осынысымен ерекшеленеді.
Жай заңдар да конституциялық құқықтың қайнар көзі болып
табылады. Жай заңдарды Қазақстан Республикасының
Парламенті қабылдайды. Қазақстан Республикасы
Конституциясында қаралған жағдайда жай заңдарды
Президент те қабылдай алады. Қазақстанның конституциялық
құқының қайнар көзіне азаматтық туралы, көші-қон туралы
Республикасы Мәжілісінің Регламенті, Сенатының Регламенті,
Парламентінің Регламенті, Парламент Палаталары құрған
үйлестіруші және көмекші органдар туралы ереже
конституциялық құқық салаларының қайнар көзі болып
табылады.
Конституция - Қазақстан республикасының негізгі
заңы

• Республиканың президенті Н.Ә.Назарбаевтың тікелей
басшылығымен тәуелсіз Қазақстанның жаңа
Конституциясы қысқа мерзім ішінде әзірленді. Ол халық
талқылауынан өтіп, референдум арқылы өз күшіне енді.
Жаңа Конституцияның өмірге келуі, жан-жақты
сараптамадан өтуі Н.Назарбаевтың атымен тікелей
байланысты. Конституцияның бас авторы – Назарбаев Н.Ә
деп толық сеніммен айтуға болады.
Конституция Қазақстанның демократиялық, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде дамуына қолайлы жағдай
жасайды. Заңда белгіленген барлық тұжырым, қағидалар
өмірдің барлық салаларын өркениетті заң жүзінде басқаруға
жағдай жасап отыр.
Еліміздің бұл Негізгі Заңы бірінші рет Қазақстан
Республикасын президенттік басқару нысанындағы біртұтас
мемлекет деп жария етті. Бұл мемлекеттің құзырына өз
аумағының тұтастығын, сырттан қол сұғылмауын және
бөлінбеуін қамтамасыз ету толығымен жатқызылады.
Конституцияда демократияның түпкі мәні ерекше
айқындалады.
“Демократия” деген грек сөзін өз тілімізге аударсақ, халықтың билігі деген мағына шығады.
Осы тұжырым қағида Негізгі Заңның үшінші бабында нақты бейнеленген. “Мемлекеттік
биліктің бірден-бір бастауы – халық” нақты жазылған.
Конституцияда республикадағы мемлекеттік билік біртұтас деп жарияланған. Бұл билік
Конституция бойынша үш тармаққа – заң шығарушы, атқарушы және сот жүйесі болып
болып дараланған. Мұндағы мақсат билікті біржақты иемденіп кетушілікті болдырмау үшін
олардың аражігі ажыратылып, әрқайсысынан конституциялық өкілеттіктері айқындалған.
Олар бір-бірінің ісіне қол сұқпайды, әрқайсысы өз құзырларынша қызмет етеді.
Негізгі Заңда саяси бостандықтарға кең кепілдік берілген. Саяси қозғалыстар Конституция
шеңберінде емін-еркін өмір сүріп, қызмет ете алады. Оған ешқандай қысым жасалмайды.
Жаңа Конституцияның тағы бір басты артықшылығы – меншіктердің әралуандығын
мойындап, оны заң жүзінде бекітті. Енді Қазақстан республикасында мемлекеттік
меншікпен қатар жеке меншік те өз күшіне еніп, заңмен қорғалады.
Неігзі заң меншіктің қызмет аясы мен мақсатын да айқындап берді. Меншік атаулы қоғам
игілігіне ғана жұмсалуға тиіс, ол адамзат мүддесіне қарсы қызмет етпеуге тиіс, ол адамзат
мүддесіне қарсы қызмет етпеуге тиіс. Сонда ғана меншік иесін қорғауға кепілдік жасалады.
Демократиялық принциптер Конституцияның арнайы “Адам және азамат” атты екінші
бөлімінде айқын көрініс тапқан.
Мемлекеттік саяси биліктің Конституциядағы саяси көрінісі

Мемлекеттің саяси жүйесі Конституцияда нақты көрініс
тапқан. Саяси жүйенің негізгі тұғыры – президенттік
басқару жүйесі Конституцияда алғаш рет
заңдастырылған. Қазақстан Республикасы
президенттік басқару нысанындағы мемлекет болып
жарияланған. Президентке елдің ішкі және сыртқы
саясаттарын анықтау міндеті жүктелген. Ол
мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс
істеуін және олардың халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Президент заң
шығарушы, атқарушы, сот жүйелерінің бәріне бірдей
қатынаста болады. Бәрінің жұмысын үйлестіріп,
мемлекеттік биліктің дұрыс жүргізілуіінің кепілі болып
танылады.
Біздің президентіміздің Негізгі Заңда көрсетілген
конституциялық ауқымда жемісті жұмыс істеп
отырғанына бүкіл ел куә. Еліміздегі саяси тұрақтылық,
орын алып отырған үлкен қиындықтарға қарамастан
макроэкономикалық деңгейдегі ілгерілеу, отандық
өнеркәсіпті жандандыруға шетел инвестицияларын
көптеп тарту, шикізат көздерін игеріп, жер асты
байлықтарын экономиканы аяққа тұрғызуға пайдалану,
алыс-жақын шетелдермен оңды қатынастар орнату,
ұлттардың татулығын қамтамасыз ету, еліміздің
руханиятын, қорғанысын дамытуға күш салу және
басқа сан-салалы қызметтерді құптауға әбден
тұрарлық.
Конституциядағы көрсетілген ҚР азаматтарының міндеттері
мен құқықтары

Республика азаматының негізгі құқықтарымен қатар міндеттері де 1995 жылдың 30 тамызындағы
бүкілхалықтық талқылаудан өтіп қабылданған Конституцияда анық тұжырымдалған.
Адам тумасынан өзіне қажетті құқықтар мен бостандықтарға ие. Ал ол өз мемлекетінің азаматтығын
алғаннан кейін азаматтық құқықтарға ие болып, тиісті міндеттерді қоса атқаруға тиіс. Конституцияда
адамды қастерлеу, құрметтеу, адамгершілік сезімдеріне үлкен маңыз берілген. Әркімнің өзінің жеке
басының бостандығы заң жүзінде қорғалған. Заң бойынша адамның жеке басының қадір-қасиетіне
қол сұғылмайды.
Конституцияның 19-бабында “Әркімнің өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі
анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы” деп жазылған. Адамдардың ар-ождан
бостандығына заң жүзінде толық кепілдік берілген.
Республика азаматтарының заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстауында,
оны мұраға қалдыруына конституциялық кепілдік жасалған.
Конституцияның 39–бабында адамдардың құқықтары мен бостандықтарына қоғамдық тәртіпті,
адамның құқығы мен бостандығын, халықтың денсаулығын қорғау мақсатында ғана шектеу қойылуы
мүмкін екендігі көрсетілген.
39 баптың 3 пунктінде азаматтардың құқықтарын, яғни азаматтық құқығы, өмір сүру құқығы, жеке
өміріне, өзінің және жанұясының құпиясына қол сұғылмауына, мемлекет органдары мен лауазым
иелерінің кінәсінен шеккен зиянды қайтарып алуына т.б құқықтарын тіпті ең төтенше жағдайлардың
өзінде де шектеуге рұқсат бермейтіні айтылған.
Конституцияда жеке, азаматтық және саяси құқықтарға, осы құқықтардың кепілдігіне айтарлықтай
көңіл бөлінеді.
Жеке меншік құқығы заңмен қорғалады (6 бап.). Жерді меншіктеу құқығы бекітіледі (21,25 бап.),
сонымен қоса өзінің мүмкіндіктерін және мүліктерін кәсіпкерлік қызметте және заңмен тыйым
салынбаған экономикалық қызметте еркін пайдалануына құқықтары бар. Бұл нарықтық
экономиканың тұрақты дамуы, экономикалық реформаның алға жылжуы үшін сенімді
конституциялық негіз жасауды қамтамасыз етеді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Казақстан республикасының Конституциясы. Алматы 1995 ж.
2. Нысанбаев Ә. “Жалпы ұлттық келісім және демократиялық даму”. Егеменді
Қазақстан газеті. 1997 жыл. 25-26 наурыз.
3. Қалмырзаев Ә. Халықтың қуаты бірлікте. “Ата-заң арналары”. Егеменді
Қазақстан газеті. 1998 жыл. 27-тамыз.

Ұқсас жұмыстар

Конституциялық құқық әдістері

Конституциялық құқық

Конституциялық құқықтық нормалар

Конституцияның авторы кім

Экономика және Құқық факультеті

ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ

Құқық қорғау қызметінің мақсаты

Конституция принциптері мен институтары

Мемлекеттік егемендік туралы декларация мен Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституцилық заң мемлекет

Құқықтың пайда болуы және қалыптасу жолдары туралы

Пәндер