САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ САЛУ

Презентация қосу

Қаржы
САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ
САЛУ
1. Салық ұғымы және оның
әлеуметтік-экономикалық
мәні
2. Салық жүйесі
3. Салықтарды алуды
ұйымдастыру
1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік-
экономикалық мәні
• Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар –
бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі-бір
мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз
сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың
өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге
асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық
табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және
мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып
табылады. Салықтар тауар-ақша
қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай
өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық
мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық
мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің
табиғатымен, және функцияларымен
айқындалады. Белгілі философ Френсис
Бэкон салықтарды төлеу - әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы
Конституциясының 35-ші
бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де
міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті
болып табылады,- деп
жазылған.
Салықтарда ежелден салық
жүктемесін (салық
ауыртпалығын) бөлудің екі
қағидаты қалыптасқан:
пайда (алынған игіліктер)
қағидаты;
«қайыр көрсету» (төлем
қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және
төлем қабілеттілігіне салық
салудың қағидаттарын
пайдалану салық
мөлшерлемелерін белгілеуге
және табыстың өсуіне қарай
олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды
ұйымдастырудың классикалық
қағидаттарын А.Смит ұсынған
еді. Олар мыналар:
салық салықтөлеушінің
әрқайсысының табысына
сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);
салықтың мөлшері мен оны төлеу
мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық
қағидаты);
әрбір салық салықтөлеуші үшін
неғұрлым қолайлы уақытта және
әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық
қағидаты);
салықты алудың шығындары өте
аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық
салудағы зорлық-зомбылықты жоқ
етті, бұл процесске реттемелеуді
енгізді және А. Смитке «салықтар -
оны төлейтіндерге құлшылықтың
нышаны емес, бостандықтың
нышаны» деп қорытынды жасауға
мүмкіндік берді. Салық салудың
кейінгі даму барысында
қағидаттардың тұжырымдамалары
дәлденді, толықтырылды.
Салықтөлеуші салық
заңнамасына сәйкес салықтық
міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген
мерзімдерде орындауға
міндетті.
Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер айқын
болуы тиіс. Салық салудың
айқындығы салықтөлеушінің
салықтық міндеттемелері
туындауының, орындалуының және
тоқтатылуының барлық негіздері мен
тәртібін салық заңнамасында
белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға
бірдей және міндетті болып
табылады. Жеке сипаттағы
салық жеңілдіктерін беруге
тыйым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі
оның бүкіл аумағында барлық
салықтөлеушілерге қатысты
бірыңғай болып табылады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты
ерекшелігі, олардың сан алуан қоғамдық
қажеттіліктерді пайдаланылуы болып
табылады. Осысымен мемлекет, сондай-ақ,
басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті-мақсатты жарналардан, соның ішінде
бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар
мен аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ
мерзімді көлемде өнімнің, жұмыстың және
қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан табыстан,
еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан
және басқа көздерден есептелінеді.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық
мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі.
Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып
табылатындығын есте ұстаған жөн,
сондықтан, қаржыға қатысты
салықтардың функцияларын қаржының
бөлгіштік функциясының құрамдас
қосалқы функциясы ретінде қарастырған
жөн.
2. Салық жүйесі
• «Салық» ұғымымен «салық жүйесі»
ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру
мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық органдарының жиынтығы әдетте
мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
1991 жылға дейін, КСРО ыдырағанға дейін елде
көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-
әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік
реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет
етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған
айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және
көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және
мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған
болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан
кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар
заңдарға сәйкес республикада жаңа салық
жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің
елімізде тұңғыш салық жүйесі жұмыс істей
бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы
салық жүйесі туралы» Заңға негізделді. Бұл заң
салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар
мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке
түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы
заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы
қаңтардың 1-інен бастап 13 жалпы мемлекеттік
салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995
жылдың басында салық реформасының ұзақ
мерізімді тұжырымдамасын қабылдап, онда
еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын
бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған
байланысты, «Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы» 1995
жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір
қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып
қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің
1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң күші бар
жарлығы Қазақстан Республикасының
1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-
1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды.
Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан
Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтарды салу объектісі
бойынша, олар тура және
жанама салықтар болып
бөлінеді.
Тура салықтар - салық төлеушінің кірісі мен
мүлкінен тікелей төленген салықтар. Олар
нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір
түрлеріне салынады. Жеке тура салықтар -
бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың
табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар.
Нақты салықтардан айырмашылығы – жеке
салық салу әрбір салықтөлеушінің жеке табысы
мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да
ескереді.
Жанама салықтар - баға немесе
тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен
мүлкіне тікелей байланысты емес
салықтар. Жанама салықтарға
қосылған құнға салынатын салық,
акциздер жатады. Жанама
салықтарға, сондай-ақ, сыртқы
экономикалық қызметтен түсетін
түсімдер де жатады.
Жанама салықтар
мемлекеттің фискалдық
мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға
белгілеудің процесіне
жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер
етуі мүмкін.
Пайдалану тәртібіне қарай
барлық салықтар жалпы және
мақсатты болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі
бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді
қаржыландыруға пайдаланылады. Объектінің
экономикалық белгілері бойынша табысқа
салынатын салықтар болып ажыратылады.
Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық
салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын
салықтар - бұл тауарлар тұтынуы мен
қызметтер көрсетуі кезінде төленетін шығынға
салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін
есепке алу және оларды
бағалау тәсілдеріне қарай
салық алудың мынадай төрт
әдісі қолданылады:
қадастрлық*, салық төлеушінің
мағлұмдамасы бойынша,
табысты алу көзінен ұстап
қалу, патенттік негізде.
Бірінше жағдайда салықты
есептеу мен оны алу, салық
салу объектілерінің нақты
табыстылығын есепке алмай
табыстылық нормасын
көрсете отырып, олардың
тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Мағлұмдама салық төлеушілер табыстың
көлемін, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді
көрсетеді және салық сомасын есептеп,
төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша
салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен,
корпоративті табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын
салықты және жер салығын төлеушілер салық
органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті
салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-ші
наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша
мағлұмдаманы мынадай салық
төлеушілер:
төлем көзінен салық салынбайтын
табыстары барлар;
тұрғын үй салу мен осындай құрылыс
үшін құрлыс материалдарын сатып
алуды қоспағанда салық жылында 2000
айлық есептік көрсеткіштен жоғары
сомаға біржола ірі сатып алуды іске
асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс
жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес
мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме
жүктелген адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің
депутаттары, судьялар табыс етеді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші
жұмыс істейтің ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс
алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік
қызметтің сан алуан түрлеріне беретін
патент негізінде төленеді. Патент -
арнаулы салық режімін қолдану құқығын
куәландыратын және салық сомасының
бюджетке төленгендігін растайтын құжат.
Салық есебінің екі әдісі
қолданылады:
кассалық;
есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес
табыстар мен шегерімдер
жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен
кірістеу және ол бойынша
жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке
алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен
шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан
жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды
өткізу және кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу
мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс
салық қызметі үшін қолайлырақ және оны
Қазақстанның барлық төлеушілері қолдануға
қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі –
салық төлемдері жеткізілім тіпті уақытында
төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға
ұрындырады.
3. Салықтарды алуды
ұйымдастыру
• Салық салуды ұйымдастыру салық
қатынастары нысандарынаң элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты аттарын,
сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі мен
әдістерін, іс-қимылының тәсілдерін қамтитын
салық механизімін құруға және оның жүмыс
істеуіне саяды. Салық механизімінде өзара
байланысты элементтерден тұратын арнаулы
нұсқалар қолданылады.
Негізгі салық элементтеріне мыналар
жатады: салық субъектісі, салық
салынушы, объектісі, салық базасы,
салық салудың өлшемі, салық
мөлшерлемесі, үлес (квота), салықпұл,
салық жеңілдіктері, салық төлеудің
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілер
мен салық органдарының міндеттіліктері
мен құқықтары, салықтарды төлеуді
бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін
санкциялар және басқалары.
Салық субъектісі немесе салық
төлеуші. Ол – салықты және
бюджетке басқа төлемдерді
төлеуші тұлға, алайда, нарық
механизімі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға-
салық салынушыға аударылуы
мүмкін.
Салық салынушылар - нақты
салық ауыртпалығы түсетін
жеке тұлғалар, түпкілікті
салық төлеушілер, яғни
мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Мүлік пен іс-
әрекеттер салық объектілері
және салық салуға
байланысты объектілер*
болып табылады, олардың
болуына байланысты салық
төлеушінің салықтық
міндеттемесі** туындайды.
Салық базасы. Салық базасы –
салық салу объектісі мен салық
салуға байланысты объектінің
құндық, заттық немесе өзге де
сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс
салықтар және де басқа да
міндетті төлемдердің сомасы
анықталады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып
табылады:
табысқа салынатын салық. Бұған
корпорациялық табыс салығы мен жеке
табыс салығы жатады;
тауарларға салынатын салықтар. Олар
қосылған құнға салынатын салықтарды,
кеден баждарын қамтиды;
капиталға салынатын салық. Оған жер
салығы, мүлікке салынатын салық және
басқалары жатады;
Салық мөлшерлемесі. Салық
мөлшерлемесі - салық
базасының өлшем бірлігіне
салық есептеулерінің
шамасын білдіреді. Ол салық
базасының өлшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолюттік
сомамен белгіленеді.
Салық салу практикасында
мөлшерлемелердің мынадай
түрлерін ажыратады:
тұрақты салық мөлшерлемесі.
Олар табыс көздеріне
қарамастан салық салу
бірлігіне абсолюттік сомада
белгіленеді;
үйлесімді салық мөлшерлемесі. Олар
салық объектісіне бірдей пайыздық
қатынаста іс-әрекет етеді;
прогрессивті салық мөлшерлемесі. Бұл
жағдайда прогрессивтік салық
мөлшерлемесі табыстың артуына қарай
өсіп отырады. Нәтижесінде салық төлеуші
салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана
емес, сонымен бірге оның үлесін де
төлейді.

Ұқсас жұмыстар

Салықтың жіктелуі

Салық және салық салу курсы

Салық және салық салу

Салық жүйесінің қалыптасуының теориялық аспектілері

Салық және салық салу туралы

Cалықтық құқық- бюджеттік құықтың ерекшеленген институты ретінде пәні жүйесі

Салықтар қызметтері

Қазақстан Республикасының салықтары.Салық жүйесі

Жеке табыс салағы,әлеуметтік салық

Қазақстанда салықтардың қалыптасу тарихы

Пәндер