ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ КЕЙІНГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ КЕЙІНГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ
МЕМЛЕКЕТТЕР

1. Қарахан мемлекеті

2. Қарақытай Жетісуда

3. Найман, Керей және Жалайыр ұлыстары

4. Қыпшақ хандығы
Қарахан мемлекетінің географиялық
жағдайы
Қарахан қағанаты Шығыс Түркістан, Жетісу, Сырдария, Талас,
Шу өңірін құтты қоныс етті. Оның құрылуы 940 жылдан
басталады. Астанасы – Шу өзені бойындағы Баласағұн,
кейінірек Ордакент (Тараз) қаласы болған.
Қарахан мемлекетінде аса маңызды
әлеуметтік-саяси институт әскери-мұралық
жүйе болған. Хандар елді өзіне жақын
адамдармен және уәзірлермен бірігіп
басқарды. Мемлекет бірнеше үлестерге
бөлінді. Хан мемлекеттік немесе әскери
қызметі үшін феодалдарға жер беріп, сол
жердегі халықтан салық жинауға рұқсат
еткен.
Мұндай жерлер икта деп аталады. Қарахан
қағанатында халықтың ең басты тіршілігі
көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығы болған. Сонымен қатар
мұнда қала өмірі, сауда, қолөнері, егін
шаруашылығы жақсы өркендеді. Русьпен,
Византиямен, Иранмен, Закавказьемен,
Орта Азиямен қызу сауда жүргізген
қарахандықтар көршілес мемлекеттермен
ұзақ уақыт бойы табан тірескен соғыстар
да жүргізді.
Бұлсоғыстар мемлекетті әлсіретпей
қойған жоқ. Қағанатқа 1089 жылы Орта
Азиядағы Селжұқ (Сельджук) сұлтандығы
шабуыл жасап, Батыс Қараханның
орталығы Самарканд қаласын басып
алды. Дәл осы кезде Шығыс Қарахан
қанағатына Шығыс Түрік қағанатының
билеушісі Тоғұрыл шабуыл жасап, Қашғар
қаласын өзіне қаратты. Осындай
шапқынышылықтарға байланысты XII
ғасырдың бірінші жартысында Қарахан
мемлекеті іс жүзінде тарихи сахнадан
шығып қалды. 1210 жылы ол біржолата
құлады
Қарахан мемлекетінің саяси тарихи

Қарахан мемлекетінің негізін салушы Сатұқ
Боғрахан (915-955 ж). Сатұқ Тараз және
Қашқар қалаларын өзіне қаратып, 942
жылы Баласағұндағы билеушіні құлатып,
өзін жоғарғы қаған деп жариялады.
Сатұқтың баласы Мұса 960 жылы Қарахан
мемлекетінде ислам дінін орнатты.
Мұса өлген соң, Қарахан жеріндегі
жоғарғы қаған атағы оның баласы Әли
Арсылан ханға көшті. Оның енші жерінің
орталығы Қашқар болды.
Сонымен қатар ол Тараз бен
Баласағұнның билеушісі болып
есептелді. Қарахан мемлекетінің саяси
тарихында екі ірі әулеттің ықпалы зор
болды. Олар - Әли Арслан хан мен
Хасан (Харун) Боғра ханның
ұрпақтары. Алғашқы кезде Әли
ұрпағының ықпалы күштірек болса, ал
кейін бұл ықпал Хасан ұрпақтарына
көшті.
Қарахан мемлекетінің
жорықтары
990 жылы Қарахан мемлекетінің
билеушілерінің бірі Хасан Боғра хан
Исфиджабты бағындырды;
992 жылы олар шығыста Хотанды,
батыста бұхараны басып алды;
999 жылы Әли Арсыланның баласы
Насыр Орта Азиядағы Саманилер
мемлекетіне ойсырата соққы берді;
1004-1005 жылдары қарахандықтар
ұзақ соғыстан кейін Мәуеренахр
жерін түгелдей өзіне қаратты.
ХІ ғасырдың 30 жылдары Батыс және
Шығыс қағанат болып екіге бөлінді.
Қарахан мемлекті ішкі талас-тартыстан
құлдырай түсті, сөйтіп ХІІ ғасырдың
30-шы жылдары қарахан жерін
шығыстан келген қидандар жаулап
алды.
Қарақытай мемлекетінің
географиялық жағдайы
Монғол тілі қидан тайпалары б.з. ІV ғасырында
Қытайдың солтүстік жағында Маньчжурия мен
Уссури аймағын мекенеген.
Х ғ. басына Солтүстік Маньчжурия мен Монғолияа
Қиданның Ляо мемлекеті /907-1125/ құрылды.
Қидандықтар Сұн империясының жерінің бір
бөлігін және Селенгі мен Орхондағы Ұйғыр
қағанатының жерлерін басып алып, Алтай мен
Тарбағатайға қарай жылжиды.
Кидандықтар Сұн (960-1279) империясы
жерінің бір бөлігін және Селенгі мен
Орхондағы Ұйғыр қағанатының жерлерін
басып алып, Алтай мен Тарбағатайға
қарай жылжыды. 1010 жылы Кидандар
Жетісуға басып кірді. Кидандардың Ляо
империясы тұрақты болмады. Көрші
тайпалардың соғыстарына және ішкі
талас-тартыстарға байланысты Ляо
империясы әлсірей берді.
1125жылы ол тұнғыс-маньчжур
тайпаларының соққысынан бас көтере
алмайтын халге жетті. Осыдан кейін Кидан
тайпалары Елюй Дашидың басшылығымен
батысқа қарай көшіп, Жетісу жеріне келіп
орнықты (жергілікті жерлерде оларды қара
қытай деп атады).
Кидандар Орта Азияға қарай жылжып,
Селжұқ сұлтаны Санжарға соққы беріп,
1141 жылы Самарқанд қаласын басып
алды. Осыдан кейін Елюй Даши өзін
гурхан деп жариялады. Қайтар жолда
гурхан әскерларі Бұқараны оңай басып
алып, Баласағұн аймағына келіп
орналасты. XII ғасырдың 30-40
жылдарында қазіргі Оңтүстік
Қазақстанның, Бұқара мен Самарқандты
қоса алғанда Мәуреннахр аймағының жері
Қарақытай иелігіне кірді.
Елюй Даши 1143 жылы өлді. Одан кейін
Иле гурхан болды. Оның кезінде тұңғыш
рет халық санағы жүргізіліп, 84 мың отбасы
бар екені анықталды. Иледен кейін де
бірнеше гурхандар болды. Көп ұзамай
қарақытайлар Орта Азияны басып алған
жерлерінен айырыла бастады. 1198 жылы
Ауған аймағынан шыққан Гурид
билеушілері қарақытайларға күйрете соққы
берді. Ал 1210-1213 жылдары Қарақытай
мемлекеті Хорезм шахы Мұхаммедпен
және наймандармен соғыстар барысында
ыдырап құлады.
Қарақытай мемлекетінің жорықтары

1128жылы Қарақытайлар көсемі Елюй дашы
Баласағұнды басып алып, Қарахандардың
жеріне Жетісуда өз мемлекетін орнатады.
Осыдан кейін мемлекет шекарасын
Енесейден Таласқа дейін кеңейтті, олар
Қарлұқтарды бағындырып, Шығыс
Түркістанды қосып алды.
1137 жылы қарақытайлар Ходжент қаласы
маңында Мәуеренахрдың билеушісі
Махмудхан әскерін талқандады.
1141 жылы қарақытайлар Самарқанд қаласын

басып алды.
Найман, Керей және Жалайыр
ұлыстары орналасуы
Қазақстан жеріндегі ертеден келе
жатқан - Найман, Керейт, Жалайыр ру-
тайпалары. Найман тайпалар одағы
/түрікше “сегіз тайпа одағы ”/ VIII
ғасырдың орта шегінде жоғарғы Ертіс
пен Орхон аралығында пайда болып,
Ханғайдан Тарбағатайға дейінгі
жерлерді алып жатты.
Керейіттер
Керейттердің батысында - наймандар,
солтүстігінде - меркіттер, шығысында -
татарлар, оңтүстігінде - таңғұрттар
мекендеген. Солтүстік ордасы – Орхон
өзені бойындағы Қатынбалық қаласы, ал
оңтүстік ордасы – Хуанке өзенінің
бұрылысындағы Қара-Хото қаласы.
Жалайырлар
Жалайыр жері өте үлкен аймақты алып
жатқан. Атап айтқанда, олардың бір шеті
онан бойынан болса, екінші бір шеті
Монғолияның орталық аймағы
Қарақорымға дейін жеткен.
Найман, Керей және Жалайыр
ұлыстарының соғыстары
1202 жылы Бұйрықхан меркіт, татар, қаташын
ұлыстарымен бірігіп, үлкен әскер жинап,
Шынғысханға шабуыл жасап жеңіліске ұшырайды;
1208 жылы Жетісу жерінде қарақытайлардың
әскерлеріне Хорезм шахы Мұхаммед шабуыл
жасап соққы берді, ал қалғандарын 1213 жылы
Күшілікхан басқарған наймандар жаулап алды.
1216 жылы жалайырлардың батыры Мұқалы өз
жасақтарымен қытай ақсүйегі Жан Жиннің
моңғолдарға қарсы көтерілісін басқан.
1218 жылы Жалайырлардың қалың қолы
қидандарды жаулап алуға өз ықпалын
тигізген.
1218 жылы монғолдар Жетісу жеріндегі
наймандарды талқандап жеңді.
Жалайыр жасақтары 1219-1221 жылдары
Шыңғысханның Орта Азияға, Қазақстанға
және Иранға жасаған жорықтарына
қатысып, оларың арасынан әйгілі әскери
қолбасшылар шыққан.
Қыпшақ хандығының географиялық
жағдайы
Қыпшақтар ең әуелі Алтай, Саян
тауларының баурайында мекендеген. VІІ
ғасырда олар Қазақстан жеріне теле
тайпасының құрамында қоныс аударып
келген. VII-X ғасырда Қазақстан аумағында
қыпшақ этникалық қауымдастығының
ұзаққа созылған процесі жүрді.
ХІғасырдың басында қыпшақтардың
территориясы Алтай және Ертістен Орал
таулары мен Еділге дейін қоныс тепті.
Қыпшақ тайпаларына Мұғалжар жеріндегі
құмандар және қимақ тайпалары кірді.
Қыпшақтар Сырария, Қаратау бойынағы
қалаларды өздеріне бағындыры. Маңғыстау
мен оған таяу жатқан аудандарды қаратып
алады.
Қыпшақ хандығының жорықтары
мен соғыстары
Қыпшақ хандары Орта Азия
мемлекеттерімен, әсіресе Хорезм шахтары
және салжұқтармен табанды күрес жүргізді.
1065 жылы салжұқтардың билеушісі Алып
Арсылан қыпшақтарға қарсы қыпшақтарға
қарсы шабуыл жасайды. Қыпшақтары жеңіп
бағындырғаннан кейін ол Жент пен
Сауранға жорыққа шығады.
1096 жылы “Құдіретті” хан бастаған
қыпшақ бірлестігінің әскерлері Хорезмге
қарсы жорық жасайды, бірақ ол сәтсіздікпен
аяқталы.
1216 жылы қыпшақтар Торғай даласында
Шыңғысхан әскерімен соқтығысып қалады.
Сөйтіп моңғол басқыншылығының дәуірі
басталады.

Ұқсас жұмыстар

XІ-ХІІ ғғ. Қазақстан жеріндегі отырықшы және көшпелі отырықшы және көшпелі мәдениет

Орта ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі діни идеология

Жүсіп Баласағұн саяси ойлары

Ұлы жібек жолы бойында сауданың дамуының арқасында

Қазақстан аумағындағы қола дәуірі

Мауараннахр мен Моғолстан хандығы

М. С. Горбачев реформасы тұсындағы Қазақстан (1985–1991 жж. )

Америкадағы геосаяси кеіңстік

Рыцар мәдениеті

Қазақ хандығының құрылуы

Пәндер