БІРІНШІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫС ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ

Презентация қосу

БІРІНШІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫС
ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ
Империалистік дәуірде жеке елдердің біркелкі дамымауының
нәтижесінде бірінші дүниежүзілік соғыс болды. ХХ ғасырдың
басында халықаралық жағдай күрт шиелеңісіп, ірі
мемлекеттер арасындағы бақталастық күрес күшейді. Англия
дүниежүзілік шеберхана атанған дәрежесінен өнеркәсібі
дамудағы бірінші орнынан айрылды. Елдің басын біріктіру
арқасында және Француз–прусс соғысының нәтижесінде бес
миллиард марк контрибуция алған Германия өз экономикасын
жедел дамыту мүмкіндігіне жетіп, өнеркәсіп өнімдерін
шығаруда Англияны үшінші орынға ығыстырып, дүиие
жүзінде АҚШ-тан кейінгі екінші орынға шықты. 1912 жылы
мысалы, Германияда 17,6 миллион тонна шойын қорытылса,
Англияда 9 миллион тонна ғана болды. Экономикалық
қуатыныц шапшаң өсуін пайдаланған жас герман
империалистері жаңа нарықтық аймақтарды алуға,
отарланған жерлерді қайта бөлісуге, еуропалық континентте
билік жүргізуге тырысты.
Германияның күшеюі Еуропадағы басқа ірі мемлекеттерді абыржытты. Әсіресе отарлап
алған жері жеткілікті әрі өнеркәсібі ерте дамыған, байырғы империалистік елдерді ―
Франция мен Рссейді қатты алаңдатты. Оның үстіне герман–австриялық одақ шартына қол
қойылды, оған Италияның қосылуы жас герман империалистерінің Еуропадағы салмағын
күшейтті. Осы құрылған үштік одаққа жауап ретінде орыс-француз одағы пайда болды. Бұл
еуропалық мемлекеттерді екі антогонистік топқа бөліп, екі жақты шешуші шайқасқа
дайындыққа кірісті.
Алайда, британиялык басқарушы топтар осы екі тогопистік одаққа деген қарым катынасын
бірден айқын ұстаған жоқ. Өйткені, ағылшын империалистерінің француз және ресейлік
империалис-теріне карағанда карама кайшылықтары күрделі еді. Тіпті Англия алғашқы
империалистерінің Еуропадағы ықпалының өзінің орыс және француз бақталастарын әлсіз
деп ессптеді. Ресейді әлсірету мақсатымен британиялық басшылар 1902 жылы ағылшын-
жапон одақ шартын жасады. Жапония мұны өзінің Ресейге қарсы соғысында шебер
пайдаланды.
Дегенмен, германдық сауданың өсуі, оның жаңа нарықтарды иемденіп, одан ағылшын
бұйымдарын ығыстыра бастауы Англия мен Германия арасындағы қатынасты қиындата
түсті.
Германияның қуатты әскери-теңіз флот құру үшін бағдарлама жасауы
Англияның сыртқы саясатына күрт өзгерістер енгізді. 1904 жылы бұл
елде Франциямен жақындасу үшін ірі қадамдар жасалды. Бұл Англия
мен Ресей арасындағы қарым-катынастардың жақсаруына алғы шарт
жасадьі. Патша өкіметі Антантаға тәуелді еді. 1908 жылы оның шет
елдерге борышы 8 миллиард сомға тең болды. Оның үстіне Ресей
Англия меи Францияның көмегі арқасында бұғаздарды пайдалануға
үміт етті. Ал Антанта Германиямен үлкен соғыс бола қалған жағдайда
Ресейдің ірі -әскери күшін пайдаланбақ еді. Бірақ ағылшын-орыс
қатынастарын жақсарту ісі қиындыққа түсті. Ең алдымен олар
өздерінің Иран, Ауғанстан, Тибеттегі бақталасты істерін реттеді.
Акырыида орыс-француз одағы мен ағылшын–француз Антантасы
бірігіп, үштік келісімге айналды.
Бір-біріне қарама-қарсы Үштік Одақ пен Үштік келісімнің құрылуы
басты империалистік мемлекеттер арасындағы күресті одан әрі үдетті.
Алайда, одақ қүрамына кірген мемлекеттер арасындағы өзара
қайшылықтар жойылған жоқ. Мәселен, Италия мен Австрия–Венгрия
монополистерінің өзара қақтығыстарының өршуі нәтижесінде Италия
өзі кірген Үштік Одақтан 1909 жылдан бастап іргесін аулақ сала
бастады. Ал, Австрия–Венгрия ақырында Герман империялистерінің
жандайшабына айналды.
Үштік келісімдегі жағдай да осындай еді. Өзара қырқыс
тоқталмаганымен, күш алып келе жатқан жас герман
империализмі алдында біршама жұптарын сақтай білді. Мысалы,
Мароккадағы імпериалистік билік үшін таластың арты 1911 жылы
герман-француз соғысына айналу қаупі туған кезде Англия батыл
түрде Францияны қолдады. Германия шегінуге мәжбүр болды,
оның солтүстік Африкада отарларға ие болу ойы іске асқаң жоқ.
Антанта Үштік Одаққа жік салу арқылы әлсіретуге тырысты. Оған
1911 жылғы Түрік–Италия соғысын пайдаланды, Антанта
Италияны қолдады. Ал Германия Түркияға көмек көрсете алмады.
Себебі Австрия–Венгрия, Италия және Германия одақтастар еді.
Соғыстың нәтижесінде Италия Ливияны билеу құкына ие болды.
Екі империалистік блоктардың
арасындағы күрес 1912–1913 жылдары
Балқан соғыстарында жалғасып
ақырында бірінші дүниежүзілік
соғыстың басталуын тездетті.
Бірінші Балқан соғысы (9.Х.1912—30.V.1913) Балқан одағы мен Түркия
арасында болды. Балқан одағының құрамына Болгария, Сербия, Греция
және Черногория кірді. Оның құрылуына Ресей мен Антанта белсене
қатысты. Осы Одақ арқылы олар Германияның Оңтүстік және Оңтүстік-
Шығыс Еуропадағы ықпалын әлсіретуге тырысты. Алайда, бұл бағытта
Англия екіұшты саясат жүргізді. Ол бұл ауданда Германияны әлсіреткісі
келгенімен, Ресейдің ықпалының өсуін қаламады да, Түркиядан біржола
қол үзгісі келмеді және Ресейдің бұғаздарды пайдалану ниетіне онша
қолдау жасамады. Ірі мемлекеттерден қолдау таппаған Түркия жеңілді.
Лондон бітімі бойынша Түркия Стамбул мен Шығыс Франциядағы шағын
жерден басқа барлық еуропалық аймағынан айырылды. Германия тағы
да батылсыздық көрсетті. Соғыстан Балкан одағы нығайып шықты.
Болгарияның шоқтығы биіктеді. Балкан түбегінде Антанта бағыты
күшейді.
Әйтсе дс Балкан одағының мемлекеттері өз жеңістерінің
нәтижелерін бөлісе алмады. Оны Герман-Австрия топтары
пайдаланып, болгар-серб одағын кұлатудын бар амалын істеді.
Олар Болгарияны қолдады. Ал Сербия мея Греция оған қарсы
жасырын келісімге келді. Екінші Балкан соғысына әкеп соқты
(29.VI—10.VIII.1913). Онда Греция, Сербия және Черногория
Болгарияға қарсы соғысты. Оларға Румыния мен Түркия қосылды.
Соғыс Болгарияның женілуімен аяқталды.
Бухарест бітімі бойынша Болгария Румынияға Оңтүстік Македония
және Батыс Фракеяның бір бөлігін, Сербияға Солтүстік
Македонияны тұтас дерлік берді.
Балкан соғыстары жалықтарға қайғы-қасірет әкелді. Онда
Черногория 11,9 мың, Греция 68 мың, Сербия 71 мың, Болгария 156
мың, Түркия 156 мың адамынан айырылды.
Бұл соғыстың қорытындысында герман дипломатиясы
жетістіктерге жетті. Балкан Одағы жойылды. Болгария Антанта
ықпалынан кетті. Оның есесіне Румыния Австрия ықпалынан кетіп,
Ресеймен жақындасты. Сөйтіп, Балкан түбегіндегі бірінші топ –
Сербия, Черногория, Греция және Румыния Антантадан қолдау
тапты, екінші топ Болгария мен Түркия Германиямен бірікті.
Төніп келе жатқан соғысты АҚШ өзінің экономикалық және саяси бағытын
нығайтуға пайдалануға тырысты. Олардың өкілі полковник Хауз екі блокты
бір-бірінс айдап салудың бар амалын жасады. Алдымен ол АҚШ (бейтараптық
сақтайды деп жариялады, ал соғыс бола қалған жағдайда Англия Ресей үшін
соғысқа кіріспеуі мүмкін деген болжам жасады. Мұндай тұжырымдар Герман
империалистерінің үмітін арттырып, оларды соғысқа итсрмеледі.
Осы жагдайда 23 маусымда Сараевода австрия тағының мұрагері принц Франц
Фердинанд өлтірілді. Венада қатты абыржушылық байқалды. Австрия үкіметі
бір айға жуық үн-түнсіз жатып алды. Тек қана Германияның желпінтуінен
ғана шілде айында Сербияға қарсы үзілді-кесілді талап қойылды. Ол
қойылған он шарттың тоғызын қабылдайтынын мәлімдеді. Тек тергеу ісін
жүргізу үшін австриялықтарды өз жерлеріне жіберуге қарсы болды да, барлық
даулы мәселелердің төрелігін Гааглық трибунал шешсін деп сауал салды.
Алайда Австрия–Венгрия 28 шілдеде Сербияға соғыс жариялады. Оған жауап
ретінде Ресей мобилизацияға кірісті. Германия 1914 жылдың 1-ші тамызында
Ресейге, тамызда Францияға соғыс жариялады. 5-ші тамызда Англия ресми
түрде соғысқа кірісті. Осы жағдайда АҚШ бейтараптық сақтады. Ал Түркия
мен Болгария австро-гсрмандық блок жағына шықты.
Бірінші дүниежүзілік согыстың басталуына Германия мен Англия арасындағы
антогонизм шешуші роль атқарды. Осы басты қайшылықпен қатар Германия
мен Францияның Эльзас және Лотарингия үшін, Германия мен Ресейдің
Константинополь және бұғаздар үшін, Ресей мен Түркияның Армения және
Константинополь үшін, Австрия мсп Рессйдің Балкан үшін, Австрия мен
Италияның Албания үшін талас-тартыстары себеп болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс сипаты жағынан әділетсіз, жаулаушылық,
империалистік соғыс болды. Мемлекеттер жаулау-шылық саясат
жүргізді. Соғыс ірі мемлекеттердің империалистік катынастарынан
туды. Олар отарлар мен ұсақ елдерді қайта бөлісу үшін ұрыс дала
ұрыс даласына шықты. Бұл соғыста екі қақтығыс алдыңғы шепте
тұрды. Бірі Англия мен Германия, екіншісі Герман мен Ресей
арасында болды. Осы үш ірі мемлекет бірінші дүниежүзілік соғысты
бастаушылар болды. Ал қалғандары олардың одақтастары еді. Соғыс
шеңберіне біртіндеп құрамында бір жарым миллиардтан астам халық
бар 38 мемлекет кірді. Төрттік одаққа Германия, Германия
отарларымен, Австрия-Венгрия, Түркия мен Болгария кірді. Ал
Антантаға — Англия, Рессй, Франция, Бельгия, АҚШ, Португалия,
(бәрінің де отарлары бар) Сербия, Жапония, Румыния, Греция,
Черногория және басқа елдер енді. Империалистік соғысқа
байланысты армия қатарына 77 миллион адам шақырылды. Оның
ішінде Германия – 13,2 миллион, Австрия-Венгрия – 9 миллион,
Түркия – 1,8 миллион, Болгария – 1 миллион, Ресей – 19 миллион,
Англия – 9,4 миллион, Франция – 8,1 миллион, Италия – 5,6 миллион,
АҚШ – 3,9 миллион, Румыния – 1 миллион және тағы басқалар.
Бірінші дүниежүзілік соғысты қорытындылау.
Версаль-Вашингтон жүйесі.

Париж бітім конференциясы. 1919 ж. 18 қаңтарда
Парижде Антанта елдерінің конфсрешциясы шақырылды.
Оған 27 ел қатысты, аэамат соғысы жүріп жатқан Ресей және
жеңілген елдер қатысқан жок. Конференциядағы басты мәселе
- бірінші дүинежүзілік соғысты корытындылау, Германиямен
және оның одақтастарьмен бітім жасау болды. Heгізгі
мәселелерді талқылауда Ұлыбританияның премьер-министрі
Д.Ллойд Джордж, Францияның премьер-министрі
Ж.Клемансо, АҚШ президенті В.Виль-сон шешуші рөл атқарды.
Конференцияға қатысушы ipi мемлекеттердің әрқайсысының.
өзіндік мақсат-мүддесі болды. AҚШ құрьлған кезінен бастап-ак
Еуропа істеріне араласпау, оқшаулану саясатын ұстайтын.
бipiншi дүниежүзілік соғысқа АҚШ Германияның су
астындаты жаппай соғыс деген атпен сауда және жолаушы
кемелерін суға батыруына наразылық ретінде катысты.
Соғыстьң соңғы жылында В.Вильсон ха-лықаралық
қатынастар жаңа қағидаларын негіздегн бағдарлама ұсынды.
1918 ж. 8 қаңтарда конгреске тапсырылған бұл құжат
Вильсонның"14 пункті" деп атадады. Мұнда соғыстан кейінгі
халықаралық қатынастарды реттеудің негізі ретінде құпия
дипломатиядан бас тарту, сауда жоне теңізде жүзу еркіндігін,
қаруларды қысқарту, езілген ұлт-тарға өзін-өзі билеу құқығын
беру,әлемдік бейбітшілік пен қауіпсіздікті қорғайтын
халықаралық, ұйым құру ұсынылды; мемлекеттердің
шекараларын белгілеуді тұргындардьң этикалық тегі мен
тарихы ескерілсін деген ой айтылды. В.Вильсонньң әділеті жә-
не демократиялық бітім жасауды көздейтіндерге неғұрлым
ьңғайлы еді. Алайда Ресейдің Антанта елдерімен соғыс
алдында және соғыс барысында жасаған құпия келісімдерінің
жариялануы АҚШ саясаткерлерінің ашу-ызасын тугызды.
Конгресс мушелері Вильсонның идеяларын қолдаудан бас
тартты. Олар Антанта елдерінің арасында жер бөлісу, соғыстан
пайда табу максатгары бейнеленген құпия келісімдер
жасалғанын білмегені ушін Вильсонды кінәлады.
Ұлыбритания мен Франция Үштік Одақ елдерінің отарларн бөлісіп
алуды көздеді. Франция Германияны қатты әлсіретуді, оған соғыс
шығындарын толық, төлетуді, мүмкін болса, Германияны ұсақ
мемлекеттерге бөлшектеп жіберуді мақсат тұтты. Ангглияның
басты мақсаты - неміс флотын талқандау - соғыстың барысында-
ақ орындалғандықтан, Англия Германияны бөлшектеуге қарсы
болды. Жалпы алғанда, Англия Вильсонньң ұсыныстарыньң
көпшілігін қолдады. Францияға 1871 ж. Германия тартып алған
Эльзас пен Лотарингияны қайтаруды барлық ipi мемлекеттер
дұрыс деп тапты. Италия Австро-Венгрияның, Жапония
Германияның иеліктерінің 6ip бөігін алудан үміттенді. Версаль
бітім шарты. Конференция барысындағы ұзақ айтыстардан кейін
сәуір айында Германиямен жасалатын бітім мәтініне дайын
болды. Германияның өкілдерін шақырып, құжатпен таныстырды,
бітім мәтініне ешқандай өзгеріс, түзетулер енгізуге рұқсат
берілмеді. 1919 ж. 28 маусымда Версаль сарайында Антанта
елдері мен Германия арасындағы бітім шартына қол койылды.
Бұл құжат Версаль бітім шарты деп аталды. Версаль бітімі 440
баптан тұрады, оларды 3 мәселе бойынша топтауға болады:
1. Германияның шекаралары белгіленді және ол отарлары
мен иеліктерінен айырылды. Германияның жері 1/8-ге
қысқарды: Эльзас пен Лотарингия - Францияға, Эйпен,
Мальмеди, Морене — Бельгияға, Силезияның 6ip бөлігі —
Чехословакияға, Данциг (Гданьск) дәлізі - Польшаға,
Солтүстік Шлезвиг - Данияға беріді. Германия Мемельден
(Клайпеда) бас тартты (бұл жер 1923 ж. Литваға берілді).
Германия 1914 жылдың 1 тамызына дейін Ресей
құрамында болған жерлердің тәуелсіздігін мойындауға
тиісті. Версаль бітім шарты Бельгияның бейтарапты-
лығын және Люксембургтің Германиямен кедендік одақтан
шығып, толық тәуелсіздікке ие болғанын бекітті. Саар
көмip кендерін Франция пайдаланатын болды, ал бұл
жердің өзі 15 жыл Ұлттар Лигасының билігінде болады,
одан кешнгі тағдырын жергілікті халық плебисцит
арқылы 931 шешеді. Германия барлық отарларынан бас
тартады.
2. Германияға бірқатар әскери шектеуліктер қойылды. Ол epiкті жалдау
негізінде жасақталатын 100 мыңдық, әскер ұстайды; жалпыға бірдей
әскери міндеткерлік жойылады; cүңгyip кемелер, әскери және теңіз-әуе
күштерін ұстауға тыйым салынады; Рейн облысында әскер бөлімдерін
орналастыруға тыйьм салынады.
3. Германия соғыс шығындарын төлейтін болды. Репарациялардың
жалпы мелшері 132 млрд. алтын марка болып белгіленді. Оның 52
пайызы — Францияға, 22 пайызы — ¥лыбританияға, 10 пайызы —
Италияға, калғандары — Антантаның құрамындағы ұсақ елдерге
беріледі.
Версаль шарты Сен-Жермен, Нейи, Трианон және Севр келісімдерімен
6ipre біртұтас Версаль бітім жүйесін құрайды. Сен-Жермен шарты
Антанта мен Австрия арасында жасалды. Бұл Австро-Венгрия
империясының ыдырауын ресми түрде бекітті. Австрияньң қарулы
күштері шектелді, Триест Италияға берілді. Австрияның болашақта
Германияға қосылуына тыйым салынды. Нейи бітімі Болгарияның
әскерінің мөлшерін шектеді, ол төлеуге тиісті репарацияларды
белгілейді, Фракияны Грецияға берді. Трианон келісімі Венгрияның
әскерін шектеді; Словакия мен оңтүстік славян жерлері Венгрия
кұрамынан шықты; Трапсилъвания Румыпияға берілді. Севр бітімі
бойынша, Түркия Таяу Шығыстың иеліктерінен айырылды.
Ұлттар Лигасы. Париж конференциясының маңызды нәтижесі —
Ұлттар Лигасының құрылуы болды. Ұлттар Лигасының жарғысьн
В.Вильсон бастаған арнайы комиссия жасады. Ұлттар Лигасы әлем
халықтары арасында ынтымақтастықты дамытуға, бейбітшілік пен
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге тиісті болды. Ұлттар Лигасының
құрылуы халықаралық қатынастардың жаңа қағидаларының қалып-
тасуына негіз салды. Жарғы бойынша, мемлекеттер арасындағы даулы
мәселелерді соғысқа жүгінбей, бейбіт келіссөздер арқылы шешу
белгіленді. Ұлттар Лигасының дербес қарулы күштері болған жоқ,
сондықтан басқыншы мемлекеттерге қарсы дипломатиялық және
экономикалық санк-циялар қолданылатын болды. Лиганьң жоғарғы
органдары - Жиналыс (Ассамблея) пен Кеңес (Совет). Лигаға барлық,
мемлекеттер мүше бола алады.
Антанта елдерінің Германия мен Осман имиериясыньң отарларын
бөлісіп алу ниетіне орай, Ұлттар Лигасының жарғысына мандаттық
жүйені бекіткен бап енгізілді. Ан-танта елдері жаңа отарларды билеуге
белгілі бір мерзімге Ұлттар Лигасынан мандат алатын болды. Мандат
бойынша бағындырылған ел дамудың белгілі 6ip дәрежесіне жеткен
кезде, мандаттың күші жойылып, оған тәуелсіздік беріледі. Алайда
екінші дүниежүзілік соғысқа дейін мандаттың күші жойылып,
тәуелсіздік алған ел болтан жоқ.
Бірінші дүниежүзшік соғыстан кейін Еуропада бірқдтар жаңа
мемлекеттер пайда болды. Польша тәуелсіздік алды және оны
бұрынғы кезендерде 3 рет бөліске салғанда айырылып қалан
жерлерінің біразын қайтарып алды. Габсбургтер имиериясыньң
ыдырауы нәтижесінде Чехия мен Словакия тәуелсіздік алып,
Чехословакия республикасы құрылды. Оңтүстік славян жерлері
бірігіп, 1918 ж. Серб, хорват, сдовен корольдігін құрды (ол
1929.жылдан бастап Югославия деп аталды). 1917-1920 жж. Ресей
империясынан бөлініп шығып, Финляндия, Эстония, Литва және
Латвия тәуелсіз мемлекеттерге айналды.
Вашингтон конференция. Париж бітім конференциясында Қиыр
Шығыс пен Тынық мұхит ауданындағы халықаралық қатынастар
мәселесі қарастырылған жоқ. Версаль бітім бойынша бұрын
Германияньң ықпал аймағы болған Қытайдьң Шаньдун түбегі
Жапонияға берілген еді. Бұл Қытай халқыньң ашу-ызасын туғызып,
4 мамыр қозғалысына себеп болды. Сондықтан Қытай мәселесін
талқылау және ipi мемлекеттердің әскери-теңіз қарулы күштерінің
арасалмағын белгілеу үшін 1921 ж. 12 қарашада Вашингтонда
конференция шақырылды. Конференцияға 9 ел қатысты.
1922 жылдың, басында аяқталған конференция барысында бірқатар
келісімшарттарға қол қойылды. Бес мемлекет қол қойған
келісімшартта АҚШ, Ұлыбритания, Жапония, Франция жене
Италияньң әскери кемелері санының арақатынасы сол ретпен 5 : 5 : 3
: 1,75 : 1,75 болып белгіленді). Бұл халықаралық, қатынастар
тарихындағы алғаш рет жанталаса қарулануға шек қойған
келісімшарт еді. Келісім бойынша АҚШ пен Ұлыбританияның флоты
теңестірілді, осылайша Ұлыбритания әлемдік мұхиттағы ең күші
басым мемлекет рөлінен айырылды. 1902 ж. жасалған ағылшын-
жапон одағы ыдырады, оның орнына АҚШ, Ұлыбритания, Франция
және Жапонияның Тынык, мұхиттағы иеліктерін бірлесіп қорғау
туралы келісім жасалды.
Конференцияда ұзақ талқыланған мәселе — Қытай мәселесі болды.
Жапония ipi мемлекеттердің талабын орындап, Шаньдун түбегін
Қытайға қайтарды. 9 мемлекет қол койған келісімде Кытайдын
мемлекеттігін егемендігі мен тәуелсіздігін, жерінің біртұтастығын
кұрметтеу кағидасы бекітілді. Келісімм бойынша, Кытай жерінде
сауда және экономикалық байланыстар жасауда барлық,
мемлекеттерге тең мүмкіншілік берілді, Қытай жерін ықпал
аймақтарына бөлісуге тыйым салынды.
Версаль-Вашингтон жүйесінің, маңызы мен қорытындылары.
Париж және Вашингтон конференцияларының шешімдері халықаралық,
қатынастардың, Версаль-Ва-шингтон жүйесін кұрайды. Бұл жүйе 20-
жылдардағы халықаралық қатынастардың тұрақты, байсалды түрде
дамуын қамтамасыз етті; халықтардьң өзін-өзі билеу құқын
заңдандырды; бірқатар халықтардың тәуелсіздігі мен егеменділігі
мойындалды; халықаралық қауіпсіздік: пен бейбітшілікті сақтауға
қызмет ететін ұйым — Ұлттар Лигасы кұрылды; алғаш рет қарулануға
шек қойылды. Алайда Версаль-Вашингтон жүйесі ұзаққа барған жоқ.
Ойткені бірінші дүниежүзілік соғыстьң ауыртпалығы тұтастай жеңген
елдердің мойнына түсті. Бұл елдерде соғысты бастаған билеуші
топтардың өкіметтен кеткен, Германия мен Австрияның демократиялық
республикаларға айналғаны ескерілмеді.
Кеңестік Ресей бұл жүйеден мұлде тысқары қалды. Әрине Антанта
Ресейдің Үштік Одақпен сепараттық бітім жасағаны үшін Париж
конференциясына шақырған жоқ. Алайда азамат соғысында жеңіп
шығып, әбден орныққан кеңес үкіметі өзінің 1918-1922 жылдардағы
халықаралық қатынастардан оқшау қалғаны үшін Антанта елдерін,
Версаль-Вашингтон жүйесін ұнатпады. Кеңестік Ресей Германиямен
жақындаса бастады.
Соғысушы елдердің жағдайы. Соғыстың аяқалуы.

Экономиканы соғыс мақсатына лайыктап кайта құру . Соғыстың алғашқы
жылдарындағы шайқастарда әскерді қару-жарақпен, құрал-жабдықтармен, азық-
түлікпен камтамасыз етудің қиыншылығы байқалды. Бүкіл экономиканы соғыс
мақсатына лайықтап қайта құру қажетпен тұды. Экономикаға қатаң мемлекеттік
реттеу енгізілді. Мемлекет қажетті өнімнің, мөлшерін белгілейді, өндірісті шикізатпен
және жұмыс күшімен қамтамасыз етті, еңбек міндеттерін еңгізді, бағаны реттеді және
тұтыну тауарларының мөлшерін белгіледі. Бірқатар елдерде азық-түлік карточкасы
еңгізілді. Соғыс Ресейде, Германияда, Австро-Венгрияда хальықтың әл-ауқатын күрт
нашарлатып жіберді Бұрын сыртқы азық-түлік 1шығарып келген Германияда енді
карточка бойыпша беруге де азық-түлік жетіспеді. 1917 жылға қарай Германияда
аштық басталды.
Соғысушы елдердің саяси жағдайы. Соғыстың алғашқы жылдарындағы соғысушы
елдер халықтарының патриоттық, сезімдері енді соғыстан шаршау мен бейбтшілікті
аңсау сезіміне орын берді. Германияда 1916 жылғы 1 мамыр шеруінде солшыл социал-
демократтар "Соғыс тоқтатылсын!", "Үкімет орнынан алынсын!" деген ұрандар көтерді.
Ал Австро-Венгрияда социал-демократ Фридрих Адлер соғысқа наразылық ретінде
Министрлер кеңесінің төрағасына оқытты. 1916 ж. сәуірде Ирландияда соғысқа қарсы
қарулы қозғалыс басталды. 1916 ж. Қазақстанда майданның қара жұмысына
қазақтардың алу туралы патша жарлығына қарсы қарулы көтерілістер болды.
Соғысушы елдерде 1916-1917 жылдары аралығында 3 есе ocті. Ресейде 1916 жылдың
күзінде ғана 273 шepeyіл болды. Жағдайы неғұрлым төмендеген елдерде саяси
дағдарыс басталды. Дағдарыс 1917 ж. Ресейде, 1918 ж. Австрияда, Венгрияда,
Германияда революцияларға әкеліп соқты.
1917 жылғы соғыс қимылдары. Үшік Одак елдері 1916 жылдың аяғына
қарай шабуыл жасау мүмкіндігінен айырылып қалды. 1917 ж. шабуылды
Антанта бастады. АҚШ Антанта жағында соғысқа кірісіп, оның экономикалық,
финанстық және адам күші жағынан басымдылығын толық қамтамасыз етті.
Одақтастар Германияға соққыны Батыс майданда беруге ұйғарды. Реймс пен
Суассон аралығында өте үлкен күш топтастырылды. Шабуыл 9 сәуірде
басталды. Неміс оскерлері алдын ала шегініп, "Зигфрид сызығы" деп аталған
бекіністерге орналасып алып, табанды қарсылық көрсетті. Италия әскерлері
1917 ж. мамырдағы Каперетто маңындағы шабуылы сәтсіздікке ұшырады.
Австро-Венгрия әскерлері Италия жеріне 100 шақырымға дейін ілгерілеп еніп
кетті. Ағылшын-француз әскерлерінің көмегімен ғана Италияньң жағдайы
реттелді.
Шығыс майдандағы жағдайды Ресейден революциялық оқиғалар күрт өзгерді.
Уақытша үкіметтің және сарбаз депутаттары Кеңестерінің әскерді
демократияландыру шаралары тәртіпті төмендетіп жіберді. Көктемге қарай
май-данда соғысушы елдер әскерлерінің 6ip-6ipiмен бауырласуы басталды.
Ресей әскерінің жаздағы шабуылдары қару-жарақтъң жетіспеушілігінен және
әскерлердің соғысуға ынталы болмауынаң нәтижесіз аяқтады. Осыны пайда-
ланып, неміс әскерлері қыркүйекте қарсы шабуылға шығып, Риганы басып
алды. 1917 ж. күзде укімет басына келген большевиктер соғысты
тоқтататындығын мәліметтеді. 15 қыркүйекте большивиктер Ресей Австрия
және Германиямен уақытша келісім жасады, Шығыс майданда соғыс
қимылдары тоқтады.
1917 жылы соғыс кимылдарыньң жалпы нәтижесі Ан-танта үшін
тиімді болған жоқ. Ресей әскерлерінің әрекетсіздігі, олардьң
қарсыластармен бауырласуы, ақыры Ресейдің Үштік Одақпен
уақытша бітім жасауы Антантаньң жоспарының орындалуына
кедергі болды. Алайда Үштік Одақтьң жағдайы да жақсы бола
қойған жоқ. Германияның "су асты соғысы" арқылы Англияны
жеңу үмті орындалмады. Ал АҚШ-тың соғысқа кіруі, Батыс
майданына 2 млн. американ әскерлерінің келуі Үштік Одақ,
елдерінің жағдайын әбден қиындатып жіберді.
Соғыстың аяқталуы. Шығыс майданда соғыс қимылдарыньң
тоқтатылуы, одан кейін Брест бітімін жасалуы Германияньң
жеңіске деген мітін қайта жаңартты. Шығыс майдандағы
барлық күштерін Батыс майданға әкеліп, Германия 1918 ж.
наурызда шабуылға шықты. Алайда Антантаның күші әлдеқайда
басым болды, американ әскерлері жетклзіп жатты. Сондықтан
неміс әскерлерінің шабуылы сәтсіздікке ұшырайтыны түсінікті
болатын. Бірақ Германия қарулы күштерінің Бас қолбасшылығы
шабуылды бастауға бұйрық берді.
Басты соққы Аррас түбегінде тұрган ағылшын-француз
әскерлеріне қарсы бағытталды. Неміс әскерлері майданды бұзып
60 шақырымға ілгерінеді. Майданда неміс әскерлері шекті бұзып,
Парижге 70 жерге тоқтады. Алайда бұл жеңістерді бекітуге
қажетті қорлар жетіспеді. 18 шілдеде француздар Марнада қарсы
шабуылға шығып, неміс әскерлерінің шегіндіріп тастады. Осы
сәттен бастап Антанта үнемі шабуылдаумен болды.
1918 ж. 14 тамызда Германия қарулы күштері қол-басшысы
Гинденбург II Вильгельмге соғысты тоқтатуға әрекет жасау қажет
деп хабарлады.
Бұл кезде Германияда революция басталып, монархия қулады,
республика жарияланды. Жаңадан құрылған республикалық
үкімет 1918 ж. 11 қарашада Компьен орма-нында Антантамен
уақытша бітімге қол қойды. Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталды.
Дүниежүзілік соғыс адамзат тағдырына орасан зор
зардабын тигізіп, көл-көсір кайғы-қасірет әкелген оқиға
болды. Соғыста 10 млн. адам қаза тапты, 20 млн. адам
жараланды.

Ұқсас жұмыстар

Соғыс машиналары

Бірінші дүниежүзілік соғыс

Әскери қызметін атқару соғыстыңбатыс барысында Черчилль майданында қызмет

Орыс-Жапон соғысы

Үндіқытай түбегі

Шабуыл жасаспау туралы

Бейбітшілік конференциясының мақсаттары

Жетісудағы көтеріліс

1939-1945 жылдардағы әлемдік қауымдастық

Севр келісімі

Пәндер