ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУ

Презентация қосу

Қаржы
ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК
ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУ
1. Экономиканы мемлекеттік қаржылық
реттеудің түсінігі
2. Макроэкономикалық тепе-теңдік
және қаржы
3. Нарықтық тепе-теңдікке
салықтардың әсері
1. Экономиканы мемлекеттік қаржылық
реттеудің түсінігі

• Мемлекет тарапынан экономикалық
процестерді реттеу кез келген қоғамдық
жүйенің, соның ішінде қаржыны
басқарудың ажырағысыз элементі
болып табылады.
Экономиканы реттеу әдетте екі нысанда -
өзін-өзі реттеу мен мемлекеттік реттеу
нысанында жүргізіледі. Біріншісі,
қоғамдық өндірістің түрлі буындарында
қаржы базасын қалыптастырудың
шаруашылық жүргізуші субъектілердің
өздері жасап, пайдаланатын әдістерімен
сипатталады. Екінші нысан - қоғамдық
өндірістің даму процессіне мемлекеттің
сан-алуан экономикалық тетіктері, соның
ішінде қаржы тұтқалары арқылы
араласуын бейнелейді.
Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу
- бұл макроэкономикалық тепе-теңдікке және
экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы
кезеңінде оның үдемелі дамуына әсер ету үшін,
сондай-ақ, қаржы ресурстарын шебер
пайдаланудың күнделікті процессін қамтамасыз
ету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіге
мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының
нысандары мен әдістерін мақсатты және
дәйекті қолдану процессі. Мұндай реттеудің
қажеттігі мемлекет тарапынан қоғамдық
өндірістің барысын қоғамға керек бағытта
түзетіп отыруды талап ететін өндірістің
сипатымен анықталады.
Мына бастапқы негіздемелер мемлекеттік
қаржылық реттеуді жүзеге асырудың
алғышарттары болып табылады:
1. Қоғам дамуының объективті экономикалық
заңдарының іс-әрекетін есепке алу.
2. Қоғамның барлық мүшелерінің түпкілікті
мүдделерін білдіретін қоғам дамуының ғылыми
негізделген стратегиялық бағдарламасын
әзірлеу. Бағдарлама мемлекет пен оның төменгі
құрылымдарының нормативтік актілерін
қамтамасыз ететін тұтас, ұзақ мерзімді бағыт
ретінде анықталады.
3. Көзқарастарды білдіретін демокртиялық
жүйенің болуы және халықтың барлық
жіктерінің, әлеуметтік, ұлттық топтарының
мүдделерін еркін білдірудің
мүмкіндіктеріне арналған олардың
демократиялық институттарының болуы.
4. Шаруашылық қызметте нарықтың
нормасы мен ережесінен шегінісі айқын
және жедел сезінетін елде жақсы жолға
қойылған заңнамалық жүйенің болуы.
Сонымен бірге қаржы тұтқаларының
көмегімен мынадай негізгі мәселелер
шешіледі:
материалдық өндіріс сферасында
жұмылдырылатын қаржы ресурстарының
жалпы деңгейін реттеу;
өндірістік сферадағы монополиялық
қызметті экономикалық шектеу;
кәсіпорындардың, ұйымдардың сыртқы
экономикалық қызметін реттеу, олардың
құқықтық және келісімшарт тәртібін
қамтамасыз ету;
кәсіпорындарда, ұйымдарда,
фирмаларда өндірісті дамытуды
материалдық жағынан ынталандырып
отыру;
кәсіпорындардың, ұйымдардың,
фирмалардың ақшалай ресурстарын
бөлудің ішкіөндірістік арақатынасын
реттеу;
ел, аймақ, сала, кәсіпорын, ұйым, фирма
көлемінде инвестициялық процесстерді
реттеп отыру.
Нәтижелікке, яғни мемлекеттік қаржылық
реттеудің нақтылы қорытындысына оны
жүзеге асырудың белгілі бір шарттары
сақталған кезде қол жетеді. Мұндай
шарттарға мыналар жатады:
а) экономиканы құрылымдық жағынан
қайта құру;
ә) басқарудың барлық деңгейлерінде
және меншіктің барлық нысандарында
шаруашылық процесстер мен
құрылымдарды монополиялау;
б) нарықтық бастамаға,
коммерциялық қызметтің,
заңдағы ескертпелерден басқа
қызметтің бірдей барлық
түрлеріне еркіндік беретін барлық
шаруашылық жүргізуші
субъектілер мемшігінің бүкіл
нысандарының шынайы теңдігін
жасау негізінде бәсекелі
кәсіпкерлікті дамыту;
в) жоғарыда аталған шарттардан
туындайтын мемлекет шеңберінде де,
халықаралық кооперация мен еңбек
бөлінісінің артықшылығынан шығатын
ынтымақтастықты дамыту жөніндегі
экономикалық одаққа бірігетін бірнеше
елдердің бірыңғай интеграциялық
кеңістікті шегінде де салалар, өндірістер,
аумақтар арасында өндірістің өзгермелі
факторларының еркін кедергісіз ауысу
мүмкіндігі.
Нарықтық экономика кезінде экономикалық, соның
ішінде қаржылық нысандар мен әдістер арқылы жанама
реттеме іс-әрекет етеді. Дүниежүзілік практика мынадай
реттеуіштерді жасады: салық салуда - салықтардың
мөлшерлемелері, салық салу жөніндегі жеңілдіктер мен
санкциялар, табыстарды, мүлікті, аванс төлемі және
басқалары; бюджеттен қаржыландыру кезінде -
шығыстарды нормалау, қаражаттардың пайыздық
аударымдары, бюджет тапшылығын қаржыландырудың
әдістері, бюджет артығын пайдалану, амортизацияның
нормалары, кәсіпорындардың, фирмалардың
қорларына аударылатын аударымдардың нормативтері,
әлеуметтік қамсыздандырудың нормативтері және
басқалары.
Мемлекеттік қаржылық реттеу
тұтқаларының ішінде салықтарға аса
маңызды орын беріледі. Салықтардың
көмегімен рентабелдіктің деңгейі мен
кәсіпорындардың қарамағында қалатын
ақша қорланымдарының көлемі реттеліп
отырады. Мемлекеттік қаржылық реттеу
проблемасының екінші жағы бюджеттен
қаржыландыруды пайдалану тиімділігінің
дәрежесі болып табылады.
Валюталық-қаржылық реттеудегі
негізгі әдістер мыналар болып
табылады: валюталық бағам, ақша
капиталының пайыздық
мөлшерлемелері, халықаралық
төлем қаражаттары мен бағалы
қағаздардың бағамдары, валюталық
тәуекелдерді сақтандырудың сан
алуан әдістері.
2. Макроэкономикалық тепе-теңдік және
қаржы

• Экономиканы реттеу процессінде
жалпы макроэкономикалық тепе-
теңдікке жету тек теориялық
сызбаларда ғана болатынын есте
сақтаған жөн.
Макроэкономикалық тепе-теңдіктің жай-күйі
мынадай аса маңызды экономикалық
параметрлерді теңестіруді қажет етеді: сұраным
мен ұсыным, тауар және ақша массасы; жинақ
ақша мен инвестициялар; инфляция және
жұмыссыздық; еңбек өнімділігі және оған ақы
төлеу; қаржы ресурстары және қоғамның
әлеуметтік экономикалық қажеттіліктері,
мемлекеттік бюджеттің кірістері мен
шығыстары; бюджет тапшылығының мөлшері
және оны жабудың көздері; төлем балансының
активі мен пассиві.
Батыстың қаржы теориясында
мемлекет қаржыларының
ұлтық өнім мөлшерімен
өлшенетін өндіріске әсерін
түсіндіру үшін
«мультипликатор» * ұғымы
пайдаланылады.
Мультипликатордың тұжырымдамасы
жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) ауқымын
екі әдіспен анықтаудан барып шығады:
1) шығыстар бойынша, яғни бүкіл
өндірілген өнім массасын сатып алуға
қажетті экономикалық субъектілердің
барлық шығыстарының жиынтығы
бойынша;
2) кірістер бойынша, яғни субъектілердің
өнім өндіруден алатын табыстары
тұрғысынан.
Барлық кірістердің сомасы бойынша ЖҰӨ-ні
өлшеу мына элементтерді жинақтау арқылы
жасалады:
1. тұтынылған капиталдың көлемі;
2. бизнеске салынған жанама салықтар;
3. жалдамалы қызметкерлердің жалақысы;
4. ренталық төлемдер;
5. пайыз (ақшалай капиталдың жеткізушілеріне
жекеше бизнестің ақшалай табысын төлеу);
6. меншіктен түсетін кірістер;
7. корпорациялар пайдасы.
Бұдан әрі, жалпы ұлттық
өнімнен ЖҰӨ мен капиталды
тұтынуға аударылатын
аударымдар, яғни
амортизациялық аударымдар
арасындағы айырма ретіндегі
таза ұлттық өнім (ТҰӨ) бөліп
шығарылады.
Салықтар тұтыну мен үнемдеудің
көлемін төмендетуге және тепе-теңді
ТҰӨ-нің мөлшерін азайтуға жеткізетін
кірістердің қысқаруын тудырады.
Салықтардың төмендеуі жиынтық
шығыстарының графигінің ауысуын
және ТҰӨ-нің еселенген артуын
тудырады. Шығыстар
мультипликаторының іс-әрекеті
осылайша көрінеді.
Сөйтіп, сан жағынан салық
мультипликаторы мемлекет
шығыстарының мультипликаторынан аз
болады (МРС пен МРS- тің осы мөлшері
кезінде). Кірістер мен шығыстар
мультипликаторларының бұл қасиеттері
мемлекеттің шығыстары мен салық
салудың тең артуы сол мөлшерге тепе-
теңдей ТҰӨ-нің өсуіне жеткізетін
теңдестірілген бюджет
мультипликаторының феноменін
тудырады.
3. Нарықтық тепе-теңдікке салықтардың
әсері

• Салықтар саласындағы фискалдық
саясат олардың ықпал етуінің екі
бағытын қарастырады: сұранымға,
ұсынымға. Бірінші жағдайда салықтар
төмендеген кезде жиынтық сұраным
артады. Бұл ұлттық өнімнің көлемін,
бағалардың деңгейін көбейтеді,
инфляцияның қарқыны тездейді.
Екінші жағдайда, салықтардың төмендеуі
жиынтық ұсынымды көбейтеді, өйткені
халықтың табыстары мен жинақ
ақшалары, ал кәсіпкерлердің өндірісті
инвестициялауы өседі. Қызметкерлердің
аз табыс салығы жалақыны көбейтіп,
еңбекке деген ынталандырмаларды
күшейтеді, мұның өзі өндірістің ұлғаюына
жеткізеді, бұл ұлттық өнімнің өсуін,
бағалардың төмендеуін білдіреді.
Салықтардың инвестициялық
қызметке ықпал етуінің
теориялық дәлелдемесі ретінде
американ оқымыстылары -
«ұсыным экономикасының»
өкілдері А. Лаффэр және
басқалары әзірлеген салық
салудың үдемелілігі мен бюджет
кірістері арасындағы тәуелділік
қызмет атқарады.
Бұл теорияға сәйкес салық
мөлшерлемелерінің белгілі бір
шекке дейін өсуі салық
түсімдерінің өсуіне мүмкіндік
туғызады, одан кейін өсу
бәсеңдейді, сонан соң
бюджеттің кірістері кенет
құлдырайды.
Америка ғалымдарының пікірлері бойынша,
егер салықтардың мөлшерлемесі белгілі бір,
айтарлықтай жоғары деңгейге жететін болса,
онда өндірісті ұлғайтуға, кәсіпкерлік бастамаға
арналған ынталандырмалар қысқарады, пайда
азаяды және тиісінше, бюджетке түсетін салық
түсімдері төмендейді. Жоғары салықтар
өндірістің ынталандырмаларын төмендетеді
және олардың есебінен мемлекеттің кірістерін
азайтады және керісінше. Салықтардың
төмендеуі мұндай жағдайда мемлекет
қаржысының жай-күйін жақсартады.
Мөлшерлемелердің шамасымен және тиісінше
салықтық алымдардың шамасымен
байланысты болатын салықтық реттеудің
маңызды аспектісі ішкі қорланымдарды
«ұстаудың» және шетелдік инвестицияларды
тартудың мүмкіндігі болып табылады. Жоғары
салықтар капиталдары қолданудан алынатын
табыстарға салықтардың аз
мөлшерлемелерімен салық салынуы мүмкін,
неғұрлым жайлы салық климаты бар елдерге
«капиталдардың безінуін» тудырады.
Бұл факторға, сондай-ақ, салық салу деңгейі
төмен немесе тіпті ол болмайтын «оффшорлық
аймақтардың» бар болуы жағдай жасайды.
Басқа жағынан, жоғары салық мөлшерлемелері
елге шетелдік капиталдың дендеп енуіне кедергі
жасайды, мұның өзі ішкі қорланымдардың
жетіспеуі кезінде экономиканың дамуын
тежейді.
Сондықтан, салықтық реттеу бұл факторларды
ескеруі және экономикалық қарым - қатынаста
болатын елдердің салықтық шарттарын
теңестіруге жәрдемдесуі тиіс.

Ұқсас жұмыстар

Мемлекеттік реттеу нысандары

Экономиканы бюджеттік реттеу

Экономиканы мемлекеттік реттеудің құралдары

Экономикалық жүйедегі рынок мен мемлекеттің өзара қатынасы

Экономикалық тиімді мемлекет

Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен астары. Фирмалардың, шаруалар мен үй шаруашылықтарының сәттілігін қамтамасыз етудегі мемлекеттің рөлі

Экономикалық жүйені

Салықтық механизм

Мемлекеттің бюджет жүйесі

Бюджеттің дербестік қағидаты

Пәндер