Мақал -мәтелдер синтаксисі

Презентация қосу

ММ шығу жолдары:

Халытың өмірден түйгені, әлеуметтік тұрмасына қатысы бар
фольклор жанры.
М: “Анадан өнеге көрмеген қыз жаман,
Атадан тағылым көрмеген ұл жаман” (Қорқыт ата).

Ауыз әдебиетінде өлеңдерден, ертегі, хикаялардван шыққан
мақалдар.
М: “Берекелі болса ел, жағасы жайлау, ол бір көл” (Абай).

Ақын-жазушылардың қолтума нақыл сөздерден пайда
болады.
“Жақсының жүзі жылы, сөзі майлы” (Сүйінбай).
Сөз тіркесі.
Сөздердің байланысу формалары:
Қиысу- сөйлемнің негізгі қаңқасы (предикативті қатынас).
“Қара жердің қадірін, ойда-қырда сарт білер,
Кер құланның қадірін, ойда-қырда қақ білер”.
“Жақсы әйел жаман еркекті ер қылады,
Жаман еркек жақсы әйелді жер қылар”.

Матасу- бағыныңқы сөздің басыңқы сөзбен бірінші изафеттік
қатынаста болуы(анықтауыштық қатынас).
“Ауылдың жақсылығы жолынан білінер”.
“Бір ауылдың бір үйі аш болса, бар үйі аш”.

Меңгеру- сөздердің ілік септіктен басқа септіктердің
жалғауы арқылы байланысуы.
“Жолдас күту жарға сын,
Жалған сөздер арға сын”.
“Барымтадан қорыққан мал жимас,
Шегірткеден қорыққан егін екпес”.
“Темірді дәнекер қосады,
Өмірді бала қосады”.
Қабысу – сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарын басқалармен
жалғаусыз интонация арқылы байланысуы.

“Жаман әйел –ырыс,
Жаман әйел –ұрыс».
“Айнымас жүрек, ер көңіл – ержігіттің серігі».

Жанасу –сөздердің іргелес, бірде алшақ байланысуы.
М.м .тұрлаулы сөйлем мүшелері.

Бастауыш
қызметін
1.Активті түрде етістіктің бұйрық райы II ж.
анайы түрінде жасалады.
“Қайраңы жоқ көлден без,
Қайырымы жоқ елден без”.
“Күшіне сен бе,
Ісіне сен”.

2.Етістік , есімшенің –ар,-ер,-р,-с жұрнақтары
арқылы жасалады.
“Жақсының басыңа іс түссе, ашынар да ашылар,
Жаманның басыңа іс түссе, бір тулар да
басылар”.
Ер көңілін кім ашар,
Жарқылдаған жар ашар.
Ат көңілін кім ашар,
Кадірін білген ер ашар”.
3. –а,-й көсемшенің II, III жақтары арқылы жасалады.
“Құдай қарғайын десе,
Ақылыңды алады”.
“Сағынған елін аңсайды,.
Сары ала қаз көлін аңсайды”

4.Есім сөздерден жасалады.
“Бейнет, бейнет түбі –зейнет”.
“Еңбектің наны тәтті,
Жалқаудың жаны тәтті”.

5. Баяндауыш қызметін атқарушы етістік түсіп қалады да, қызметті септік
жалғаулы зат есім атқарады.
“Адам аласы - ішінде,
Мал аласы –сыртында”.
“Сабақты ине сәтімен”.

6. бар, жоқ модаль сөздерді арқылы жасалады.
“Аузында әзілі жоқтың қолында масқарасы бар”.

7.Тәуелдік формадағы есімше арқылы жасалады.
“Жігіттің ерінгені –көрімнің көрінгені”.
“Мың қайғы бір борышты өтемейді”.
“Жақсы жігіт елге жағар,
Жақсы әйел ерге жағар”.
Конверсивті етістік 2 валентті: кім?
нені?
яғни үстеуінің
объектісін керек етеді.
Конверсивті етістік түрлері:

1.Үстеушілер қимылға
“Өтірікшінің жаны күйер,
тең дәрежеде қатысады.
Ұрлықшының малы күйер”.
Активті үлгі деп
аталады.

2. Қимыл тең дәрежеде, “Ер қадірін білмеген,
үстеушісі жанама Ел қадірін білмейді”.
толықтауыш болады.

3. Орындаушылар
қимылға тең дәрежеде
қатысады.
?
Ж.Кейкіннің “Қазақтың 7777 мақалы мен мәтелі” атты
кітабы зерттеудің дереккөзі ретінде алынды.
Нәтижесінде:
М.м. тұрлаусыз мүшелер позициясы

1. Толықтауыш –заттық мағынасын білдіретін позиция түрлері:
тура, жанама.
Тура – “Отанды шапқанға,
Малды тапқанға тапқыз”.
Жанама- “Жақсыда кек жоқ,
Кекті де тек жоқ”.

2. Пысықтауыш –”аз”, “көп” сөздері арқылы амал пысықтауыш.
“Қонақ аз отырады,
Көп сынайды”.
Мезгілдік мәндер зат есім арқылы.
“Қыс қысылармыз,
Жаз жазыларсыз”.

3.Анықтауыш – тұрлаусыз позиция ішіндегі ең активті түрі.
Атрибутивтік қызмет атқарады.
“Жақсы таз басын жасырмайды,
Жақсы әйел асық жасырмайды”.
Жай сөйлем түріндегі м.м.
синтаксисі:

Жай сөйлем-негізгі синтаксистік бірлік.

Атаулы
Жақты сөйлем
Жай
түрінде
сөйлем

Толымсыз
Жақсыз
Толымды
Айтылу сазына
қарай:

Бұйрықты, сұраулы
сөйлемдер түрлері.
Хабарлы сөйлем. (риторикалық
“Өткір пышақ сұрау).
ұялғаннан өтеді”. “Жетім өспей ме?
Көкірегіңді теспей
ме?
Сөздердің тарихи қалыптасқан классикалық
позициясының орнын ауыстыруы.

“Ожырай көшсе орнынан,
Жаппас қонар жұртына”.
М. Балақаев

Құрмалас
сөйлем
синтаксисін М. Сырғалиев
зерттеген
ғалымдар:

Т.Сайрамбаев
Жай сөйлемдер адам баланың қоғам қажетін толық
қамтамасыз етпегенімен ой да, ой формасы сөйлем
күрделі басталады.

“Аспандағы айдан не пайда,
Жылынуға қолын жетпесе.
Хиуадағы ханнан не пайда,
Барсаң арызын өтпесе”.
Салалас
“ЖАҚСЫ ҮЙГЕ ТҮСКЕН КЕЛІН, КЕЛІН БОЛАДЫ,
ЖАМАН ҮЙГЕ ТҮСКЕН КЕЛІН, КЕЛСАП БОЛАДЫ”.
“СӨЗ СҮЙЕКТЕН ӨТЕДІ,

ТАЯҚ ЕТТЕН ӨТЕДІ”.
Сабақтас
1. ШАРТТЫ РАЙ –СА, -СЕ ЖҰРНАҒЫ
«ЕКІ ҚАРҒА ТАЛАССА,
БІР ҚҰЗҒЫНҒА ЖЕМ ТҰР».
-ҒАНДА, -ГЕНДЕ
“КЕМЕ КЕЛГЕНДЕ ,
ҚАЙЫҚ СУДАН ШЫҒАДЫ”.
-Й.
“ЖАН ҚИНАЛМАЙ,
ЖҰМЫС БІТПЕС”.
2.ҚАРСЫЛЫҚТЫ БАҒЫНЫҢҚЫ САБАҚТАҚТАС.
“АУЫЗ ҚИСЫҚ БОЛСА ДА,
БАЙ БАЛАСЫ СӨЙЛЕСІН”.
Аралас

Мысал братишке, тапшке!!!!
Зерттеген ғалымдар:
Г.Пауль,
Ф – де Соссюр,
О.Есперсмен,
П.Пасси,
Э.Сепир,
Ж.Вандрисс,
Л.Блюмфильдт,
А.Мартинэ,
Э.Бурсье,
Ф.Кайнц т.б.
Сөйлем ішінде семантикалық
міндеттері жоқ сөздердің айтылмай
түсіп қалуы синтаксистік редукция
деп аталады.
“Ақыл жастан,
Асыл тастан”.
“Арзанның сорпасы татымас”.
М.м.пунктуациялық
ерекшеліктері:
• Ыңғайлас сабақтас құрмалас сөйлем арқылы
сөйлемдер нүктелі үтірмен ерекшеленеді.
“Ұлың өссе, ұлы үлгілермен ауылдас болады,
Қызың өссе, қызы үлгілермен ауылдас боласын”.
• Төрт одан да көп жай сөздерден жасалатын құрмалас
нүктелі үтірмен ерекшеленеді”.
“Уайым түбі-теңіз,
Батасың да кетесің;
Тәуекел түбі- жел қайық
Мінезін де өтесің”.
• Баяндауыш –ша,-ше жұрнақтары арқылы жасалса,
сызықша қойылады.
“Ұры-түн асқанша,
Бөрі- қыр асқанша”.

Ұқсас жұмыстар

Халықтық педагогиканы, мақалмәтелдер, қолданып тәрбие сағатын өткізуге материалдар жинастыру. Тәрбие сағатының үлгісі

Әдебиет шығармалар ауыз әдебиеті тарихында

Сөз көркі - мақал

Мақал мен мәтелдің айырмашылығы

Мақал - мәтелдердің тәрбиелік мәні

Қазақстан – менің Отаным

Халық ауыз әдебиетін оқыта отырып, оқушыларды шығармашылық өнерге баулу

Мақал -мәтелдер жайлы

XX ғасыр әдебиеті

Қазақ халқы - рухани дуниеге, қазынаға бай халық

Пәндер