Ұлттық банк

Презентация қосу

Тақырыбы: Ұлттық банк

Орындаған: Бердібай С.
Сайман Е.
Тексерген: Керімбекова Н.
Мазмұны

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің
қалыптасуы, маңызы мен қызметтері
Қазақстан Рсеупбликасының Ұлттық банктің
экономикадағы негiзгi қызметтерi мен операциялары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Ұлттық валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн Орталық банктiң қызметiн
атқару, жүйе қызметiн реттеп отыратын нормативтiк құжаттарды қарастыру және қабылдау
тұрғысындағы дәстүрлермен тәжiрибесi жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелiк
саясат жүргiзу тәжiрибесiн қолға алды. Бұл кезең , сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды
ырықтандыру саясатына орай шарттасылған ақша –несие құралдарының және
факторлардың әрекетiне бейiмделуi болатын. Сонымен бiр мезгiлде, 1995 жылы 15 ақпанда
Қазақстан Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж. арналған
Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы жасалынды.
Бұл бағдарламаның негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 ж. 30
наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы құрады. Қазақстан Республикасының
банк жүйесi Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi) Қазақстан
Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк
жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты мен мiндеттерi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi
мақсаты Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай мiндеттер жүктеледi:
мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
Осы аталған Ұлттық банктің міндеттері мен қызметтерінің тиімді жүргізілуі ұлттық
экономиканың тұрақты дамуын, инфляция деңгейінің төмен шамасын қамтамасыз
ету, валюталық операциялардың бір ізге түсуін, елдің жалпы қаржы жүйесінің
дамуын жүзеге асырады. Сондықтан Ұлттық банктің еліміздің орталық банкі ретіндегі
экономикадағы атқаратын қызметтері мен саясаттарын толық зерттеп қарастыру
менің осы жұмысымның мақсаты болып табылады.
Сондықтан мен жұмысымның тақырыбын «Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі» деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі Ұлттық банк елміздің несие және банк
жүйесінің негізгі құрылымы және бүкіл экономиканы реттейтін экономикалық
құрылғы болып табылады.
Бүгінгі таңда Ұлттық банк өзінің атқаратын ақша-несие саясаттарының механизмдері
бойынша Еуропа кеңістігінің стандарттарына өтуде. Сондай-ақ Ұлттық банкіміз ТМД
елдері бойынша нағыз классикалық банктің операциялары мен саясаттарын
жүргізіп отырған жалғыз банк болып табылады. Яғни, ТМД елдерінің Орталық банкі
деп те атасақ болады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің
қалыптасуы, маңызы мен қызметтері
Өз егемендiгiн алғанға дейiн Қазақстан Республикамызда банк жүйесi болған жоқ. Елде КСРО -
ның орталықтанған банк-несие жүйесiнiң филиалдары мен бөлiмшелерi қызмет көрсеттi.
Сондықтанда Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуы қазан төнкерiсiне дейiнгi
патшалық Ресейдiң және КСРО – ның банк жүйесiмен тығыз байланысты. Сондықтан мен
елiмiздiң банктiк жүйесi туралы өз егемендiгiн алған 1991 жылдан бастап қалыптасуы мен
жүргiзiлiп жатқан реформаларға тоқталғым келдi.
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу кезеңiнде несиенi
басқарудың жүйесiн және шаруашылық қызметiне банктiк қызмет көрсету механизмiн құру,
банктер мен кәсiпорындардың қызметiне жетекшiлiк етуде экономикалық әдiстердi қолдану;
банк пен клиенттерi, сонымен қатар, банктiң өз жүйесi шеңберiндегi, оның жекелеген
буындарының арасындағы өзара қарым – қатынастар жүйесiн қайта құру, яғни жаңадан пайда
болған нарықтық құбылыстар мен процестердi ескере отырып, принциптi реформалаудың
маңызы зор.
Қазақстан Республикасында банктiк жүйенi реформалаудың қажеттiлiгi, дүниежүзiлiк банктiң
мамандарының пiкiрiнше, қысқа мерзiмдi мекемелер категориясының бар болуымен
түсiндiрiледi және оларды өз кезегiнде макроэкономикалық реформасын жүргiзуде кедергi етуi
мүмкiн деп санайды. Бiрiншi категорияға орталықтандырылған экономикадан мұра болып
қалған мақсатты несие мен банктiк тәжiрибенi мемлекеттiк үлестiру жүйесiнiң ескi
тәжiрибесiмен келiсiлген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесi; екiншi
категория мәселерiне банктердiң “сапасыз” қарыздары мен мемлекеттiк зиянды
кәсiпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер несие беруге қабiлеттi және жеке кәсiпорындардың
қаржылық ресурстарға қол жеткiзуiне кедергi болып, банктiк қаржылық ресурстардың өмiршең
емес кәсiпорындардың пайдасына кетуiне жол бередi.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың желтоқсанында
ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк қызметi туралы” Заңынан бастау
алады. Заңға сәйкес республикада екi деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi)
деңгейдегi банк – ҚазКСР-нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк –
коммерциялық банктер жүйесi.
Қазақ Кеңес Социалистiк Республикасының территориясында жинақталған несие ресурстары
осы Заң шыққан күннен бастап Республика меншiгi болып саналды. Мемлекеттiк банк
республиканың меншiгi және оның Орталық банкi болып саналды. Оның айналымға
монополиялы құқықпен ақша белгiлерiн эмиссиялауға, ақша-несие қатынастарын реттеуге,
мемлекеттiк бюджеттiң кассалық жұмысын жүргiзуде, республика территориясында
коммерциялық банктер ашуға рұқсат беретiн құқығы болды. Кәсiпорындардың, ұйымдардың,
кооперативтер мен азаматтардың несие-есеп жұмыстарын жүргiзу үшiн республика
территориясында коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелерi ұйымдастырылды.
Коммерциялық банктер өз жұмысында осы Заңды және Қазақстан Мемлекеттiк банкiсiнiң
нұсқаулары мен ережелерiн басшылыққа алды. Коммерциялық банктер мен басқа несие
мекемелерi мемлекеттiк, ұжымдық, жеке және аралас (шетел капиталы қосылған) меншiкте
болып бөлiндi. Қазақстан Заңдарына сәйкес Мемлекеттiк банк деп ( Орталық – Ұлттық банктен
басқа) капиталы толығынан үкiмет иелiгiне, немесе акциянерлiк капиталдың басым бөлiгi
мемлекеттiк құрылтайшылардың акциясы болғанда есептеледi.
1991 – 1993 жылдары елiмiзде экономиканың күрт құлдырауымен байланысты инфляция
қарқыны өте жоғары болды. Оның тiптi кейбiр кездерде 1000% - ға дейiн жеткенi көрiндi.
Нәтижесiнде банктерде несиелiк жұмсалымдар құрылымы әлдеқайда нашарлады, мерзiмi өтiп
керкен несиелер үлесi ұлғайды. 1992 жылы Республикада басталған төлемсiздiк дағдарысы
кәсiпорындардың қаржылық жағдайына және жалпы экономикаға қатты әсер еттi. Көптеген
кәсiпорындар өнiм өндiрудi төмендеттi, ал кейбiреулерi өндiрiстi тiптi тоқтатуға мәжбүр болды.
Осылайша 1993 жылы өзiмiздiң төл ақшамыз теңгенi енгiзуге тура келдi. Осыдан бастап ұлттық
банкке ұлттық валютаның енуiмен ақша - несие саясатын жүзеге асыру; бюджетпен,
банктермен өзара қарым – қатынаста классикалық қағидаларды ендiру, банктердiң қызметтерiн
реттеу жүйесiн нығайтуға қатысты толық жауапкершiлiк жүктелдi.
Ұлттық валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн Орталық банктiң қызметiн атқару,
жүйе қызметiн реттеп отыратын нормативтiк құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы
дәстүрлермен тәжiрибесi жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелiк саясат жүргiзу
тәжiрибесiн қолға алды. Бұл кезең , сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру
саясатына орай шарттасылған ақша –несие құралдарының және факторлардың әрекетiне
бейiмделуi болатын. Сонымен бiр мезгiлде, 1995 жылы 15 ақпанда Қазақстан Республикасы
Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж. арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi
реформалаудың бiрiншi бағдарламасы жасалынды.
Бұл бағдарламаның негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 ж. 30
наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы құрады. Қазақстан Республикасының банк
жүйесi Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады. /9/
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi) Қазақстан Республикасының
орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi)
деңгейiн бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкi басқа елдердiң орталық банктерiмен және басқа банктермен қарым-
қатынаста, халықаралық банктер мен басқа да қаржы-кредит ұйымдарында өз құзыретi шегiнде
Қазақстан Республикасының мүддесiн бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз мiндеттерiн орындау кезiнде пайда табу мақсатын басшылыққа алмауға
тиiс. Екiншi деңгейдегi банктердiң түрлерi, құқықтық мәртебесi, оларды құрудың, қызметiнiң және
таратудың тәртiбi Қазақстан Республикасының банк заңдарымен белгiленедi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерi Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан
Республикасы Заңдарының негiзiнде және оны орындау мақсатында өз құзырына жататын
мәселелер бойынша банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын барлық
банктердiң, ұйымдардың, олардың клиенттерiнiң, Қазақстан Республикасының аумағында тұратын
басқа да заңды және жеке тұлғалардың мiндеттi түрде орындауына жататын нормативтiк актiлер
шығарады.
Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасы Заңдарының негiзiнде және оны орындау
мақсатында өз құзырына жататын мәселелер бойынша банк операцияларының жекелеген түрлерiн
жүзеге асыратын барлық банктердiң, ұйымдардың, олардың клиенттерiнiң, Қазақстан
Республикасының аумағында тұратын басқа да заңды және жеке тұлғалардың мiндеттi түрде
орындауына жататын нормативтiк актiлер шығарады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк актiлерi - "Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Хабаршысы",
"Вестник Национального Банка Республики Казахстан" ресми басылымдарында қазақ және
орыс тiлдерiнде жарияланады. /9/
Қазақстан Ұлттық Банкi - заңды тұлға. Қазақстан Ұлттық Банкi мемлекеттік мекеме ұйымдық-
құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады, оның дербес балансы болады және
өзiнiң филиалдарымен, өкiлдiктерiмен және ұйымдарымен бiрге бiртұтас құрылым құрайды.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң орталық аппараты Алматы қаласында орналасады. Қазақстан Ұлттық
Банкi Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде өз филиалдары мен өкiлдiктерiн
аша алады.
Қазақстан Республикасының Үкiметi мен Қазақстан Ұлттық Банкi өз қызметiн Қазақстан
Республикасының Үкiметiмен үйлестiрiп отырады. Қазақстан Ұлттық Банкi мен Үкiмет
жалпымемлекеттiк маңызы бар болжалды iс-қимыл мен қол жеткен нәтижелер жөнiнде бiр-бiрiн
хабардар етiп отыруға және ұдайы консультациялар алысып отыруға мiндеттi.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз жұмысында Үкiметтiң экономикалық саясатын ескерiп отырады және
оны егер мұның өзi оның негiзгi функциясын атқаруына әрi ақша-кредит саясатын жүзеге
асыруына қайшы келмесе, жүзеге асыруға жәрдемдеседi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Төрағасы немесе оның орынбасарларының бiрi Үкiмет мәжiлiстерiне
кеңесшi дауыс құқымен қатысуға хақылы.
Үкiмет Қазақстан Ұлттық Банкiнiң мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi, сол сияқты
Қазақстан Ұлттық Банкi де осындай жауапкершiлiктi өзiне алатын кездердi қоспағанда Үкiметтiң
мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi - Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаржысын орналастырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкi Үкiмет шоттары бойынша төлем жүргiзедi, өзге де операцияларды
жүзеге асырады, сондай-ақ оған басқа да қызметтер көрсетедi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң жарғылық капиталы мемлекетке тиесiлi болады және бөлiнбеген таза
кiрiстен аударымдар жасау жолымен, кемiнде 20 миллиард қазақстан теңгесi мөлшерiнде
қалыптастырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң құрылымы мен органдарына:
Қазақстан Ұлттық Банкi - тiке бағыныстағы схемасы бар бiртұтас
орталықтандырылған құрылым.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң органдары Басқарма мен Директорлар кеңесi
(Директорат) болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң құрамына департаменттерден тұратын орталық аппарат
пен басқа бөлiмшелер, филиалдар, өкiлдiктер және ұйымдар кiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз балансындағы мүлiктi иелену, пайдалану мен билiк
жүргiзу құқығын Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасы белгiлеген тәртiппен дербес
жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Үкiметiн Қазақстан Ұлттық Банкiнiң тiкелей
қаржыландыруына жол берiлмейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгiмен келiсе
отырып, Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң және жергiлiктi атқарушы органдардың
мемлекеттiк бағалы қағаздарының айналысын реттеудi жүзеге асырады.
Қазақстан Рсеупбликасының Ұлттық банктің
экономикадағы негiзгi қызметтерi мен операциялары

Орталық банктер бүкiл елдiң несие жүйесiн бақылаушы әрi реттеушi бас органның ролiн атқара
отырып, ерекшк орынға ие және экономикалық басқарудың мемлекеттiк органы болып табылады.
Олардың басшылық ролi мемлекет берген үлкен өкiлеттiктермен анықталады.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей, мемлекеттiң Орталық банкке кең өкiлеттiк беруi екiншi
деңгейлi банк жүйесiнiң тиiмдi жұмыс iстеуiн қамтамасыз етедi. Орталық банк мемлекет берген
эмиссиялық құқығы негiзiнде экономиканы жалпы мемлекеттiк тұрақтандыру саясатын, тауар –
ақша тепе-теңдiк саясатын жүргiзедi.
“Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңы бойынша Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкi Қазақстан Республикасының Орталық банкi және республикамыздағы банк
жүйесiнiң жоғары деңгейi болып табылады.
Ұлттық банк - ақша резервтерiн, басқа да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше
мүлкi бар заңды тұлға. Мүлiктiң құралу көздерiне – банк iсiнен түскен табыстар, бағалы
қағаздардан түскен табыстар және бюджеттерден түскен дотациялар жатады. Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң негiзгi мақсаты мен мiндеттерi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты Қазақстан
Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай мiндеттер жүктеледi:
мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
Ұлттық банктiң негiзгi мiдеттерi – ұлттық валютаның iшкi және сыртқы тұрлаулылығын
қамтамасыз ету. Оларға:
Ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарды ұйымдастырады;
Ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
Несие берушiлер мен салымшылардың , сондай-ақ шетел валютасын сатып алу – сату және айырбастау
операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа ұйымдардың мүддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау
сияқты мемлекеттiң экономикалық саясатын жүргiзедi. /1, 74 б./
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң қызметтерi мен операциялары.
Ұлттық банк “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңға сәйкес мынадай қызметтер мен
операцияларды орындайды:
Қазақстан Ұлттық банкiнiң функциясы, өкiлеттiгi және құқықтары
Қазақстанның Ұлттық банкi:
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк ақша-кредит саясатын жүргiзедi, банкноттар мен тиындардың
Қазақстан Республикасының аумағындағы бiрден-бiр эмитентi болып табылады, бағалы қағаздар эмиссиясын
жасайды. Қазақстан Ұлттық Банкi эмиссия жасайтын бағалы қағаздар мемлекеттiк бағалы қағаздар болып
табылады және олар жөнiнде Қазақстан Ұлттық Банкi мiндеттемелер алады.
Қазақстан Республикасының Үкiметiмен келiсiм бойынша Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң мемлекеттiк
қарыздарына қызмет көрсетуге қатысады және Қазақстан Ұлттық Банкiнiң мемлекеттiк қарыздарына қызмет
көрсетедi;
Банктерге, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкi Басқармасының шешiмi бойынша Қазақстан Ұлттық Банкiнде
банк шоттарын ашқан заңды тұлғаларға кредит беруге құқылы. Банктер үшiн соңғы сатыдағы кредитор болып
табылады;
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасы белгiлейтiн тәртiппен және шартпен банктердiң және басқа
ұйымдардың алған кредиттерi бойынша Қазақстанның Ұлттық Банкi алдындағы борыштарын қайта
құрылымдауға құқылы;
1) Банк операцияларының мынадай түрлерiн жүргiзу тәртiбiн айқындайды: банктердiң және банк
операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың корреспонденттiк шоттарын ашу және
жүргiзу; жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашу және жүргiзу, оларда осы тұлғаға тиесiлi
тазартылған қымбат бағалы металдардың нақты мөлшерi көрсетiледi;
кассалық операциялар; аударымдық операциялар; есепке алу операциялары; жеке және заңды
тұлғалардың, оның iшiнде корреспондент банктердiң тапсыруы бойынша олардың банк
шоттары бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыру; банкаралық клиринг; сейфтiк
операциялар; төлем карточкаларын шығару; банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды
инкассациялау; шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру; чек кiтапшаларын
шығару; аккредитив ашу (ұсыну) және растау мен ол бойынша мiндеттемелердi орындау;
2) Қазақстан Республикасының заң актілерiнде белгіленген жағдайларда қаржы рыногы мен
қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнiндегi уәкiлетті мемлекеттiк органға (бұдан әрi
- уәкiлетті орган) банк операцияларының жекелеген түрлерi бойынша уәкілетті органның
лицензия беру мүмкіндігі туралы қорытынды береді, сондай-ақ осындай қорытынды берудің
тәртібін айқындайды;
Қаржы рыногындағы сыйақының рыноктық ставкаларына ықпал етудi жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында ақша төлемдерi мен аударымдарын жүзеге асыру тәртiбiн, жүйесi
мен нысанын белгiлейдi, банктер, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын
ұйымдар арасында Қазақстан теңгесiмен ақша аударымдарының уақтылы және кiдiрiссiз
жүргiзiлуiн қамтамасыз ететiн төлем жүйелерiнiң жұмыс істеуін ұйымдастырады, сондай-ақ
қадағалауды жүзеге асырады, банктердiң, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдардың өздерi пайдаланатын автоматтандырылған жүйелер мен банк
ақпаратын қорғаудың сенiмдi, қауiпсiз болуын қамтамасыз ету жөнiндегi ең төменгi талаптарын
белгiлейдi; Банк операцияларын жүзеге асырған кезде электрондық банк қызметiн көрсету
ережелерiн белгiлейдi;
Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады
және валюта операцияларының барлық түрлерiн жүргiзуге құқылы;
1) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып
табылатын заңды тұлғаларға валюталық операциялар жүргiзуге, қолма-қол шетел валютасында
бөлшек сауданы жүзеге асыруға және қызмет көрсетуге, сондай-ақ шетел валютасымен
айырбастау операцияларын ұйымдастыруға лицензиялар бередi;
2) банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға: банкноттарды,
монеталар мен құндылықтарды инкассациялауға; банкаралық клирингке; сейф
операцияларына; төлем карточкаларын шығаруға лицензиялар бередi;
3) Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негiзiнде инкассациялау жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын заңды
тұлғалардың, сондай-ақ қызметiнің бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру
болып табылатын заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерiн және қалыптастыру тәртiбiн
белгiлейдi;
4) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды
тұлғаларға әдiлет органдарында мемлекеттiк тiркелуге рұқсат бередi;
Банк қызметi, ақша төлемдерi мен аударымдары, заң актілерімен белгiленген өкiлеттiк шегiнде валюталық
операцияларды жүзеге асыру мәселелерi бойынша барлық банктердiң, банк операцияларының жекелеген түрлерiн
жүзеге асыратын ұйымдардың және олардың клиенттерiнiң мiндеттi түрде орындауына жататын нормативтi
құқықтық актiлер шығарады, сондай-ақ олардың сақталуын қадағалауды жүзеге асырады;
1) барлық қаржы ұйымдары орындауға мiндеттi бухгалтерлiк есепкe алу және операцияларды автоматтандыру
жүйелері мәселелерi жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді әзiрлейдi және бекітеді, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық
Банкінің лицензиясы негiзiнде банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың Қазақстан
Республикасының бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есептiлiк туралы заңдарының талаптары мен
буxгалтерлік есепке алу стандарттарын сақтауын бақылауды жүзеге асырады;
2) операцияларды автоматтандыру жүйелеріне қойылатын талаптарды барлық қаржы ұйымдарының сақтауын
бақылауды, оның iшiнде уәкiлеттi органның қызметкерлерiн тарта отырып тексерулер арқылы бақылауды жүзеге
асырады;
Бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есептiлiк жүйелерiн реттеу жөнiндегi уәкiлеттi органмен келiсе отырып
халықаралық қаржылық есептiлiк стандарттарымен реттелмеген және ол арға қайшы келмейтiн мәселелер бойынша
бухгалтерлiк есептiлiк стандарттарын, сондай-ақ оларға әдiстемелiк ұсыныстарды әзiрлейдi және бекiтедi;
1) уәкілетті мемлекеттік органның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде онымен келісе отырып, статистикалық есеп
беру тізбесін, нысандарын, мерзімдерін белгілейді;
2) уәкiлеттi органмен келiсiм бойынша барлық қаржы ұйымдарының және Қазақстан Республикасының заң
актiлерiнде көзделген жағдайларда олардың аффилиирленген тұлғалары қаржылық есептiлiгінің халықаралық
стандарттарға сәйкес келетiн тiзбесi мен нысандарын, сондай-ақ табыс ету мерзiмдерi мен тәртiбін белгілейдi;
3) валюталық реттеу мен бақылау мәселелерi бойынша есептiлiк тәртiбiн, нысандарын және табыс ету мерзiмдерiн
белгiлейдi;
4) банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың үй-жайларын
күзету мен жайластыруды ұйымдастыру жөнiнде орындалуға мiндеттi талаптарды тиiстi уәкілеттi
органдармен келiсiм бойынша белгiлейдi; /9/
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң келiсiмi бойынша, ақша төлемдерi мен аударымдары реттеу мақсатында,
егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмеген болса, банктердiң, банк операцияларының жекелеген түрлерiн
жүзеге асыратын ұйымдардың және барлық шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң банк шоттары бойынша
жүзеге асыратын төлемдердiң кезегiн белгiлеуге құқылы;
Қазақстан Ұлттық Банкi өзiне жүктелген функцияларды жүзеге асыруына жәрдемдесетiн және (немесе) қаржы
рыногының инфрақұрылымының бiр бөлiгi болып табылатын ұйымдарды құруға және олардың қызметiне
қатысуға құқылы;
Қолма-қол банкноттар мен тиындарды есепке алу, сақтау, тасымалдау және инкассациялау тәртiбiн
белгiлейдi, банкноттар мен тиындарды сақтауды, тасымалдауды және инкассациялауды қамтамасыз етуге
қатысады, банкноттар мен тиындардың резервтегi мемлекеттiк қорын құрайды;
Қазақстан Республикасы банктерiнiң жиынтық балансы мен өз балансын жасайды және оны үнемi жариялап
отырады;
Елдің есептiк төлем балансын, халықаралық инвестициялық ұстанымын және жалпы сыртқы борышын
бағалауды қалыптастырады, төлем балансының қысқа мерзiмдi, орташа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi
болжамды бағаларын әзiрлеуге қатысады, валюталық операцияларды тiркеудi және мемлекеттiк кепiлдiктерi
жоқ мемлекеттiк емес сыртқы заемдар бойынша шарттардың мониторингiн жүзеге асырады;
Ақшаны клиенттің банктік шотына қате есептелгені анықталған кезде оны алып қоюға құқығы бар, банктік
шоттан ақшаны алуға оның келісімін растайтын құжаттар бар болса, клиенттің банктік шотын дебеттеуге
құқылы;
Мемлекеттiк органдар мен қаржылық ұйымдар үшiн кадрлар даярлауға және қайта даярлауға қатысады;
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң бiрыңғай қазынашылық шотына қызмет көрсетедi;
1) өз функцияларын жүзеге асыру мақсатында банктерден, олардың қауымдастықтарынан (одақтарынан)
және мемлекеттiк органдардан, жеке және заңды тұлғалардан қажеттi ақпарат алуға құқылы;
2) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiне сәйкес вексельдердi қайта
есептеудi жүзеге асырады;
3) Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасының Үкiметi арасында жасалатын
және ресми басылымдарда жарияланатын сенiмгерлiкпен басқару туралы шарттың негiзiнде
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады;
4) Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасы Үкiметінің немесе басқа да заңды
тұлғалардың арасында жасалатын сенiмгерлiкпен басқару туралы шарттардың негiзiнде
активтердi сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады. Қазақстанның Ұлттық Банкi мен
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң арасында жасалатын сенiмгерлiкпен басқару туралы
шарттар ресми баспа басылымдарында жарияланады;
5) банк шоттарының режимiн белгiлейдi;
6) ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерiн белгiлейдi және олардың орындалуын
бақылауды жүзеге асырады;
7) банктер операциялары мен мәмiлелерiнiң жекелеген түрлерi бойынша сандық шектеулердi
белгiлейдi;
8) Қазақстан Республикасының заң актілерiнде айқындалған банк қызметiн және бағалы
қағаздар рыногындағы кәсiби қызметті тиiстi лицензиялар алмай-ақ жүзеге асырады;
9) лицензиаттарға Қазақстан Республикасының банктiк және валюталық заңдарын бұзғаны үшін
өз құзыретi шегiнде ықпал ету шараларын және санкциялар қолданады;
10) банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға
банк қызметi, ақшаны есепке алу, оның төлемдерi мен аударымдарын, валюталық
операцияларды жүзеге асыру мәселелерi бойынша нормативтiк құқықтық актiлердi бұзған
жағдайда, оларға өз құзыретi шегiнде банктік және валюталық заңдарда белгіленген тәртiппен
ықпал ету шараларын және санкциялар қолданады;
11) жеке және заңды тұлғаларға инвестициялық және коллекциялық монеталарды сату бағасын
белгілейдi;
12) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң бағалы қағаздармен операциялар жүргiзу тәртiбiн белгiлейдi;
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң ұлттық валютамен операциялары және мәмiлелерi
Қазақстанның Ұлттық Банкi ұлттық валютамен мынадай операциялар жүргiзедi:
осы Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Ұлттық Банкiнде ашылған банк шоттарының иелерiне бiр
жылдан аспайтын мерзімге өтімділігі жоғары, тәуекелсіз бағалы қағаздармен және басқа да активтермен қамтамасыз
етiлген кредиттер бередi;
өтеу мерзiмi бiр жылдан аспайтын, саудаға шығарылған бiрiншi сыныпты эмитенттердiң вексельдерiн қайта есепке алады;
мемлекеттiк бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
Қазақстанның Ұлттық Банкi кредиттердi қамтамасыз ету үшiн жарамды деп есептейтiн депозиттiк сертификаттарды,
борыштық бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
депозиттердi қабылдайды, ақша төлемi мен аударымдарын жүзеге асырады, бағалы қағаздар мен өзге де құндылықтарды
сақтауға және басқаруға қабылдайды;
туынды қаржы құралдарымен операцияны жүзеге асырады;
қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан тыс жерлердегi банктер мен қаржы
ұйымдарында шоттар ашады;
чек жазып бередi және вексельдер бередi;
егер осы Заңда тікелей тыйым салынбаған болса, басқа банк операцияларын, сондай-ақ өз міндеттеріне сәйкес өз атынан
мәмілелерді жүзеге асырады.
Валюталық реттеу және валюталық бақылауда Қазақстан Ұлттық Банкi:
– Қазақстан Республикасында шет ел валютасының және шет ел валютасындағы бағалы қағаздар айналысының аясы
мен тәртiбiн белгiлейдi, шет ел валютасында операциялар жүргiзуге қажеттi шектеулер енгiзедi, соның iшiнде
осындай операциялар мен сыйақы ставкаларының көлемiне де енгiзiледi;
Резиденттердiң және резидент еместердiң Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтармен
операциялар жүргiзу ережелерiн белгiлейдi;
Валюталық құндылықтарды Қазақстан Республикасына әкелу және Қазақстан Республикасынан әкету және
жiберу тәртiбiн белгiлейдi, сондай-ақ Қазақстан Республикасы резиденттерінің шетел банктерiнде шоттар ашу
тәртiбiн айқындайды;
Қазақстан Республикасының валюталық заңдарына сәйкес валюталық операцияларды, валюталық
құндылықтарды пайдалануға байланысты қызметті лицензиялау, валюталық операцияларды тiркеу және олар
туралы хабарлау, айырбастау пункттерiн тiркеу тәртiбiн белгiлейдi, сондай-ақ айырбастау пунктiнiң тiркеу
куәлiктерiн бередi және олардың қолданылуын тоқтата тұрады;
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң басқармасы айқындайтын тiзбеге сәйкес Қазақстан Республикасы ұлттық
валютасының шетел валюталарына ресми бағамын белгiлейдi;
Алтын-валюта активтерiн құрайды және солармен операциялар жасайды;
Мемлекеттiк органдармен келiсiм бойынша олардың құзыретiне сәйкес Қазақстан Республикасындағы
резиденттер мен резидент еместер орындауға мiндеттi валюталық операциялар бойынша есепке
алудың және есептiлiктiң тәртiбi мен нысандарын белгілейдi;
Банктер мен өзге тұлғалардың Қазақстан Республикасының банктiк және валюталық заңдарын бұзу
фактiлерi анықталған жағдайда, банктiк және валюталық заңдарда көзделген санкцияларды қолдануға
құқылы;
Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырады, шет елдермен қаржы - валюталық және кредиттiк-
есеп айырысу қатынастарын жетiлдiредi;
– Жасасылған мемлекеттiк шарттарға сәйкес шетелдiк және халықаралық ұйымдармен шет ел
валютасын тартады;
– Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) экспорттаудан түскен шетелдiк валютаны мiндеттi түрде
сату режимдi енгiзедi және өзгертедi.
– Қазақстан Ұлттық Банкi валюталық реттеу және валюталық бақылау жөнiнде Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген басқа да функцияларды орындауға құқылы.
Сондай-ақ ҚР-ның заңдарына сәйкес болатын басқа да қызметтердi атқарады.
ҚР-ның Ұлттық банкi “банктердiң банкi” ретiнде ең басты мақсаты экономиканы төлем
құралдарымен үздiксiз жабдықтауды қамтамасыз ету және елдiң барлық несие жүйесiнiң қызмет етуiне
жағдай жасау, есеп айырысу жүйесiн қалпына келтiру, банк қызметiн реттеу болып табылады.
Ол басқа қаржы – несие құралдарымен бәсекелеспейдi және өз қызметiнде пайданы табу мақсатын көздемейдi.
Оның клиенттерi – коммерциялық банктер және басқа да несиелiк мекемелер болып табылады. Осыдан келiп,
Ұлттық банкiнi “банктердiң банкi” деп атайды.
Ұлттық банк “банктердiң банкi” қызметiн атқару үшiн:
коммерциялық банктердiң резервтерiн сақтайды;
коммерциялық банктерге қысқа мерзiмдi қажеттiлiктерiне байланысты
қысқа мерзiмдi қарыздар бередi;
жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүргiзедi;
банктердiң қызметiне бақылау және қадағалау жүргiзедi.
Ұлттық банк – коммерциялық банктердi және басқа да қаржылық –
несиелiк мекемелердi несиелеу қызметiн атқарады. Шетелде Орталық
банктердi “сонғы сатыдағы несие берушi” деп атайды.
“Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңында былай
жазылған: ҚР-ның Ұлттық банкi Үкiметтiң бас банкирi, қаржы кеңесшiсi әрi
агентi ретiнде және басқа да мемлекеттiк органдармен өзара мәмiлеге
келуi бойынша әрекет етедi.
Қорытындылай келе, ҚР-ның Ұлттық банкi ҚР-ның орталық банкi ретiнде
басқа елдердiң орталық банктерiмен және халықаралық қаржы
ұйымдарымен қатынаста ҚР-ның мүддесiн қорғайды. Ұлттық банк – бұл
эмиссиялық, резервтiк, кассалық және есеп айырысу орталығы, норма
шығару және бақылау жүргiзу құқығына ие, “банктердiң банкi” ролiн
атқарады, сондай-ақ ақша – несие және валюта саясаттарын жүргiзетiн
бiрден бiр ұйым.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде, бүгінде қаржы секторының барлық сегменттерінде құрылымдық реформалар
жүргізілуде. Қазақстан Республикасының банк жүйесі банк қызметтері бойынша әлемдік
стандарттарға өтуді қолға алды. Еліміздің зейнетақы және төлем жүйелері ТМД елдері ішіндегі ең
дамыған жүйелер болып отыр. Біздің қаржы жүйеміздегі Ұлттық банк басқа елдерге үлгі ретінде
алынуда. Осылайша Қазақстан Ұлттық банкі ТМД елдерінің жалғыз орталық банкі қызметін
атқаруда.
Еліміздің Ұлттық банкі бүгінде осы деңгейде сапалы түрде қысқа мерзім аралығында ақша-
несие саясатының дамыған елдердегі стандарттарына өтуіне байланысты болып отыр. Оның
негізі 2004 жылы 1 қаңтарынан бастап Ұлттық банктің экономиканы реттеудегі басты мақсаты
бағаның тұрақтылығын сақтау, яғни ақша-несие саясатының басқа түрлері (айырбас бағамы,
ақша агрегаттары) бастапқы мақсат болып табылмайды.
Ұлттық банк негізгі мақсатын орындаудағы міндеттері мемлекеттік ақша-несие саясатымен
ұштасып, елдің төлем балансының функционалды дамуын қамтамасыз ету, валюталық реттеу
және валюталық бақылауды жүргізу, қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету болып
табылады.
Ұлттық банктің ақша-несие саясатындағы негізгі мақсаты ретінде бағаның тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін өзінің алдағы уақыттардағы саясаттарын алдағы жылдарға белгіленген
шамалар негізінде қатаң түрде жүргізуге бағытталып отыр. Осы саясат негізінде инфляцияның
мақсатты көрсеткіштерін және Ұлттық банк инфляциялық таргеттеу бойынша Еуропалық
кеңістіктің стандарттарына өту барысындағы шараларын айтып кетуге болады.
Қазіргі таңда ақша-несие саясатын жүзеге асыруда онымен бірге орын алып отырған
мәселелер тобын айта кету қажет, олар өздеріне ерекше оларға экономиканың перегреві, шетел
капиталдарының жоғары ағылымы, қаржы рыногының өтімділігінің азаюы. Осыған байланысты
инфляция тек қана Ұлттық банк бақылауында ғана анықталып қоймай, ол кең мақсатта еліміздің
ішкі және сыртқы жағдайларына тәуелді болып отыр. Макроэкономикалық көрсеткіштер мен
инфляция арасындағы байланысты есеке отырып Ұлттық банк оларды реттеудегі
трансмиссионды механизм – комплексті шараларға әсер ету әдістерін қолдануда. Сондықтан
жоғарыда аталған мәселелерді шешу үшін ақша-несие саясаты құралдарының бірі пайыз
саясатын қысқа мерзімдегі негізде өсіру қолға алынып отыр.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi,
2004 ж. – 248 бет.
2. «Деньги, кредит, банки» Учебник Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
3. Абрамова М.А., Александрова Л.С. Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние
пособие – Москва , 1996г.
4. Баян Көшенова, Оқу құралы Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы:
“Экономика” 2000ж.
5. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других
направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №12, - 2004 г. 2-4
стр.
6. Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит”
банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2004.-1 қазан (№39).-13 бет.
7. Сайденов А. Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других
направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2005 г. 2-4
стр.
8. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10,
- 2005 г. 56-61 стр.
9. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар
Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;
10. «О международных резервах и денежной базе» // (Национальный Банк РК Пресс-релиз
№33 от 17 октября 2005 года) Банки Казахстан, 2005 г. №10. 65стр
11. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2005 г. №10. 89стр

Ұқсас жұмыстар

Орталық банк

Банк жүйесі жабық жүйе

Ұлттық Банктің негізгі функциялары

Қазақстан Республикасының банк жүйесі

Банктер жүйесі

Коммерциялық банк

Банк операциялары

Қаржы секторын қайта жаңғырту

Алушы банкте

Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің қалыптасуы мен дамуы

Пәндер