XІ-ХІІ ғғ. Қазақстан жеріндегі отырықшы және көшпелі отырықшы және көшпелі мәдениет

Презентация қосу

УІ-ХІІ ғғ. Қазақстан жеріндегі
отырықшы және көшпелі
мәдениет
1. Орта ғасырлардағы Қазақстан
қалаллары. Ұлы жібек жолы
2. Қазақстан жеріндегі
материалдық және рухани
мәдениет
Қазақстан қалалары
• Батыс Түркістан жерінде бой көтерген
қалалар;
1)Суяб,
2)Құлан,
3)Мерке,
4) Тараз,
5) Отырар,
6) Исфиджаб
• Қазақстанның оңтүстігінде басты ірі
қалалардың бірі-Исфиджаб (қазіргі
Сайрам) болды.
• X-XII ғасырларда тікелей сауда
орталығы ретінде мәлім болған
Исфиджабта тауарлардың көптеген
түрлері өндіріліп, осы жерден басқа
жақтарға мата, қару-жарақ, мыс пен
темір әкетіліп тұрды.
• Қазақстанның Сырдарияның орта
бойына орналасқан ірі қалаларының
бірі-Отырар.
• Араб-парсы деректемелерінде Отырар
қаласы Фараб, одан бұрын Тарбан
(Трабан) деп те аталған.
• VII-VIII ғасырларда Отырар шахристаны
мұнаралары бар дуалдармен
қоршалған. Отырар өмірі X-XII ғасырдан
кейін де жалғасып, оның орта Сырдария
өңірінің экономикасы мен мәдениетіне
ықпалы күшті болған.
• IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-
ибн Сахлдың басқаруымен Отырар
аймағын басып алуға тырысты. Ол
шекаралық әскерінің бастығын өлтірді
және Қарлұқ жабғуының ұлдарын қолға
түсірді деп хабарлайды деректемелер.
VII-VIII ғасырларда Отырар шахристаны
мұнаралары бар дуалдармен
қоршалған. Отырар өмірі X-XII ғасырдан
кейін де жалғасып, оның орта Сырдария
өңірінің экономикасы мен мәдениетіне
ықпалы күшті болған.
• Арабтар Қазақстандағы басып алған
жерлерінде көне түрік жазуын
ығыстырып, оның орнына араб жазуын
енгізді. Бірақ, халықтың тілі бұрынғы
түрік тілі болып қалды. Ал оқымыстылар
өздерінің еңбектерін араб тілінде
жазды.
• Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық
қаланың бірі – Тараз. Ол жазба
деректемелерде 568 жылдан бастап аталады.
Византия императоры Юстинианның елшісі
Земарх Килликискийдің Батыс түрік қағаны
Дизабұлға берген есебінде Тараздың да аты
аталған. Шамамен 630 жылы қытай
саяхатшысы Сюань Цзан Таразды (Далассы)
шеңбері 8-9 лиге (4-4,5 км) жеткен маңызды
сауда орталығы деп сипаттайды. VII ғасырда
Тараз «Ұлы Жібек жолындағы» ірі мекенге
айналды.
• Ол жазба деректемелерде 568 жылдан
бастап аталады. Византия императоры
Юстинианның елшісі Земарх
Килликискийдің Батыс түрік қағаны
Дизабұлға берген есебінде Тараздың да
аты аталған. Шамамен 630 жылы қытай
саяхатшысы Сюань Цзан Таразды
(Далассы) шеңбері 8-9 лиге (4-4,5 км)
жеткен маңызды сауда орталығы деп
сипаттайды.
• VII ғасырда Тараз «Ұлы Жібек
жолындағы» ірі мекенге айналды. X-XII
ғасырларда Тараз қаласының су
құбырлары, сонымен қатар күйген
кірпіштен көпшілік үшін салынған
моншасы болған. Оған жақын жерде
Айша бибінің күмбезі көтерілген. Тараз
жеріндегі ортағасырлық сәулет өнерінің
тағы бір ескерткіші Қарахан күмбезі.
• X-XII ғасырларда Тараз қаласының су
құбырлары, сонымен қатар күйген
кірпіштен көпшілік үшін салынған
моншасы болған. Оған жақын жерде
Айша бибінің күмбезі көтерілген. Тараз
жеріндегі ортағасырлық сәулет өнерінің
тағы бір ескерткіші Қарахан күмбезі.
• Тараз Жетісудың саяси, экономикалық
және мәдени өмірінің ірі орталығы
болды.
• Тараз қаласының төңірегінде Талас,
Хамукент, Жікіл, Адахкент, Ден, Нуджикент,
Құлан, Мерке, Аспар, Жұл, Баласағұн,
Барсхан қалалары мен қоныстары бір-біріне
тізбектеліп жалғасып жатты.
• Сондай-ақ, Іле өзенінің алқабында Қойлық,
Талхиз, Екі-Оғыз сияқты басқа да қалалар
орналасқан.
• XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар
округінің орталығы саналған. Мұнда XII
ғасырдың аяғында Ахмет Иассауи күмбезі
салынып, қала діни орталыққа айналды.
• XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы
Шауғар округінің орталығы саналған.
Мұнда XII ғасырдың аяғында Ахмет
Иассауи күмбезі салынып, қала діни
орталыққа айналды.
• Сырдария өзенінің бойындағы ең ірі
қаланың бірі - Сығанақ қаласы болатын
• Қазақстанның солтүстігі мен солтүстік-
шығысына баратын керуен жолдарының
қиылысында орналасқан ол XII ғасырда
қыпшақ бірлестігінің орталығы болды.
Қазіргі таңда ол жерде, яғни
Сығанақтың орнында Сунақ-ата жұрты
бар.
Ұлы Жібек жолы.
• Қазақстан жеріндегі халықтардың
экономикалық өмірінде сауда орасан
зор рөл атқарды. Жазба деректемелер
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
қалаларының Византия, Иран, Орта
Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шығыс
Түркістанмен тығыз сауда қатынасы
болғанын дәлелдейді.
• VI-X ғасырлардағы халықаралық
саудада “Ұлы Жібек жолының” зор
маңызы болды. Бұл жол Шаштан
(Ташкент) Газгирдке, одан Исфиджабқа
жетті, одан әрі керуендер Тараз
қаласына беттеген. Исфиджаб пен
Тараз арасында бірнеше шағын
қалалар мен керуендер аялдайтын
сарайлар болды.
• “Жібек жолы” Тараздан терістікке
қимақтарға қарай Адахкент, Дех-
Нуджикент қалаларын басып өтті.
Тараздан “Жібек жолымен” Төменгі
Барысханға, Құланға (Луговое қаласы),
одан әрі Меркеге және Аспараға қарай
шұбыра жолшыбай бірнеше қалаларға
соғып, Бедел мен Ақсудан асқан
керуендер Шығыс Түркістанға барып
жетеді екен.
Түркі халықтарының
материалдық мәдениеті
• Олар: балбал тастар, тас келіншектер
т.б. Бұл тас мүсіндер Қазақстанның
барлық аймақтарында көптеп кездеседі.
Олар түркі тайпаларының ішінде қол
өнерінің, әсіресе тас қашайтын
шеберлердің болғандығын көрсетеді.
• Ортағасырлық Қазақстанның
материалдық мәдениетінің басты бір
саласы – архитектуралық құрылыс
өнері. Оның даму барысында
қалаларда қоғамдық ғимараттар, тұрғын
үйлер тұрғызу, ислам және басқа да
діни кешендерін салу ісі өрістеді.
Бұлардың архитектуралық сыртқы
көрінісі жинақы, қаланың орталық
алаңдарында орналасқан іргелі
құрылыстардан тұрған.
• Мешіт құрылысында, оның зәулім биік
мұнарасын тұрғызуда сәулет өнерінің сол
кездегі жетістіктері пайдаланылған. Ол кездегі
монументальдық архитектуралық құрылыстар
қатарына Тараз қаласынан 18 шақырым
жердегі Бабаджа –Хатун және Айша-Бибі
кесенелері жатады. Бұл құрылыстар тек
архитектуралық әсемдік жағынан ғана емес,
сонымен қатар оның безендірілуі, ондағы ою-
өрнектер халқымыздың материалдық асыл
мұралары қатарынан жоғары орын алады.
• Қазақстан жерінде туып-өскен философ әрі
энциклоппедияшы ғалым, мұсылман
шығысында Аристотельден кейінгі «Екінші
ұстаз» ретінде белгілі болған Әбунасыр әл-
Фараби Шығыс пен Батысқа X ғасырда мәлім
болды. Ол 870 жылы түрік (қазақ) отбасында
Отырар (Фараб) қаласында туды. Руы –
қыпшақ, әкесі әскери басшы адам болған. Әл-
Фараби қол өнері шеберлігін және ғылым
негіздерін Отырардың медіресесінде игерді.
Кейін Бағдат халифатының орталығы Бағдат
қаласында оқуын жалғастырған ол араб тілін
терең біліп үйренген.
• Әбунасыр Бағдатқа барар жолында Шашта,
Самарқандта, Исфақанда, Хамаданда және
басқа қалаларда ұзақ уақыт аялдап, Бағдатта
ежелгі грек философиясы мен математиканы,
логика мен медицинаны, музыка мен бірнеше
тілдерді оқып-меңгерген. Ол грек ойшылы
Аристотельдің еңбектерін зор ынтамен оқып-
үйренеді. 941 жылдан бастап әл-Фараби ел
басшылары өзіне көп қамқорлық жасаған
Дамаскі мен Халеб қалаларында тұрады
• Ол осы тұста белгілі ақындар мен
ғалымдардың арасында өзінің
оқымыстылығы, білімінің тереңдігімен
көзге түсті. Көптеген елдерде, әр түрлі
этникалық ортада бола жүріп, Әл-
Фараби отанын ұмытпайды, өзінің түрік
екенін үнемі айтып жүрген. Ол 950
жылы Дамаскі қаласында қайтыс
болды.
• XI ғасырда Жүсіп Баласағуни мен
Махмұд Қашғаридің түрік тілінде
жазылған әдеби еңбектері Қазақстан
жерінде тез тарады. Жүсіп Баласағуни
1021-1075 жж. Баласағуни қаласында
туған. Ол түрік отбасынан шыққан, жас
кезінен бастап білім алып, әдебиетпен
шүғылданған. Парсы-тәжік әдебиетін көп
оқыған.
• Жүсіп «Құтадғу білік» («Құт негізі –
білім») деген 6520 бет тұратын поэма
жазған. Автордың пікірінше, ол идеялды
қоғамның нормаларын, ондағы түрлі
топтарға бөлінген адамдардың мінез-
құлқын, ережелерін, билеушілер мен
бағыныштылар арасындағы өзара
қарым-қатынас ережелерін сипаттайтын
терең мағыналы философиялық –
дидактикалық шығарма. Осы еңбекте ол
ел басқарған әкімдерді жаман қылықтан
сақтандырған.
Махмұд Қашғари
• Махмұд Қашғари (1030-1090жж.)
Қашғарда туса керек. Қарахан әміршісі
Насыр ибн Әли тұқымынан шыққан.
Әкесі Ыстық көлдің оңтүстігіндегі
Барсханда тұрған. Махмұд бастапқы
білімін Қашғар қаласында алады, кейін
өзінің білімін көтеру үшін Орта Азия мен
Иран елінің қалаларын аралайды. Ол
біраз уақыт Бағдат қаласында тұрған.
Онда араб тілін оқып үйренеді.
• Махмұд түріктердің тілі мен аңыз
әдебиетіне ерекше көңіл бөліп, әрбір
түрік тайпаларының қоныс жерлерін
аралап сапар шеккен. Түріктердің
сөздерінің мағынасын, өлеңдерін,
жұмбақтарын, ертегілерін, әдет-
ғұрыптарын жазып алады. Байқауларын
жинақтап “Диуани лұғат-ат-түрік” (“Түркі
сөздерінің жинағы”) деген еңбек жазды.
Бұл еңбекті ежелгі орта ғасырдағы
түріктердің халықтық өмірінің нағыз
энциклопедиясы деп атауға болады.
• Қала халқының мәдени өмірінде ислам дінін
уағыздаушы, сопы ақындардың ішінде Ахмет
Иассауидің (1103-1166) шығармалары елеулі
орын алады. Оны Қожа Ахмет Иасауи деп
атайды. Ол Оңтүстік Қазақстандағы түрік
халқының арасында ислам дінінің тарауына
зор әсерін тигізді. Оның өлеңдері көпшілік
арасында кеңінен тарады. Қожа Ахметтің
өлеңмен жазылған “Диуани хикмат” (“Даналық
жайындағы кітап”) деген еңбегі бар. Онда
ақиқатты, шындықты, адалдық пен тазалықты
уағыздаған.

Ұқсас жұмыстар

XV – XV ІІІ ғғ. Қазақ халқының мәдениеті

Көшпелілік мәдениет түрі

Қазақстан аумағындағы қола дәуірі

Көшпелілік тің дамуы, шығу тарихы

Көшпелілер өркениетін зерттеу

Көшпелілер өркениетін зерттеу мәселелері

ҚАРлұқ мемлекеті (756-940 жж.)

Ұлы Жібек жолындағы көшпелі және отырықшы мәдениеттің қалыптасуы

Қазақтың баспана түрлері

Қазақ көшпелілер мәдени мұрасы

Пәндер