МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ БЮДЖЕТТЕН ТЫС ҚОРЛАР

Қаржы
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ
ЖӘНЕ БЮДЖЕТТЕН ТЫС
ҚОРЛАР
1. Мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні және
рөлі
2. Бюджет жүйесі және
бюджет құрылымы
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
және рөлі

• Қаржылық байланыстың орасан зор
алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін
оқшауланған сфераларды бөліп
көрсетуге болады. Экономикалық
қатынастардың жиынтығы ретіндегі
мемлекеттік бюджеттің объективтік
сипаты бар.
Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның
өмір сүруінің объективті қажеттігі
ұлғаймалы ұдайы өндірістің
қажеттіктерімен, мемлекеттің
табиғатымен және функциясымен
байланысты. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық
шаруашылық ауқымында үздіксіз
ауыспалы айналымды ұйымдастыру үшін,
жалпы экономиканың жұмыс істеуін
қамтамасыз ету үшін қажет.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде
орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті
қарқыны мен үйлесімін қамтамасыз етуге,
оның салық және аумақтық құрылымын
жетілдіруге жетуге, экономиканың
салаларын дамытудың бірінші кезекті
бағдарламасы үшін қажетті көлемде
қаражаттарды қалыптастыруға, ірі
әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді.
Қаржыны орталықтандырудың
арқасында ақша қаражаттары,
мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік саясатын табысты іске
асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық
және әлеуметтік дамудың
шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады.
Құндық бөліністің айрықшалықты
сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
мемлекет жалпы қоғамдық өнімнің бір
бөлігін оқшауландырумен және оны
қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға пайдалану мен
байланысты бөлгіштік қатынастардың
айрықша экономикалық нысаны болып
табылады;
құнды жасау және оны тұтыну процесін
шарттастыратын материалдық өндіріс
қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін
өндірістік емес сфера қаржысынан мемлекеттік
бюджеттің айырмашылығы, ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар,
экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің
сфералары арасында құнды қайта бөлуге
арналған;
қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы
қозғалысымен тікелей байланысты емес құндық
бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі
үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы
қатынастары материалдық өндірісте де, өндірістік
емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен
тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген
басқа экономикалық категория
сияқты, өндірістік қатынастарды
білдіреді және оларға сәйкес
келетін нақты материалдық-
заттық түрінде болады: бюджет
қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша
қорында- бюджеттік қорында
затталынады.
Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен
ұлттық табыстың құндық бөліністің белгілі
стадияларын өткен және ұлғаймалы
ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-
мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және
басқару жөніндегі қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін
бөлігі қозғалыстың объективті
шарттастырылған экономикалық нысаны.
Бюджеттік қордың қалыптасуы мен
пайдаланылуы құнды бөлу және қайта
бөлумен байланысты оның қозғалыс
процессін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде
мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау
және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру
мақсаттарына пайдалану жолымен
қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта
бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында
пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Бұл функциялардың іс-қимылы, мазмұы, мәні
мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айрықшалығымен айқындалады. Сонымен
бірге, мемлекет қаржысының негізгі буыны
ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция
шеңберінде қосалқы функцияларды, атап
айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу
және ынталандыру; әлеуметтік саясатты
қаржымен қамтамасыз ету; ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қорын
жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты
сипатты функцияларды орындайды.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық
экономикалық процестер бейнеленетіндіктен,
барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит,
мемлекеттік қарыздар және т.т. өзінің
шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде
сипатталады. Бюджетті негізгі қаржы жоспары
деп мойындау оның ұлттық табысты қайта
бөлудегі маңызды орнын, қаржы
жоспарларының жүйесіндегі басымдық
жағдайын, сондай-ақ, қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары
мемлекеттің қаржылық қызметінің
жемісі болып табылады. Елдің
негізгі қаржы жоспарының
көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын
қабылдайтын Республикалық
бюджет туралы заңына сәйкес
сөзсіз орындалуға жатады.
Мемлекетік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың
басты механизмдерінің бірі.
Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен
әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға
ықпал етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында
көрінеді. Экономиканы реттеу орталықтандырылған
ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің
атқарылу процесінде қаржы ресурстарын қайта бөлу
жолымен жүзеге асырылады.
2. Бюджет жүйесі және бюджет құрылымы

• Мемлекеттік органдардың өздерінің
функцияларын орындауы үшін басқарудың
барлық деңгейінде тиісті қаржы базасы болуы
тиіс. Осы мақсатпен әр елде аймақтардың
шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді
абаттандыруды, заң шығарушы билікті,
басқару аппаратын ұстауды және басқа
шараларды қаржыландыру үшін олардың
ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының
желісі құрылады.
Бюджеттердің жекелеген түрлерінің
кірістері мен шығыстарын қалыптастыру,
оларды теңдестіру процесінде заңмен
реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық
өзара қарым - қатынастар пайда болады.
Осы элементтердің барлығы – бюджет
жүйесін ұйымдастыру мен құрудың
қағидаттары, оның буындарының өзара
қатынастары мен байланысының
ұйымдық нысандары бюджет
құқықтарының жиынтығы – бюджет
құрылысын құрайды.
Бюджет құрылысында басты
орынды бюджет жүйесі алады, ол
экономикалық қатынастарға және
құқықтық нормаларға негізделген
түрлі деңгейлердегі бюджеттердің
жиынтығын білдіреді. Бюджет
жүйесінің құрамы елдің ұлттық –
мемлекеттік құрылымымен
анықталады.
Мемлекеттің федеративтік
және унитарлық құрылымы
болуы мүмкін.
Федеративті мемлекеттерде бюджет
жүйесі үш буыннан тұрады: мемлекеттік
бюджет немесе федералдық бюджет
немесе орталық мемлекеттің бюджеті;
Федерация мүшелерінің бюджеттері
(АҚШ-та – штаттардың, ГФР-да –
жерлердің (ландтардың), Канадада -
провинциялардың, Ресейде - федерация
субъектілерінің бюджеттері);
Жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі
буынды бюджет жүйесі қолданылады:
орталық бюджет және толып жатқан
жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда да
бюджеттердің оқшаулану мен
дербестігінің түрлі дәрежесі болуы мүмкін,
әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық
процесстерді басқаруды орталықтандыру
деңгейіне байланысты төмендегі
бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі
бір реттеуші рөл орталық бюджетте
сақталады.
Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесі бюджет
құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені
Қазақстан - федералдық емес,
басқарудың Президенттік
нысаны және сайланатын
Парламенті унитарлық
мемлекет.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
экономикалық қатынастарға және тиісті
құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі
деңгейлердегі бюджеттерді қамтиды.
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет
жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырады. Бұған
дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа
одақтас республикалардың мемлекеттік
бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік
бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық
бюджеттері, соның ішінде ауылдық және
поселкалық бюджеттер де қамтылып
көрсетіледі.
Ол одақтық бюджеттен, 15 одақтас
республиканың мемлекеттік
бюджеттерінен және мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру бюджетінен тұрды.
Одақтық бюджетке 1970-1990 жж.
мемлекеттік бюджет ресурстарының
жалпы ауқымының 52-50% тиесілі болды,
оның 35% - республикалардың
республикалық бюджеттерінің және 15%
жергілікті бюджеттердің қарамағында
болды.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты
бөлігі республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет - бұл түсімдер мен бюджет
тапшылығын қаржыландыру есебінен
қалыптастырылатын және өзіне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңнамалық
актілер арқылы жүктелген міндеттерді жүзеге асыру
үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет
бағдарламаларын қаржыландыруға арналған Қазақстан
Республикасының заңымен бекітілген
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікт бюджеттер - облыстық бюджеттер,
қалалардың, аудандардың бюджеттері.
Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесі мемлекеттік
бюджет жүйесіне кіретін
барлық бюджеттердің бірлігі,
дербестігі, толықтылығы,
нақтылығы және
жариялылығы қағидаттарына
негізделеді.
1) Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін
ұйымдық-экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді.
Бюджеттердің бірлігі ел аумағында
қолданылап жүрген мемлекет кірістерінің
жалпы жүйесінің өмір сүруінде, мемлекет
шығыстарының біркелкілігінде көрінеді.
Бюджет бірлігі қағидатының міндеті
Парламент тарапының бюджеттік
қаражаттардың қозғалысына тиімді
бақылауды белгілеу болып табылады.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай құқықтық
негізбен, Қаржы министрлігі бекіткен
бірыңғай бюджеттік сыныптаманы
пайдаланумен, бюджеттің бір деңгейінен
басқа деңгейіне беріліп отыратын
мемлекеттік қаржы статистикасы
нысанының бірлігімен қамтамасыз етіледі.
Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын
қоса бірыңғай әлеуметтік-экономикалық
саясат арқылы іске асырылады.
2) Бюджеттің дербестігі әр түрлі
деңгейдегі бюджеттердің арасындағы
кірістерді бөлудің тұрақты нормативтерін
орнықтыру және бюджет қаражатының
жұмысалу бағыттарын белгілеу құқығы
арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджеттердің жеке түрлерінің
арасындағы кіріс көздері мен
шығыстарды бөлуді шектейтін айқын
құқықтар белгіленген.
3) Бюджеттің толықтылығы бюджетке үкіметтің барлық
қаржы операцияларының, оның жинайтын барлық
кірістерін және жасайтын шығыстарын
шоғырландыруды, әрбір бап бойынша мемлекеттің
барлық түсімдері мен шығыстары ескерілетін бюджетті
жасауды білдіреді. Қазақстан Республикасының салық
және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық
түсімдердің, соның ішінде мемлекеттік акциялар пакеті
бар акционерлік қоғамдардан және республикалық
мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің
толық тізбесінің және шығыстарының бюджеттерде
міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз етіледі.
4) Бюджеттің нақтылығына ішкі және
сыртқы саясаттың негізгі бағыттары
туралы Президенттің Қазақстан халқына
жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аймақтарды дамытудың
экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес
келтіру арқылы қол жеткізеді.
Нақтылық қағидаты бюджет тізімдемесін
бұрмалауды болдырмау және бұзылуын жою
үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы
операцияларының шыншыл көрсетілуін,
бекітілген сомалардың бюджеттік
арналымдардың атқарылуына сәйкестігін
алдын ала қарастырылады. Нақтылық дамудың
болжамдары мен бағдарламаларының
көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік
резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің
барлық көздері мен шығыстар бағыттарының
есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
5) Бюджеттердің
жариялылығы бекітілген
бюджеттер мен алдағы қаржы
жылына арналған бюджет
туралы есептердің
жариялануы арқылы
қамтамасыз етіледі.
Президент қол қойған Қазақстан
Республикасының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы
бюджет рәсімінің қатысушылыры үшін
міндетті болады. Осылайша бюджеттің
кірістері мен шығыстарының көлемі, оның
негізгі түсім көздері, шығыстарының
бағыттары, тапшылық көлемі және оны
жабудың әдістері жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық
қағидаттары өзара үйлестірілген және
бірін-бірі толықтырып отырады, олар
егеменді еліміздің Конституциясында
және «Бюджет жүйесі туралы»,
«Жергілікті өкілді және атқарушы
органдар туралы», «Қазақстан
Республикасының жергілікті мемлекеттік
басқару туралы» арнайы Заңдарында
және басқа да заң актілерінде қамтып
көрсетілген.
Төменгі – жергілікті
бюджеттердің қалыпты және
тиімді жұмыс істеуінің
шарттары дербестікпен қатар
теңгерімділік болып
табылады.
6) Теңгерімділік - бюджет-
қаржы саясатының қажетті
саясаты болып табылады.
Бюджеттерді қарау және
бекіту кезінде билік пен
басқарудың тиісті органдары
бюджеттердің белгілі бір
мөлшерлерін белгілеуі мүмкін.
Бюджет тапшылығын ақша
эмиссиясы есебінен жабуға
болатындығы заңмен
белгіленген. Бюджет
тапшылығын жабудың негізгі
нысандары мыналар болып
табылады:
мемлекеттік қарыздар шығару;
кредит ресурстарын пайдалану.
Бюджеттердің атқарылу
процессінде секвестрлеуге
жатпайтын бюджеттік
бағдарламалардың тізбесін
республика Парламенті мен
биліктің жергілікті органдары
анықтап, бекітеді.

Ұқсас жұмыстар

Қазынашылық қызметтің теориялық негіздері

Ұлттық қордың қызметтері

Ақша қорларының жиынтығы

ҚР Қаржы жүйесі

Бюджеттік бақылауды ұйымдастыру

Бюджеттік бақылау

«Қаржы жүйесі»

Қаржы жүйесін ұйымдастыр

Орталықтандырылған қаржы

МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТЕН ТЫС ҚОРЛАР

Пәндер