Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы. Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер қаржысы

Презентация қосу

Қаржы
Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы
Коммерциялық шаруашылық
жүргізуші субъектілердің
қаржысы
Коммерциялық емес ұйымдар
мен мекемелер қаржысы
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржысының мазмұны
2. Коммерциялық шаруашылық
жүргізуші субъектілердің
қаржысын ұйымдастырудың негіздері
3. Коммерциялық емес ұйымдар
мекемелер қаржысының мазмұны
және оны ұйымдастыру
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржысының мазмұны

• Шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысы - бірыңғай қаржы жүйесінің
құрамды бөлігі және айрықша сферасы
болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды,
материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдің қаржы
ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты
буынына қызмет көрсетеді.
Шаруашылық субъектілердің
айтарлықтай бөлігі қоғамның
тіршілігін қамтамасыз ететін көзі -
қоғамдық өнім жасалатын
материалдық өндіріс
сферасында жұмыс
істейтіндіктен, бұл буынның
қаржысы қаржылардың негізгі,
бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы
ұдайы өндіріс процессінің негізгі жақтарын
білдіреді және экономикалық заңдардың
талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға
септігін тигізеді. Өндірістік қатынастардың
бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік
қатынастардың жиынтығында ұлттық
шаруашылықты басқарудың төменгі
буындары шаруашылық қызметінің
тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне
қоғамдық-пайдалы қызметтің сан алуан
сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
құрылыс, көлік, жабдықтау-өткізу, сауда, дайындау,
геологиялық барлау, жобалау қызметін, халыққа
тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын
үй-комуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, несие,
сақтық, ғылыми, білім, медицина, ақпарат,
маркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық
органдарының, шаруашылықаралық, салааралық,
кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің
қаржыларын қамтиды.
Экономикалық реформалар барысында пайда
болған мемлекеттік меншіктің республикалық,
коммуналдық меншікке бөлінуі де мемлекеттік
кәсіпорындардың, олардың бірлестіктерінің,
коммерциялық негіздегі бірлесіп басқару
органдарының- қоғамдардың,
ассоциоциялардың, концерндердің,
консорциумдардың және тағы сол сияқты
көптеген нысандарына мүмкіндік туғызады. Бұл
процесске коммерциялық есептің дамуы,
аймақтарды өзін-өзі басқарумен өзін-өзі
қаржыландыруға көшуге мүмкіндік береді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл
саланың техникалық- экономикалық ерекшеліктерімен
туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ,
сонымен бірге барлық салалардың шаруашылық
жүргізуші субъектілері қаржысының мәні мен оны
ұйымдастырудың негізгі қағидаттары бірдей, бұл
шаруашылық жүргізудің ортақ қағидаттарының және
бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының
бөлгіштік функциясының ерекшелігі қаражаттардың
жеке дара ауыспалы айналымының процессінде
өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық
нормативтер (салық мөлшерлемелері, амортизациялық
аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз)
негізінде бөлінетіндігінде болып отыр, мұны өзі
қаржының ұдайы өндіріс процессінде құнды бөлу және
қайта бөлуге қатысуын анықтайды.
Ақшалай қорланымдарды экономикалық тұрғыдан
негіздеп бөлу қаржының ұдайы өндірістік қосалқы
функциясын да іске асырудың басты шарты болып
табылады. Бөлу - өндіру мен тұтыну арасындағы
байланыстырушы буын. Бұл процесс кәсіпорындардың
өнім өткізуден түсім - ақша алуы және оны өндірістің
жұмсалған қаражаттарын өтеуге және таза табысты
жасауға пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың
бір бөлігі қайта бөлу ретінде орталықтандырылған
қорларға - мемлекеттік бюджетке, мемлекеттік
бюджеттен тыс қорларға түседі, ал қалған бөлігі
еңбекақы төлеуге, әлеуметтік мұқтаждарға, өндірісті
кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында
қалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сонымен
бірге бөлгіштік функция шеңберінде ұдайы өндірістік
функцияны орындайды. Оның мазмұны ұдайы өндіріс
кезінде материалдық және ақша қаражаттарының ауыспалы
айналымы процессінде олардың қозғалысы арасындағы
сәйкестікті қамтамасыз етуде болып табылады. Бұл үшін
кәсіпорындар өнім өндіру мен оны оны өткізудің жоспарлары,
болжамдары мен ниеттері негізінде, белгіленген
экономикалық нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір
мерзіміне кірістер мен шығыстардың көлемін жасайды;
шығыстардың шамаланған меншікті қаржы ресурстары,
басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытша тартылған
қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айырықша
жағдайда бюджеттен бөлінетін қаражттар есебінен

жабылатынын анықтайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржысының бақылау функциясы
кәсіпорын экономикасында маңызды роль
атқарады: есепсіз және бақылаусыз
шаруашылық жүргізуге болмайды. Қаржы
басқа экономикалық тұтқалармен бірге
экономиканы басқару, өндірістің өсуін
ынталандыру және еңбек, материал,
табиғи және еңбек ресурстарын ұтымды
пайдалануға қажетті бақылауды
қамтамасыз ету процессінде маңызды
рөл атқарады.
Ақша мен бақылау тек шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ішінде ғана емес, сонымен бірге
оның басқа субъектілерімен, жоғарғы
ұйымдармен және қаржы-кредит
мекемелерімен өзара қарым-қатынастарында
да жүзеге асырылады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасындағы өзара қатынастарда
бақылау жеткізілім тауарларға, көрсетілген
қызметтерге және орындалған жұмыстарға ақы
төлеу кезінде болады. Қаржы-несие
органдарымен өзара іс-әрекет кезінде бақылау
бюджет алдындағы міндеттемелердің
орындалуы кезінде, банк несиелерін алған және
қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Ақша мен бақылау тек шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ішінде ғана емес, сонымен бірге
оның басқа субъектілерімен, жоғарғы
ұйымдармен және қаржы-кредит
мекемелерімен өзара қарым-қатынастарында
да жүзеге асырылады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасындағы өзара қатынастарда
бақылау жеткізілім тауарларға, көрсетілген
қызметтерге және орындалған жұмыстарға ақы
төлеу кезінде болады. Қаржы-несие
органдарымен өзара іс-әрекет кезінде бақылау
бюджет алдындағы міндеттемелердің
орындалуы кезінде, банк несиелерін алған және
қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Басқа әртүрлі кәсіпорындармен және
ұйымдармен (олар: өнім өткізуден түсім-
ақша алу, өткізуден тыс табыстар түсіру,
материалдық шығындарды төлеу, шарт
міндеттерін бұзған кезде айыппұл төлеу
және алу, бағалы қағаздарды өткізу, басқа
кәсіпорындардың акциялары мен
облигацияларына қаражаттарды
инвестициялау, олар бойынша
дивидендтер мен пайыздар төлеу және
алу процесінде, коммерциялық несиелеу
кезінде қалыптасады):
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар
еңбекақы төлеуді, сыйлық қорын жасауды,
табысты бөлу және тұтыну қорынан
қызметкерлерге жәрдемақылар төлеуді, бағалы
қағаздар сату, кәсіпорынның қаржы
ресурстарын қалыптастыру үшін үлестік
жарналарды) ортақтастырады;
өз ішіндегі бөлімдермен (олардың арасында
қаржы ресурстарын бөлу кезінде);
мемлекеттік бюджетке салықтар төлеу,
бюджеттен қаржыландыру кезінде, мемлекеттік
бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-
ақ олар бойынша төлемдер алғанда, валюта
қорлары мен ресурстарды қалыптастырғанда;
банктермен (қаржы қатынастарының бұл
тобы банк кредиттерін алу, оларды
қайтару, кредиттер бойынша пайыздар
төлеу, банктерге уақытша пайдалануға
белгілі бір төлеммен бос ақшаны беру,
банк өткізетін бағалы қағаздармен
жасалатын операциялар нысаны түрінде
іске асады);
сақтық органдармен мүлікті,
қызметкерлерді, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді
сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен ішкі салық қайта бөлу
шегінде пайданы, табыстарды, капиталды қайта
бөлу кезінде, жалгерлік төлемдер бойынша
және басқалары;
құрылтайшылармен бұл қатынастар
құрылтайшылардың жарғылық капиталды
қалыптастыру үшін қаржы жарналарын төлеу
кезінде, сондай-ақ кәсіпорынның пайдасын
бөлгенде және оның бір бөлігін шартқа сәйкес
құрылтайшыға аударған кезде қалыптасады
және тағы сол сияқты.
Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысына, жалпы
қаржылардың экономикалық
табиғатын сипаттайтын белгілер,
басқа жағынан, қоғамдық өндірістің
түрлі сферасындағы қаржылардың
қызмет етуіне байланысты
ерекшеліктер тән. Сонымен бірге бұл
қаржыға тән мынадай негізгі
белгілерді атауға болады:
Қаржы қатынастарының көпқырлылығы,
олардың нысандары мен мақсатты
арналымның сан алуандығы;
Өндірістік құралдардың міндетті болуы
және оларды қалыптастырумен,
көбейтумен және қайта бөлумен
байланысты қатынастардың пайда болуы.
өндірістік капиталдар – бұл өндірістің
серпінді элементі, олар өндірістің өзі
сияқты үздіксіз қозғалыста болады;
Кәсіпорын қызметінің кез келген мезетінде
өндірістік құралдар материалдық – заттық
және ақша нысанында болуы мүмкін;
Жоғары белсенділік,
кәсіпорындардың
шаруашылық қызметінің
барлық жағына әсер ету
мүмкіндігі;
Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы бүкіл
қаржы жүйесінің айқындаушы
негізі болып табылады.
2. Коммерциялық шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысын ұйымдастырудың
негіздері

• Коммерциялық шаруашылық жүргізуші
субъектілер табыс алу мақсатында
құрылады. Олар өзінің қызметін
мынадай нысандарда жүзеге асыра
алады: мемлекеттік және муниципалдық
кәсіпорындар, шаруашылық қоғамдар
мен серіктестіктер, өндірістік
кооперативтер.
Коммерциялық негіздерде материалдық
өндіріс сферасы кәсіпорындардың басым
бөлігі және материалдық емес сфера
ұйымдары мен мекемелердің едәуір бөлігі
жұмыс істейді: коммерциялық банктер,
сақтық ұйымдары, қаржы секторының
басқа мекемелері, сауда-делдалдық
кәсіпорындар, ерікті қоғамдық қорлар,
трастық компаниялар және басқалары.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың
қаржысы қаржы жүйесінің маңызды
сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ЖІӨ
жасау, бөлу және пайдалану процесстерін
қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатын
материалдық өндіріс сферасында іс-әрекет
етеді. Сондықтан, коммерциялық кәсіпорындар
мен ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс
кәсіпорындары қаржысының мазмұнымен және
оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен
бірдей болып келеді.
Коммерциялық кәсіпорындар мен
ұйымдардың қаржысы деп өндірістік
капиталды қалыптастыру, өнім
өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы
ресурстарын жасау,
қаржыландырудың сыртқы көздерін
тарту, оларды бөлу және пайдалану
процесіндегі экономикалық
қатынастарды айтады.
Мұндай экономикалық қатынастарды жиі
ақша немесе қаржы қатынастары деп
атайды, қаржы қатынастары ақша
қатынастарының бір бөлігі болып
саналғанымен, ол ақша қозғалысы
кезінде ғана пайда болады және
орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақша қорларын
қалыптастырып, пайдаланумен қосарлана
жүретіндігін біз жоғарыда атап
көрсеткенбіз.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың
қаржысын ұйымдастыру белгілі бір қағидаттарға
негізделген, олардың қатарына мыналар
жатады:
Коммерциялық-шаруашылық есеп (қаржылық
қызмет саласындағы дербестік, өзін-өзі өтеу,
өзін-өзі қаржыландыру, қаржы-шаруашылық
қызметінің қорытындысына ынталылық, оның
нәтижелері үшін жауаптылық, кәсіпорынның
қызметіне бақылау жасау);
Жоспарлық;
Меншіктің барлық нысандарының теңдігі;
Қаржы резервтерінің болуы.
1. Коммерциялық есеп - кәсіпорындар мен
ұйымдардың шаруашылық-қаржы қызметін
жүргізудің негізге алынатын қағидаты және
басты әдісі. Коммерциялық есеп қағидаты
кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның жарлық
капиталын құрайтын қажетті негізгі және
айналым құралдары тұрақты пайдалануға бөліп
берілетінін білдіреді. Шаруашылық жүргізудің
әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағидаты
шығындарды шаруашылық қызметінен алынған
табыспен өлшеуді және табыс алуды талап
етеді.
Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпкерлік
нысанында іске асырылады. Нарықтық
қатынастардың дамуы меншіктің барлық
нысандарының теңдігі қағидатын, мүлікке
иеліктің бостандығын және қызмет сфераларын
таңдауды іске асырудың негізінде шаруашылық
бастамаға және азаматтардың кәсіпкершілігіне
жағдайлар жасайды.
Коммерциялық есептің айқындаушы
қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-өзі
қаржыландыру болып табылады.
Өзін-өзі өтеушілік - шаруашылық жүргізудің негіз
қалаушы қағидаты, ол кәсіпорынның өз өнімін өткізуден
түсетін түсім-ақша есебінен оны өндіру және жеткізу
жөніндегі бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді. Өзін-өзі
өтеушіліктің төменгі шегі- залалсыздық, яғни кірістер
мен шығыстардың сандық теңдігі. Шығындарды өзін-өзі
өтеушілікке жету - кәсіпорын өнім өндіруді игеру,
шаруашылық процесстерді күйіне келтіру, нарықтық
ортаға бейімделу кезіндегі кәсіпорын қызметінің
бастапқы кезеңінің мақсаты. Нарықтық қатынастар
жағдайында жақсы даму перспективасы бар немесе
қоғамдық басым маңызы бар шаруашылықтар сыртқы
қолдауды пайдалана алатындықтан кәсіпорын
рентабелді жұмыс істеуі тиіс; бірінші жағдайда олардың
кредит ресурстарын пайдалану, екіншісінде бюджеттік
қаржыландыруды пайдалану мүмкіндігі бар.
Өзін-өзі қаржыландыру - нарықтық экономика
жағдайында кәсіпорындардың шаруашылық
қызметінің табысты болуының міндетті шарты.
Бұл қағидат өнім өндіру мен кәсіпорынның
өндірістік-техникалық базасын ұлғайту жөніндегі
шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол
әрбір кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі
шығындарын меншікті көздері есебінен жауып
отыратындығын білдіреді. Қаражаттардың
уақытша жетіспеушілігі кезінде оған деген
қажеттілік банктің қысқа мерзімді кредиттер
есебінен қамтамасыз етілуі мүмкін, олар
кәсіпорынның қарамағында қалатын пайданың
есебінен өтелінеді.
Нарықтық экономика мен
жекешелендіру процесстерінің дамуы
жағдайында өзін-өзі қаржыландыру
қағидатын қамтамасыз етуге
акционерлік капиталды, бағалы
қағаздар бойынша дивидендтер мен
пайыздарды, қаржы
операцияларынан алынған табысты
пайдалану арқылы қол жетеді.
Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық
қаржы дербестігімен және жауапкершілігімен
тығыз байланыты. Оларға өздерінің меншікті
ресурстарын өз бетінше ұйымдастырып
басқаруға, тартылатын және қарыз
қаражаттарын іздестіріп, айналымға салуға
құқық берілген. Қаржы қатынастарын мемлекет
тарапынан реттеу бюджетке салық алудың,
амортизациялық қорды қалыптастырудың,
валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы
қағаздарды өткізудің, шығындарды өзіндік құнға
жатқызудың және т.т. жүйесі мен тәртібін
белгілеу арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіпорындардың қаржылық жауаптылығы
кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру жүйесімен
және кәсіпорындардың қаржы ресурстарында
сақтық компаниялардан түсетін сақтық
төлемдердің ролінің артуымен күшейіп келеді.
Нарықтық экономика және меншіктің әртүрлі
түрлерінде негізделген сан алуан ұйымдық-
құқықтық нысанда кәсіпорындардың
қалыптасуын және дамуын, жаңа меншік
иесінің, жеке азаматтардың, сондай-ақ,
кәсіпорындар еңбек ұжымдарының пайда
болуын қажет етеді.
Бұл - маңызды алғышарт және қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелеріне
мүдделіктің себебі. Бұл қағидатты іс
жүзінде жүзеге асыру кәсіпорындарға
берілген және мемлекеттің қолдауынсыз
өзінің шығындарын қаржыландыру
қажеттігіне ғана байланысты емес,
сонымен қатар салықтарды төлегеннен
кейін кәсіпорын, ұйым, фирма
қарамағында қалатын пайданың үлесіне
де байланысты.
Қаржылық жауапкершілік пен мүдделік –
бір процесстің - шаруашылық жүргізудің
тиімділігін арттырудың
ынталандырмаларын жасау мен іске
асыру процесінің екі жағы.
Сөйтіп, екі экономикалық категорияның-
экономиканың негізгі буыны- кәсіпорын,
ұйым, басқа шаруашылық субъекті
сферасындағы қаржы мен коммерциялық
есептің өзара байланысы көрінеді.
Жоспарлық қағидаты кәсіпорынның қаржылық
қызметі өндірістің мақсаттарына, міндеттеріне,
оларға жетудің белгіленген әдістеріне, жетудің
дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның
параметрлерін есептеу арқылы алдын ала
қарастырылатынын білдіреді. Есеп-қисаптар
негізінде және белгіленген қаржы нормативтерін
пайдалану арқылы арнаулы құжатта – қаржы
жоспарында қамтылып көрсетілетін қаржы
көрсеткіштері анықталады. Болжам
кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің
нұсқалары бойынша бағалау және кейінгі
шешімдерді қабылдау үшін қызмет етеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық
нысандарының теңдігі қағидаты
қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің
түрлі нысандары- мемлекеттік, жеке меншік,
шетел мемлекеттерінің және олардың заңды
ұйымдары мен азаматтарының, халықаралық
ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші
өз білгенінше өзінің мүлкіне иелік жасайды,
пайдаланады және басқарып ұйымдастырады,
оған қатысты заңға қарсы келмейтін іс-әрекет
жасайды, мүлікті кез келген шаруашылық және
заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін
пайдаланады.
Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың
қажетті қағидаты - басқарудың барлық
деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің болуы. Қаржы
резервтері әр түрлі әдістермен өндірістік және
әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда
немесе табыстан тұрақты нормативтер бойынша
аударымдар арқылы жасалуы мүмкін. Қаржы резерві
уақытша болатын қаржы қиыншылықтарын жоюға және
шаруашылықтардың қызметіне қажет қалыпты
жағдайларды қамтамасыз етуге, сондай-ақ, әдетте,
қаржы жоспарында қаралмайтын өндірістік және
әлеуметтік дамумен байланысты шығындарды
қаржыландыруға арналған.
Нарықтық экономика жағдайында
кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастыруда
елеулі өзгерістер болуда. Әріптес
кәсіпорындардың арасында деңгейлес
байланыстар күшейіп келеді, олардың банк
жүйесімен өзара іс-қимылы нығайып келеді.
Бұл процесстер салық құрылымдардан бас
тартып, жаңа үлгідегі құрылымдарды –
экономикалық мүдделермен, бірыңғай
акциялармен және мемлекеттің мүліктегі
үлесімен байланысты ұқсастық негіздегі және
көпсалалық құрылымдарды жасауда көрінеді,
бұл құрылымдар рынок жағдайында анағұрлым
өміршең болып келеді.
3. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер қаржысының
мазмұны және оны ұйымдастыру

• Өндірістік емес сфераларда
коммерциялық негізде жұмыс істейтін
тұрғын үй-коммуналдық және
тұрмыстық қызмет көрсету, сақтандыру,
банк және басқа кәсіпорындармен қатар
коммерциялық емес қызмет жүргізетін
ұйымдардың үлкен бөлігі жұмыс істейді.
Кіріс түсіру негізгі мақсаты
болып табылатын және
алынатын таза табысты
қатысушылар арасында
бөлмейтін заңды тұлға
коммерциялық емес ұйым
деп танылады.
Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан
Республикасының 2001 жылғы қаңтардың 16-сындағы
№ 142 ІІ ҚРЗ Заңына сәйкес коммерциялық емес
ұйымдар әлеуметтік, мәдени, ғылыми, білім беру,
қайырымдылық, басқару мақсаттарына қол жеткізу;
азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын, заңды
мүдделерін қорғау, даулар мен жанжалдарды шешу,
азаматтардың рухани және өзге қажеттіліктерін
қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау,
қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты
дамыту, заң көмегін көрсету үшін, сондай-ақ қоғамдық
игіліктерді және өз мүшелерінің игіліктерін қамтамасыз
етуге бағытталған басқа да мақсаттарда құрылуы
мүмкін.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің
мақсаттары құрылтай құжаттарымен
айқындалады.
Коммерциялық емес ұйымдар мекеме,
қоғамдық бірлестік, акционерлік қоғам, тұтыну
кооперативі, қор, діни бірлестік, қауымдастық
нысанындағы заңды тұлғалардың бірлестігі
нысанында және заңнамалық актілерде
көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін. Бұл
ұйымдардың қызметінің мақсаты пайда немесе
табыс табу емес, керісінше қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру болып
табылады.
Коммерциялық емес ұйымдардың
қаржысы деп материалдық емес
игіліктер мен қызметтерді жасау
мақсатында материалдық өндіріс
салаларында жасалған ұлттық
табысты қайта бөлу нәтижесінде
құрылатын ақша қорларының
қозғалысын ортақтастыратын ақша
қатынастарының жиынтығын түсінеді.
Коммерциялық емес ұйымдардың
қаржысын ұйымдастыруға негізінен
олардың ұйымдық-құқықтық нысандары
әсер етеді. Сондықтан, коммерциялық
емес ұйымдар қаржысының
ерекшеліктерін анықтау үшін оның
құрамына кіретін мекемелерді,
ұйымдарды, олардың қызметінің сипатын,
басқаруды ұйымдастырудың және
қаржыландырудың әдістерін ескере
отырып зерделеген жөн.
Меншік нысанына байланысты
мекемелер мемлекеттік және
жеке меншік мекемелер болып
бөлінеді.
Мекемелердің жекелеген
түрлерінің құқықтық жағдайының
ерекшеліктері заңнамалық
актілермен реттеледі.
Қазақстан Республикасының
Конституциясына және заңдарына сәйкес
мемлекет құрған немесе, егер заңнамалық
актілерде өзгеше көзделмесе, Қазақстан
Республикасы Президентінің, Үкіметінің,
астана, облыстар, республикалық маңызы бар
қала әкімдерінің шешімі бойынша құрылған
және тек қана мемлекеттік бюджет есебінен
ұсталатын мекеме мемлекеттік мекеме деп
танылады:
Мемлекеттік мекеменің мүлкі оған басқару
құқығымен бекітіліп беріледі.
Басқарушылық, әлеуметтік-мәдени немесе
коммерциялық емес сипаттағы өзге де
қызметтерді жүзеге асыру үшін жеке және
мемлекеттік емес тұлғалар құрған, мемлекеттік
құрылымның бөлігі болып табылмайтын ұйым
жеке меншік мекеме деп танылады.
Жеке меншік мекеме өз міндеттемелері
бойынша өзінің билігіндегі ақшамен жауап
береді. Ақшасы жеткіліксіз болған жағдайда
мемлекеттік емес мекеменің міндеттемелері
бойынша оның құрылтайшысы жауапты
болады.
Қазақстан Республикасының заңдарына
қайшы келмейтін ортақ мақсаттарға
жету үшін азаматтардың ерікті бірігуі
нәтижесінде құрылған ұйым қоғамдық
бірлестік болып табылады.
Қоғамдық бірлестіктердің құқықтық
жағдайының ерекшеліктері «Қоғамдық
бірлестіктер туралы» Қазақстан
Республикасының Заңымен реттеледі.
Азаматтар және заңды тұлғалар ерікті
мүліктік жарналар негізінде құрған,
әлеуметтік, қайырымдылық, мәдени,
білім беру және өзге де қоғамдық
пайдалы мақсаттарды көздейтін
мүшелігі жоқ коммерциялық емес ұйым
қор деп танылады.
Қор жарғыда белгіленген мерзімде қаржы
қызметін тексеруді жүзеге асыруға
міндетті. Тексеруді тексеруші немесе
аудитор жүзеге асырады.
Селолық тұтыну кооперативтері тек өз
мүшелерінің ғана емес, ауылдық жерде
тұратын басқа да азаматтардың
материалдық және өзге де
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
құрылуы мүмкін.
Тұтыну коопиративтерінің мүшелері оның
міндеттемелері бойынша кооператив
мүшелерінің қосымша жарнасының
енгізілмеген бөлігі шегінде ортақ
субсидиарлық жауаптылықта болады.
Тұтыну кооперативінің мүшелері
жинақталып қалған шығынды жыл
сайынғы баланс бекітілгеннен кейін үш ай
ішінде қосымша жарналар арқылы жабуға
міндетті. Бұл міндеттеме орындалмаған
жағдайда кооператив кредит
берушілердің талабы бойынша сот
тәртібімен таратылуы мүмкін.
Тұтыну кооперативтерін, соның ішінде
селолық кооперативтерді құқықтық реттеу
ерекшеліктері арнаулы заңнамалық
актімен реттеледі.
Коммерциялық емес акционерлік
қоғамдардың артықшылықты акциялар,
туынды және айырбасталатын бағалы
қағаздар шығаруды жүзеге асыруға
құқығы жоқ.
Жоғарыда айтылған коммерциялық емес
қызметтің ұйымдарын, мекемелерін және
басқаларын нарық жағдайындағы
олардың қызметінің сипаты мен
қаржыландыру әдістеріне қарай шартты
түрде үш топқа біріктіруге болады.
Бірінші топқа материалдық өндіріске өте жақын
шығындары материалдық емес қызметтер мен
игіліктерді өткізуден алынатын түсім- ақшадан
өтелетін ұйымдар мен мекемелер жатқызылуы
мүмкін. Бұларға ақылы негізде жұмыс істейтін
білім беру мен денсаулық сақтау мекемелері,
салалық ғылыми – зерттеу институттары,
бірқатар шығармашылық мекемелері, ойын-
сауық орындары жатады. Кәсіпорындар
қызметпен байланысты әр турлі ақшалай
шығындар жасайды; игіліктер мен қызметтерді
өткізе отырып, олар түсім ақша алады;
кірістердің шығыстардан асып түсуі
қорланымды құрайды.
Ұйымдастырудың екінші тобына
олардың толық емес
шаруашылық есептегі, яғни өзін-
өзі өтеу әдістерін қолданатын
бірқатары жатады. Шығындардың
өзін-өзі өтеу әдісі мәдени-ағарту
қызметі, бос уақытты
ұйымдастыру саласында
қолданылады.
Ұйымдардың үшінші тобына
бюджет қаражаттары есебінен
ұсталатын мекемелер мен
салалар жатады. Олар
көрсететін қызметтер тегін,
оларды қаржыландыру
мемлекеттік бюджет есебінен
болады.
Бюджет мекемелерінің шығындарын
қаржыландырудың негізі смета болып
табылады. Ол - қаржы жоспарының
айырықша нысаны. Қазіргі кезде
бюджеттен қаржыландырылатын
мекемелер шығындарының сметасын
жасайды, онда бюджетпен
қатынастардың біржақты сипаты, бюджет
қаражаттарының ауқымы және оларды
шығындардың баптары бойынша бөлу
қамтылып көрсетіледі.
Сметалық тәртіппен білім беру,
денсаулық сақтау, әлеуметтік
қамсыздандыру мекемелері, мемлекеттік
биліктің, мемлекеттік басқару мен
қорғаныстың органдары, ғылыми,
шығармашылық, мәдениет мекемелерінің
бір бөлігі қаржыландырылады. Мекемеде
шаруашылық немесе коммерциялық
қызметтен алынатын табыстар болса,
олар дербес кіріс-шығыс сметасында
жоспарланады және айрықша тәртіппен
пайдаланылады.
Бюджеттік қаржыландырудың
мынадай нысандары
қолданылуы мүмкін: жәрдем
қаржы, субвенциялар,
субсидиялар.
Жәрдем қаржы дотация
кезінде бюджеттен ақшалай
қайтарусыз тәртіппен
кәсіпорындар мен
ұйымдардың зияндарын
жабуға, сондай-ақ төменгі
бюджеттерді теңдемтіруге
бөлінеді.
Субвенциялар - халықты
әлеуметтік қамтамасыз ету
жөніндегі бағдарламалар мен
шараларға және басқа
мақсаттарға берілетін
мақсатты мемлекеттің
қаржылық көмегінің нысаны.
Субсидиялар - белгілі бір
шараларды үлестік негізде
қайтарусыз қаржыландыруға
бюджет және арнаулы
мақсатты қорлардың
қаражаттары есебінен ақша
немесе натуралдық нысанда
берілетін жәрдем ақы.
Сөйтіп, коммерциялық емес
ұйымдардың шаруашылық
қызметін жүргізудің әдісі
сметалық қаржыландыру және
шаруашылық есеп пен өзін өзі
өтеу негізінде қаржыландыру
болып табылады.
Негізінен коммерциялық емес
қызмет қоғамдық тауарлар,
игіліктер мен қызметтерді
өндіру және олармен
қамтамасыз етудің
қажеттігімен айқындалады.
Коммерциялық емес ұйымдар
арқылы қоғамдық
қажеттіліктерді қаржыландыру
жөніндегі мемлекеттің іс-
қимылы халыққа қызмет
көрсету жөніндегі олардың
үлкен икемділігімен және
жеделділігімен түсіндіріледі.
Коммерциялық емес мекемелер,
ұйымдар қызметінің материалдық негізі
өндірістік емес арналымдағы капиталдар
болып табылады, олардың натуралдық
және ақшалай нысандары болады.
Материалдық емес өнім мен қызметтерді
жасау процесінде жүзеге асырылатын
өндірістік емес қорлардың қозғалысы
нысандарының, сондай-ақ олардың
ұдайы жаңғыртылуының салалық
ерекшеліктері болады.
Коммерциялық емес сфера
мекемелеріндегі қызметтер
көрсету ақша қорларын
қалыптастыру, бөлу және
пайдалану мен өзгеше қаржы
қатынастарымен қосарланып
отырады.
Коммерциялық емес қызмет түрлері мен
салаларында мынадай қаржы
қатынастары қалыптасады:
сала мен бюджет арасындағы
қаржыландыру ретінде қаражаттарды
алумен және кейбір жағдайларда бюджет
алдындағы қаржылық міндеттемелерді
орындаумен байланысты қатынастар;
қаржы ресурстарын бөлумен және
орталықтандырумен байланысты жоғарғы
және төменгі органдар арасындағы
ішкісалалық қатынастар;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің,
олардың бөлімшелері арасындағы қаржы
қатынастары;
салааралық- түрлі салалардың ұйымдары
арасындағы ақша қатынастары;
еңбек ақы төлеу жөніндегі ұйымдар мен
олардың қызметкерлері арасындағы
қатынастар;
ұйымдар, мекемелер және олардың
тұтынушылары арасындағы қатынастар
және т.т.
Аталған қаржы қатынастары ақша қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды
білдіреді, оларды негізгі мынадай топтарға
біріктіруге болады:
ұйымдар мен мекемелердің пайдалану қызметін
қамтамасыз ететін қорлар;
күрделі жұмсалымдар қорлары;
көтермелеу және ынталандыру сипатындағы
қорлар;
қызметкерлер мен контингенттерге қызмет
көрсетушілердің материалдық, әлеуметтік-
мәдени және тұрмыстық мұқтаждарын
қанағаттандырумен байланысты қорлар;
негізгі қызметті дамыту қорлары.

Ұқсас жұмыстар

Кәсіпкерліктің ұйымдық - құқықтық нысандары

Ұйым шаруашылық субъектісі ретінде

ҚР Қаржы жүйесі

Қаржы жүйесін ұйымдастыру

Ақша қорларының жиынтығы

«Қаржы жүйесі»

ҚАРЖЫ ЖАЙЛЫ

Қаржы жүйесін ұйымдастыр

Қаржы ресурстары

Коммерциялық емес ұйымдардағы қаржылық менеджмент ерекшелігі

Пәндер