Ақшаның пайда болуы, мәні және қызметтері

Презентация қосу

Қ а з ақс т а н Ре с пу бли кас ы ны ң б і л ім жә не ғы л ы м м инис т рлі гі
Х . Д ос м ұхамед ов аты н д а ғы Аты р ау м е мл е кет т ік у н ив е р с ит е т і
Э кон оми ка жә не құ қ ы қ фа культе т і

Ақшаның пайда болуы,
мәні және қызметтері
Жоспар:
1.Ақшаның шығу тегі, қажеттілігі және
экономикалық мәні.
2.Ақша қызметтері және функциялары
3.Ақша айналымы және ақша жүйесі
4.Ақша жүйесінің құрылымы және түрлері
5.Қорытынды
6.Қолданылған әдебиеттер
Біздің мақсатымыз – ақша ұғымы
туралы ашық және айқын
түсіндіріп өту.
Тақырыпты жазудағы негізгі
міндеттеріміз – ақша түрлері, оның
қызметтері, экономикалық рөлі,
ақша туралы көптеген көзқарастар
туралы баяндау және де осы
түсініктемелер арқылы өзіміздің
ақшаға деген ойымызды толық
жетілдіру.
Ақша тауар өндірісінің дамуындағы
бірден – бір шарт өнім болып табылады.
Қазіргі замандағы қоғамда ақша өте
үлкен және алуан түрлі рөлді атқарады.
Ақша тауарларды айырбастау құралы
ретінде әрекет етеді, ол тауар
өндірісімен үздіксіз байланыста болады.
Ақша дамыған тауарлық
шаруашылықтың ажырамас бөлігі
болып табылады. Ол шаруашылық
өмірдің жағдайына және қоғамда болып
жатқан экономикалық үрдістерге
маңызды түрде және үнемі ықпал етеді.
Ақша тауарлар мен қызметтердің үлкен
массасының қозғалысын, сонымен бірге
қаржы-кредит жүйесі арқылы
жеткізушілер мен тұтынушылар
Ақшаның қазіргі
экономикадағы рөлі еңбекақы,
сыйақы түрінде еңбек
шығындарын құндық өлшеу
және бақылау түрінде, яғни
еңбек өлшемі мен тұтыну
өлшемін; еңбектің саны мен
сапасын бақылау құралы
ретінде, сонымен бірге еңбек
өнімділігін ынталандыру және
арттыру құралы ретінде
айқындалады.Сол себепті де
ақшаның қазіргі
экономикамыздағы рөлі өте
маңызды.Сондықтанда ақша
Ақша адамдарға ежелден таныс, бірақ
оның қалай пайда болғандығы туралы құпия
сыры және қоғам өміріндегі мәні көп уақытқа
дейін беймәлім болды. Бұл сұрақтарға қоғам
өмірін зерттей келіп, оқымыстылар ақшаның
тауар айналымында атқаратын маңызын жан-
жақты ашып, жауап берді.
Ақша теориясын ХХ ғасырдың Іжартысында
А. Маршалл, П. Самуэльсон, Дж. Тобин, Дж.
Хикс, Ф. Мишкин, М. Фридмэн және т.б.
сияқты қазіргі кездегі экономикалық ғылым
өкілдері дамытты.
Металл ақшалар әр түрлі
формада болған. Монета түріндегі
формасы – бұл олардың соңғы
формасы. Монетаның бет жағы –
аверс, артқы жағы – реверс және
жаны гурт деп аталады.
«Монета» сөзінің шығуын римдіктердің жүрегі
саналатын шіркеу құдайы Юнона-Монета есімімен
байланыстырады, яғни сол шіркеуден берілген
ақшалай қаражаттың көмегімен Римнің эпир ханы
Пиррмен соғыста (б.э.д. 275ж.) жеңіске жеткендігі
туралы аңыз бар. «Монета» сөзі латынша «moneo»
– «кеңес беремін, көңіліңнен шығамын» дегенді
білдереді.
Алғашқы монеталар VII ғасырда б.э.б. Ертедегі
Қытайда және Ертедегі Лидия мемлекетінде пайда
болуы IX – X ғғ. жатады. Бастапқы кездері
айналыста алтын монеталармен қатар, күміс
монеталар қоса жүреді.
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысу
себептері мынадай:
Металл ақшалардың тасымалдап алып жүру
қолайсыздығы;
Металл ақшалардың мемлекеттік билік
органдарының жасаған әрекетінің нәтижесінде,
яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында
металдық құрамын төмендетуі барысында
бүлінуі;
Бағалы металдарды өндірудің қағаз
ақшаларды шығаруға қарағанда қымбатқа түсуі;
Эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың
номиналдық құны мен олардың нақты құны
арасындағы айырма) алу мақсатында қазынаның
қағаз ақшаларды шығаруы;
Бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз
ақшалардың шығарылуы.
Қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) – бюджет
тапшылығын жабу мақсатында шығарылатын
және металға ауыстырылмайтын, сондай-
ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар
құнның белгілері.
Алғашқы қағаз ақшалар б.э. XII ғ. Қытайда, 1690
жылы.. Ұлыбритан отары болған солтүстік
Америкада, 1762 жылы.. Австрияда және 1769
жылы Ресейде пайда болды. Бірініші дүние
жүзілік соғыс жылдары қағаз ақшалар барлық
елдерде шығарылды. Қазіргі кезде қағаз ақшалар
қазыналық билеттер түрінде он елде (АҚШ,
Италия, Индия, Индонезия және т.б.) ғана
сақталған.
1993 жылғы 15 қарашада Қазақстанның ұлттық валютасы -
теңге айналысқа енгізілді. 15—18 қарашада КСРО-ның 1961 —
1991 жылдарда шығарылған рубльдерін ұлттық валютамыз
теңгеге айырбастау шаралары жүзеге асты. Теңге Қазақстанның
алғашқы ақшасы емес. Ежелгі Қазақстан аумағында ақша бұдан
көптеген ғасырлар бұрын пайдаланылған. Сырдарияда, Отырар
алқабында түркі билеушілері, ал Жетісуда түргештер 7-8
ғасырларда өз ақшаларын шығарған.
Қазақстан аумағында төлем құралы ретінде КСРО Мемлекеттік
банкінің немесе Ресей Орталық банкінің 1961— 1991 жылдары
шығарған рублдегі банкноталары мен монеталары қызмет етті.
Қазақстан Ұлттық Банкі 2006 жылы айналымға жаңа дизайнды
банкноттар дайындап шығарды, бұл банкноттар 200 теңгеден
10000 теңгеге дейін.
Ақшаны анықтаудың көп түрін шартты
түрде екі тұжырымдамаға бөлуге болады:
рационалистік және эволюциялық.
Біріншісі (ол ХІХ ғасырдың аяғына дейін
үстемдік етті) ақшаның туындауын
мемлекеттің немесе адамзаттың жалпы
келісімді бекітуінің нәтижесі ретінде
түсіндіреді, яғни ақшаның туындауы
тауарлық өндіріспен байланыстырылмайды.
Ғалымдардың пікірінше, екінші тұжырым
ғылыми көзқарас болып саналады, ол
тауардың айырбастық құнының эволюциялық
даму нәтижесі ретінде түсіндіріледі, ақша
адамдардың еркіне тәуелсіз түрде пайда
болады. Айырбастық құн – бұл олардың
салыстырмалы немесе сатып алушылық құны.
құн
өлше
мі

айналы
с
құралы

қор
Ақшаны және
қазына
ң жинау
қызметі құралы

дүние
жүзілік
ақша

төле
м
құрал
ы
Құн өлшемі
Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі
жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық
тауарлар құнының өлшемі ретіндегі қабілеттігін
білдіреді, бағаны анықтауда делдал қызметін
атқарады. Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн
өлшемі бола алады. Яғни, бұл қызметті толық
құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек өлшемі –
ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған
құнды көрсетеді.
Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен
ойлау арқылы орындайды. Яғни, тауардың
құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін
орындалады. Тауар бағасын өлшеу үшін
қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебі
еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады.
Тауарларды ақшаның көмегімен өлшеуге
болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі.
Ақш а а йн а лы с құ ра лы
Т а у а р ла р бі р қо лда н екін ш і қол ға ауыса о ты р ы п ,
өз іні ң т ұ ты н у ш ы сы н та п қа нғ а дей ін а қш а ү з ді кс і з
қоз ға л ы ст а б ола д ы .
Т а у а р а йн а лы с ы кез інд е, а қш а д елд а л р олі н а тқа р а д ы ,
ал бұ л кезд егі с а ты п а лу жән е сату а кт і с і
ерекш ел ен ед і , у а қы т ы мен кеңі ст ігі б ой ы н ш а с а й
кел м ей д і . С а ту ш ы , та у а ры н с а тқа н на н кейі н , б а с қа
т а у а р ды с а т ы п а лу ға әр у а қы тт а а с ы қп а й ды . О л
т а у а р ды бі р н а ры қт а са т у ы , а л б а с қа н а р ы қт а н с а т ы п
а л у ы м ү м кі н . Д елд а л рет ін дегі а қш а н ы ң көм егі м ен
у а қы т п ен кең і с ті ктегі өз а ра с а й келм еу ш і л і к жо йы л ды .
Ө зін і ң құ н ы н өт кізгенн ен кей ін, а йн а лы с т а н кет еті н
т а у а р ла р ғ а қа ра ғ а нда , а қш а ла р а йн а лы с құ р а лы
рет ін д е б а р лы қ у а қы тт а ос ы нд а қа л ы п оты р а д ы ж ән е
с а ту -с а ты п а лу про цес ін е қы з ме т етед і.
Біз дер ге а қш а а йн а лы с құ ра л ы қы з м еті н н егі з і н ен
м ем лекет ті к, оп ера ти в ті к, ко мм ерц и ялы қ с а у да д а
т ұ рғы н да р д ы ң та у а рл а рды сатып алуы кез і н д е
оры н да й ды .
Ақша төлем құралы
Тауар айналысы ақша қозғалысымен
байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті
түрде тауар қозғалысымен бір уақытта
тоғысуы тиіс емес. Ақша құнның еркін
формасында көрінеді. Олар өткізу процесін
еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар
қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін.
Егер тауар мен ақшаның қарама – қарсы
қозғалысы болмаса, яғни тауар төлем ақы
түскенге дейін сатып алынған немесе
керісінше болса, онда бұл жағдайда
ақшалар төлем құралы қызметін атқарады.
Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана
тауар айналысына ғана емес, сонымен қатар
қаржы – несие қатынастарына да қызмет
етеді.
Қор л а н у жән е қа з ы на ж ин а у құ ра лы р еті н де
Ақш а н ы ң төл ем жән е а й на л ы с құ ра лы қы зм етт ер і
а қш а л а й қо р ла рды ң құ ры лу ы н т а ла п етед і . А қш а н ы ң
қорла н у ы н ы ң қа жетт ігі Т - А-Т а йн а лы м ы н ы ң екі
а кті лер ге Т -А ж әне А -Т а й ры л у ы м ен б а й ла н ы ст ы .
Ка п и та ли с ті к қоғ а мд ы қ ф орм а ц ияға дей і н гі л ер ү ш і н
ба й лы қт ы « т а за қа з ы на » ф о рма с ы н да ж ин а қта у , яғ н и
а қш а н ы ң қа р а п а йы м қорла н у ы т ән кел еді .
Бұ л э кон о м ика л ы қ да м у ға еш қа нд а й д а ы қп а л ет кен
жоқ, с ебеб і о ла р ш ы н м ән іс інд е а й на л ы ст а н т ы с
жа т қа н а қш а ла р б ол ды . Ка п ит а ли зм т ұ с ы н да
бұ л қа з ы н а л а р н еси ел ік жү йе жән е қор
би ржа л а р ы а р қы л ы па й д а әкелет ін ка п и та л ға
а йн а ла д ы .
Т а у а р өн д і р і с ж а ғда й ы н да қо рла н у екі ф ор м а д а
жү р еді :
кәс і п о р ы н да р м ен ұ йы м да р ды ң ес еп а й ы р ы с у ж ән е
деп ози тт і к ш отт а ры нда ғ ы а қш а л а й қа р а жа т қа лд ы ғы
тү рі н д е ұ ж ы м ды қ қо рла ну ;
ба н ктер д егі с а лы м д а р, м ем лекет тік обл ига ц и яла р .
Дүниежүзілік ақша қызметі
Т ау ар
ша ру ашы л ығы ның кең еюі , шару а шы л ы қ байл а ны стард
ы ң и нтернационал да нуы д үниежүзі л ік нарықтың па йда
бол у ы дү ниежү зіл і к а қша ла р қы зметі ні ң па йда бол у ы
дү ниеж үзі л ік ақшал ар қызметінің пайда бол уы на
с ебеп бол ды . Дү ниежү зіл і к ақша л ар
интернационал ды қ құ н өл шемі , ха л ықарал ы қ төл ем
ж әне с аты п ал у құ ра л ы реті нде қызм ет етеді .
Б ұ л қы зм еттің тол ы қ б ағал ы а қшал а р, а л кейіннен
на ғыз а қшал а р атқарды . 1 8 6 7 жы л ы П ариж кел і сімі
дү ниеж үзі л ік ақша қы зм етін ал тынға бекітті.
Қ азірг і уа қы тта дү ниеж үзі л ік несиел ік а қшал а рды ң
ж оба ла ры жа сал уда , біра қ од ан әл і нәтиже жоқ.
Е нгізі л ген ша рты есептесу бірл іктері ні ң (СДР , ЭКЮ )
өзінді к м еншікті құнда ры жоқ, сондықтан да ол ар
тол ыққа нды тү рде дү ниежү зі л ік а қшаны ң қызметі н
а тқа ра ал м айды . Б ұ л қызм етті тек қана а лты н
на ры ғы ндағы опера циял ар арқы л ы ал ты н а тқарады .
Ақшаның экономикадағы рөлі.
Ақшаның нарықтық экономикадағы рөлі
ақша жинақтарын қалыптастырудың
механизмдерін құру және кеңейтуде, барлық
қаржылық ресурстарды жұмылдыруда
(мобилизация) және олардың ұдайы өндірісте
тиімді қолдану үшін инвесторларға беруде
жатыр. Осылайша, ақшаның экономикалық
жүйедегі қоғамдық рөлі мынада, яғни олар
нарықтық экономикадағы тәуелсіз субъектілер
арасында байланыстырушы буын болып
табылады.
Ақша тауарларды, қызметтерді, тауарлық-
материалдық құндылықтарды шаруашылық-
қаржылық қызмет нәтижелерін құндық есепке
алу және бақылау құралы ретінде
қолданылады.
Несиелік ақшалар – тауар өндірісінің дамуымен,
яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын
кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты
пайда болған ақшалар.
Несиелік ақшалардың шығуы банктердің
несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай
ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын
икемді ету; нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-
қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкіндік
жасау.
Несиелік ақшалардың мынадай түрлері
бар: вексель, банкнота және чек.
«Вексель» сөзі ағылшынша bill note – міндеттеме
шоты дегенді білдіреді.
Вексель – белгілі бір соманы алдын ала келісілген
мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі
туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.
Чек бұл шот иесінің тек ұсынушының шотына
чекте көрсетілген ақша сомасын қолма-қол
төлеу және аудару туралы банкте берілген
жазбаша бұйрығы.Банкнот — несие ақшаның
бір түрі. Алтын құйманың немесе монетаның
иесі бұл қазынаны банкте сақтай алады.
Құрамын анықтағаннан кейін және оны
өлшегеннен соң банк алтынды сақтауға
қабылдананы туралы қолхат береді. Бұл
«Банктік хат» банкнота деп аталады. Банкнот
дегеніміздің мәні — бұл банкирге орындалған
вексель болып табылады.
Несие карточкалар— бұл банк және сауда
фирмалары шығарған, банктегі шот
несиесінің жеке басын құжаттандыратын
және оған тауарлар мен қызметтерді бөлшек
сауда да қолма-қол төлемсіз алуға құқық
беретін атаулы ақшалай құжат .
Ақша жүйесінің құрылымы және
түрлері
Жалпы мемлекеттік заңмен реттелген елдегі
ақша айналысын ұйымдастыру ақша жүйесі болып
табылады. Әрбір мемлекеттің ақша жүйесі бар.
Қазақстанның валютасы — теңге. Ақша түрлері
заңды төлем құралы болып табылатын қағаз
немесе несие ақша. Металдық айналым мұнда
ақшалай тауар, ақшаның барлық қызметін атқара
алады. Ал несие ақшалар металға
айырбасталады. Мұнда алтын айырбасталатын
банкнотамен айналыстан ығыстырылып
шығарылады және қазынаға айналды.Құн
белгілерін алтынға айырбастау сипатына
байланысты. Алтын монометализмнің 3 түрі бар.
Алтын монета стандарты — оған алтын
монетасының айналысы, алтынның ақша қызметін
атқаруы құн белгілерінің еркін алтын
монеталарға өсу құны бойынша айырбасталуы
және т.б. Алтын құйма стандарты — мұнда
банкнотта заңмен бекітілген соманы ұсынған
жағдайда алтын құймаларына айырбасталады.
Қорытынды
Әр түрлі халықтарда ақша ретінде ерекше танымал
айырбас құралдары қолданылды. Олардың құны
тұрақты деп есептеледі. Олар мал, қолөнер
бұйымдары, балық аулайтын қармақ, маталар және
т.б. болды. Бұндай әр түрлі пікірлер көптеген
экономистердің «ақша – бұл тауар мен қызмет
көрсетуге айырбастайтынның бәрі» – деген
тұжырымдауына себепші болады.Бірақ бұл ғылыми
анықтама болып табылмайды. Ақшаның пайда
болуының зерттелуінде екі көзқарас бар: субъективті
және объективті. Субъективті көзқарас кезінде ақша
адамдар арасындағы саналы, тиімді келісімнің
нәтижесінде пайда болды деп көрсетіледі. Объективті
көзқарас кезінде дәлелденеді: ақша – бұл жалпы
эквивалент рөлі бекітілген, көптеген тауарлардың
ішінен бөлініп шыққан тауарлы-ақша
қатынастарының дамуының нәтижесі.
Осы теорияға сәйкес ақшаның пайда болуы тауар
айырбасының дамуына байланысты.
Ал ақшаның қызметтеріне келетін болсам, ақша бес
түрлі қызмет атқарады: құн өлшемі, айналыс құралы,
төлем құралы, қорлану құралы және әлемдік ақша.
Мың жылдан астам уақыт
адамдар ақшасыз өмір сүріп, сауда айырбас
түрінде жүрген. Бұлар бертін келе жойылып
кетті. Ақша орнына жүрген айырбас
заттардың айналымнан алынып тасталуы
оларды өндіру қорының мөлшерден артық
болуы және тұрпайы ақша заттары орнына
бағалы металдардан жасалған ақшалар
пайда бола бастады.
Қазіргі кезде ақша өте үлкен рөлді
атқарады. Сондықтанда ақшаны
құнсыздануынан қорғап отыруымыз керек.
Егер ақшаның құны түсіп кетсе,
халқымыздың экономикасына әсері өте көп
болады. Сол себепті де қазіргі кездегі
ақшамызды құндандыруымыз керек, сонда
экономикалық жағдайымыз жақсы болады.
Қо лд а н ы лғ а н ә д еб и ет т е р :
•Қ Р т ө лем д е р м ен а қ ша а у д а р у л а р т ур а лы З а ң ы .
2 9 . 0 6 . 1 9 9 8 . № 2 3 7 - А лм а т ы : « Ж ет і Ж а р ғ ы » , 1 9 9 9 .
•« Қ Р- д а ғ ы в екс ел ь а й н а лы с ы т ур а лы » Қ Р з а ң ы . 2 8 . 0 4 . 1 9 9 7 ж .
•« С . А м а н ж о ло в о қу ла р ы - 2 0 0 5 » а т т ы ха лы қа р а л ы қ ғ ы л ы м и -
п р а к т и ка л ы қ к он ф е р ен ци я с ы н ы ң ма т ер и а л д а р ы . Ө с кем ен
қ а ла с ы . 2 0 0 5 . 2 - б өл і м
•Д ен ь г и кр е д и т и б а н ки . П од р ед . О. И . Л а в р уш и н а . М ос кв а .
« Ф и н а н с ы и с т а т ис т и к а » , 2 0 0 1 .
•А қш а а йн а л ы с ы ж ән е н ес и е. О қу лы қ. – А лм а т ы :
« И з д а т М а р кет » , 2 0 0 4 .
•О б щ а я т е ор и я д ен е г и кр ед и т а / П од р ед . Ж у ко в а Е . Ф . –
М о с кв а : « Ба н к и и б и р ж и » , 1 9 9 5 .
•Ф и н а н с ы . Д ен ежн о е о бр а щ ен ие. К р ед и т / П о д р ед .
Д р об о з и н о й Л . А . – М ос к в а : « Ф ин а н с ы , Ю Н И Т И » , 1 9 9 7 .
•А қш а . Н ес ие . Б а н к т ер . Ва л ю т а қа т ы н а с т а р ы . К өш ен ов а Б. А .
О қу қ ұр а лы / – А лм а т ы : « Эк он о ми к а » , 2 0 0 0 .
•А қш а а йн а л ы с ы ж ән е н ес и е. М а қ ы ш С . Б. Оқ у құр а л ы . –
А л ма т ы « Қа з а қ у н и в е р с и т ет і » , 2 0 0 0 .
•Т ол ко в ы й с л ов а р ь Т ер м и н о в р ы н оч н ой э кон ом и ки . П о д р ед .
С . Б . Ба й з а ко в а В2 - х. ч. – А лм а т ы : « Ка з Н И ИН КИ » , 1 9 9 3 .

Ұқсас жұмыстар

Ашаның пайда болуы, мәні және қызметтері

Ақша

Ақшаның шығу тарихы

Толық құнды ақшалар

Ақшаның мәні және атқаратын қызметі

Қоғамдық өндірістің нысандары

Қоғамдық шаруашылықтың түрлері. Тауар- ақша қатынастарының дамуы

Қазақстан Республикасындағы ақша несие реттеу

Тауарға тауар ауыстыруды жүзеге асыру үшін өткен ғасырдың белгілі ағылшын әкономисті, әкономикалық теориядағы шекті пайдалылықтың және математикалық мектептің негізін қалаушы

Ақшаның түрлері

Пәндер