Моңғолия мен Ресей Федерациясының қатынастары ( 1992-2008 )

Презентация қосу

Моңғолия мен Ресей
Федерациясының
қатынастары
( 1992-2008 )
магистрлік диссертацияны
таныстру
Баяндамашы
Таберек Айгерим
Әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық Университетінің Халықаралық
қатынастар факультетінің 2 курс магистранты
мазмұны

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН АТАУЛАР
КІРІСПЕ
ТАРАУ I. ӘЛЕМДІК ҚАУЫМДАСТЫҚТАҒЫ МОҢҒОЛИЯНЫҢ ОРНЫ
1.1. Моңғолияның сыртқы саясатының қалыптасуы мен дамуы
1.2. Сыртқы саясатының басым бағыттары
1.3. Жаһандану жағдайындағы қарым-қатынастарының жалпы сипаты
ТАРАУ II. МОҢҒОЛИЯ МЕН РЕСЕЙ АРАСЫНДА ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1. Дипломатиялық қатынастың дамуы
2.2. Екі ел арасындағы сауда-экономикалық қатынастардың дамуы,
аймақаралық ынтымақтастық және шекара маңайындағы байланыстар
2.3. әскери-техникалық, мәдени ынтымақтастық
ТАРАУ III. МОҢҒОЛИЯНЫҢ ШЫҰ АЯСЫНДАҒЫ ІС-ӘРЕКЕТІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫМЕН ҚАТЫНАСТАР ДАМУЫ
3.1. ШЫҰ аясындағы Моңғолияның іс-әрекеті
3.2. Қазақстан Республикасымен қатынастары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚ-Акционерлік Қоғам
ААҚ-Ашық Акционерлік Қоғам
БҰҰ-Біріккен Ұлттар Ұйымы
ГОК-горно-обогатительный комбинат (Тау
кен Байыту Камбинаты)
ИТАР-ТАСС -Информационное телеграфное агентство
России (Ресейдің ақпараттық телеграфиялық агенттігі)
КСРО-Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
МОНЦАМЭ –Монголын Цахилгаан Мэдээ
(Монғолияның электрондық хабарламасы)
ҰТЖ-Ұлан Батор Темір Жолы
ҰІӨ- Ұлттық Ішкі Өнім
ҰЖӨ-Ұлттық Жалпы Өнім
КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Моңғолия қазіргі таңда әлемдік қауымдастықта өз орнын тиімді
анықтап, 21-ші ғасырдағы жылдам өзгерістер мен технологияның дамуы нәтижесінде пайда
болған жаһандану үрдісінен қалыс қалмау үшін күш жігерін жұмсауда. Өзаратәуелді,
өзарабайланысты болып келе жатқан әлемде бәсекелестік қабілетін арттырып, глобалдық
қатынастарға кіру туралы мәселе алға қойылып отыр.
Евразия материгінің екі алып державалары ҚХР мен Ресей Федерациясының арасында
“буфер” орналасуы, жер көлемінің үлкендігіне қарамастан халық санының аз болуы
Моңғолияны сыртқы күштердің жасырын бәсекелестіктің нысанасына айналдырып отыр.
1990-шы жылдардағы демократиялық қайта құру кезеңдерінің басталуымен Моңғолия да
ішкі дамуына назар аударумен қатар жоғары дамыған АҚШ, ЕО, Жапония секілді елдермен
және халықаралық институттармен қатынасын жоғары деңгейге шығаруға бағытталған үрдістер
кезеңін бастан өткізді. Бұл заңды құбылыс еді. Себебі КСРО-ның жетегінде кетіп, социалистік
жүйеде өткізген 70 жыл уақыт бойында әлемнің басқа елдерімен қатынасына көп көңіл бөле
қоймаған Моңғолия жаңа жағдайда, мемлекеттілігінің жаңа кезеңінде жаңа белестерге жету
мүмкіндігіне ие болды. Әлемдік қауымдастыққа толыққанды мүше болу Моңғолияның ұлттық
мүддесіне, саяси құрылым және экономикасының дамуына маңызды болды.
Аса ірі аумақты қамтығанына қарамастан халық санының аз болуы, ашық теңізге шыға
алмауы Моңғолияға бірқатар қиыншылықтармен бетпе-бет келуіне алып келді. Моңғолияның
Орталық Азияның басқа да мемлекеттерімен тарихи тәжірибесі бір болғандығы бізге белгілі.
Орталық Азияның жерінде дамыған көшпенділер өркениетінің бір кезде Еуропаға да күшті әсер
еткенін ұмытпау керек. Осы өркениеттің дамуына Моңғолияның сіңірген еңбегінің зор
болғанын, жалпы адамзат дамуында із қалдырғанын ескерген абзал. Моңғолияда өзінің ата салт-
дәстүрін сақтап, біртектілігін жоғалтпаумен қатар, демократиялық үрдістердің де жақсы дамып
келе жатқандығы әлем назарын осы мемлекеттке аударуға себеп болып отыр.
Негізгі мақсаты мен міндеттері. Осы тақырыптың өзектілігін ескере отырып, мақсатын айқындададық.
Зерттеу жұмысының мақсаты, Моңғолияның халықаралық қатынастар жүйесіндегі орнын, 1990-шы
жылдардан кейінгі сыртқы саясаттағы бағыттарын анықтау, Моңғолия мен Ресей Федерациясы
арасындағы қатынастардың қалыптасуы мен даму үрдістерін көрсету.
Зерттеу мақсатына сәйкес оның міндеттері төмендегідей:
- Моңғолияның қазіргі кездегі әлем елдерімен қатынасын анықтау, басым бағыттарын айқындау, сыртқы
саясат ерекшеліктерін анықтау,
- Ресей Федерациясымен қатынасындағы басымдылықтарды көрсету, Моңғолия мен Ресей Федерациясы
арасындағы қатынастардың, сауда-экономикалық, саяси, мәдени ынтымақтастықтың қалыптасуы мен
даму үрдістерін көрсету
- Моңғол-ресей қатынастарын талдау арқылы Ресейдің Моңғолиядағы нақты мүдделеріне сараптама
жасау
- Ортақ тарихи тәжірибесі бар Қазақстан Республикасымен қатынасындағы ерекшеліктерді айқындау,
ШЫҰ аясындағы байланыстарды сараптау
- Ғылыми, теоретикалық сараптамалық еңбектер, авторлық жұмыстарды пайдаланып, нақты
тұжырымдар жасау
Тақырыптың зерттелу тарихнамасына шолу. Моңғолдық зерттеушілер Баярхүү Д,
Дамдинсүрэн С, Хайсандай Л, Дүгэрсүрэн М, Гомбосүрэн Ц, Дэмбэрэл Х, Баабар Б, Галиймаа
Н қатарлы ғалымдар Моңғолияның сыртқы саясаты, сыртқы әлеммен қатынасын зерттеуде
аянбай еңбектеніп, өз үлестерін қосты. Кеңестік-ресейлік ғалымдар Е.А. Белов, Е.В. Бойкова,
Л.М. Гатауллина, А.А. Гербова, В.В. Грайворонский, М.И. Гольман, С.Г. Лузянин, Ш.Г.
Надиров, Д.Б. Улымжиев және т.б-лардың еңбектерінен Моңғолияның сыртқы саясаты туралы
оқып танысуға болады. Дегенмен дәл 1990 жылдардан кейінгі постсоциалистік кезеңдегі
оқиғаларды жиынтықты түрде қамтитын еңбектер өте аз деуге болады. Зерттеушілердің
көбісінің зерттеулері сауда - экономикалық, Моңғолиядағы экономикалық-саяси бетбұрыстарға
арналған .
Сонымен қатар жиынтықты сипаттағы зерттеуге В.Ц. Ганжуров, Г.С. Яскина, О.А.
Джагаева қатарлы ғалымдардың монографияларын жатқызуға болады. В.Ц. Ганжуров және
О.А. Джагаеваның еңбектерінде 1995 жылға дейінгі тарихи оқиғалар туралы баяндалса,
профессор Г.С.Яскина басқа көзғарас тұрғысынан яғни Моңғолияның сыртқы әлеммен
байланыс, қатынастары туралы тілге тиек етеді.
Осы тақырыпқа байланысты батыстық ғалымдар К. Боуден, О. Латтимор, А. Сандерс, Б.
Эллеман, Т. Юинг, У. Баркман, Катерина Лакс зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Зерттеу көздері: Зерттеу жұмысының барысында Моңғолияның Ата Заңы, Моңғолия
Үкіметінің Іс-қимыл бағдарламасы, Сыртқы Саясат Тұжырымдамасы, заңнамалық актлер,
ресми құжаттар, басқа мемлекеттермен қатынасын реттейтін келісімдер, шарттар;
-монғол, қазақ, орыс, неміс, ағылшын тілдерінде жарияланған басылымдар, газеттер,
журналдар, мақалалар жинағы, интернеттік дереккөздер, диссертациялық жұмыстар
зерттелініп, пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрамы мен өлшемі – диссертациялық жұмыс қысқартудан, кіріспеден,
үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу әдістері: Диссертациялық жұмыста тарихи-салыстырмалы, сараптамалық,
экономикалық- статистикалық, социологиялық және басқа да зерттеу әдістері қолданылды.
ТАРАУ 1. ӘЛЕМДІК ҚАУЫМДАСТЫҚТАҒЫ
МОҢҒОЛИЯНЫҢ ОРНЫ
1.1. Сыртқы саясатының қалыптасуы мен дамуы

Моңғолияның мемлекеті мен халқы үшін саяси маңызды оқиғаның бірі 1992 жылы жаңа
демократиялық Ата Заңының қабылдануы еді. Ата Заңда Моңғолия адами, азаматтық,
демократиялық қоғам орнату мақсатындағы егеменді, тәуелсіз мемлекет. Мемлекеттіктің негізгі
қағидалары демократия, әділеттілік, теңдік, ұлттық бірлік, заңның басымдығын қамтамасыз етуде. Адам
құқығы және бостандығы туралы ата заңда ерекше аталынып, адамды ұлт, этникалық шығу, тіл, тері
түсі, жасы, жынысы, шығу тегі, жұмысы, лауазымы, діни сеніділігі, біліміне қарай шеттетуге тиым
салынған.6
Ата заң бойынша, Моңғолия басқарудың президенттік түріндегі парламентттік республика. Президент
мемлекет басшысы және халық пен мемлекеттік билік бірлігінің нышаны әрі дәріптеушісі. Ата Заң
бойынша президент болып Моңғолияның 45 жысқа толған, соңғы бес жылда отанында тұрғылықты
тұрып жатқан жергілікті азаматы сайланады. Басқару мерзімі 4 жыл. Халық билігінің жоғарғы ұйымы –
бір палаталы парламент-Ұлы Мемлекеттік Хурал.6 Қоғамдық және саяси белсенділігінің көрінісінің
дәлелі 2,4 млндай халқы бар мемлекетте 1000-ға жуық мемлекеттік емес, қоғамдық ұйымдар тіркелген.
1989-1999 жылдардағы 10 жыл ішінде Моңғолия әлемнің 38 елімен жаңадан дипломатиялық қатынастар
орнатып, 1979-1989 жылдармен салыстырғанда 2 есе көбейді. Қазіргі кезде 141 елмен дипломатиялық
байланыста, 80-дей елмен сауда–саттық қатынастарын жасайды, халықаралық 75-тей келісім шартқа қол
қойған. Үкіметаралық 48 ұйымға мүшелікке ілескені Моңғолияның сыртқы саясатының ашық сипатта,
көп тұғырлы, белсенді саясат жүргізгенінің нақты көрінісі болып табылады. Ұланбатырда 17 елдің
өкілдіктері, 8 құрметті консулдық, 8–ден астам халықаралық ұйым орналасқан. Әлемнің 35
мемлекетінде Моңғолияның дипломатиялық өкілдіктері бар.
1961-шы жылдан бастап БҰҰ-на мүше. 1994-шы жылдан бастап БҰҰ-ның даму бағдарламасына
белсенді қатыса бастады. (UNDP)-ден шығарылатын “Human Devolopment Report”-да Моңғолия жаңа
қауіпсіздік өлшемдеріне сәйкес қызмет жасауды алға қойды. Оған: экономикалық, тағам, денсаулық,
қоршаған орта, жеке, саяси қауіпсіздік жатады. Бұл бағдарламаның негізі ретінде ұлттық мемлекеттердің
дәстүрлі “қатты” мүдделерден бас тартып, ”жұмсақ күш” арқылы мемлекеттер арасында дипломатия
орнату мәселесі қарастырылған. Халықаралық валюта қоры (IMF), Халықаралық даму және қайта құру
банкі (IBRD), Азия даму банкісі (ADB) не 1991-ші жылдан мүше , 1997-шы жылы Дүниежүзілік сауда
ұйымына (WTO) мүше болу өтінішін берген.
1.2. Сыртқы саясатының басым бағыттары
Монголияның әр кезеңдегі үкіметі өтпелі кезеңде сыртқы саясатының мирасқорлығын қамтамасыз етуге көп көңіл
бөлген, 1996, 2000-ші жылдардағы парламент сайлауында жеңіске жеткен Үкіметтің іс-қимыл бағдарламасында
Сыртқы саясаттың тұжырымдамасын реформалап, дамытты. Осында:
Басым бағыттағы екі жақтық қатынас
1) Монголия-Ресей Федерациясының қатынасы
2) Монголия-ҚХР-ның қатынасы
3) Монгол-АҚШ-тың қатынасы
4) Монголия-Жапония қатынасы
Белсенді сыртқы саясат бағыттары
1) Азия-Тынық мұхит аймақтары
2) Еуропа ( Еуропалық одақ және экссоциалист мемлекеттер)
3) Орталық Азия
4) Таяу Шығыс, Африка
5) БҰҰ, халықаралық ұйымдар
Көпжақты қатынасқа қатысуы
1) Азия-Тынық мұхиты, Солтүстік Шығыс Азия, Орталық Азияның қауіпсіздік туралы келісімі, экономикалық, саяси
интеграция;
2) АСЕАN-ның аймақтық форумы, APEC, Азия-Еуропаның көпжақты келісімі;11
Сыртқы саясаты
1) сыртқы саяси саясат
2) сыртқы экономикалық саясат
3) ғылыми-технологиялық сыртқы саясат
4) мәдени-гуманитарлық сыртқы саясат
1.3. Жаһандану жағдайындағы қарым-қатынастарының жалпы сипаты

Қазіргі жаһандану заманында қандай да бір мемлекет жеке дара өзіндігінен өз қажеттілігін
қамтамасыз етуі мүмкін емес, халықаралық қатынастардың күннен–күнге күшейіп келе жатқан
өзара іс-әрекет ету арқылы ғана өз егемендігін, қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, мүддесін қорғап,
дүниежүзілік сауда, экономикада өз орнын тауып, ұлттық артықшылығына сүйене отырып, басқа
елдермен қарым-қатынасқа түседі. Осылайша белгілі бір салаларда өз ерекшелігін пайдалана
отырып, сыртқы сауда, ынтымақтастықтан пайда тауып, жаңа техник, технологияны қолданып,
шетел инвестициясын тартып алу мүмкіндігіне ие болып отыр.
Осылайша көптеген мемлекеттер ішкі жалпы өнімінің бөлігін шетелде өндіріп, өзіне пайдасыз
немесе өзінде жоқ өнімдерді сауда жолымен игеріп алады. Белгілі бір аймақтарға жататын
мемлекеттер де мәдениет, салт-дәстүр, экономикалық даму, халқының өмір сүру деңгейіне қарай
транспорттың шығыны аз шығатындықтан, қандай да бір аймақтарға ілесу қажеттілігі туындайды.
Сондықтан әлемдегі аймақтық барлық елдер өзара ынтымақтаса отырып, аймақтық ұжымдарын
құрып отырғаны белгілі. Азия-тынық мұхит аймағында АРЕС, АСЕАН, СВМДА, Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымы қатарлы көптеген үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдар, форумдар
қазіргі таңда құрылып, өз жұмысын жүргізіп келеді.
Моңғолия әлемдік осынау өте күшті үрдістің сыртында бола алмайды. Жаһандану және
демократия кеңінен таралып, технологиялық төңкерістердің өрлеуі өте жылдам қарқынмен дамып
келе жатқан 21-ші ғасыр Моңғолияға тарихи сипаттағы мүмкіндік беріп отыр. Ашық теңізге шыға
алмау, географиялық тұрғыдан қашықта орналасудың кері әсерін жеңіп шығып, халқының ой-
санасының қуатына негізделген жылдамдықпен даму мүмкіндігін ақпараттық ғасырдың жаңа
технологиясы беріп отыр. Қазіргі кезде Моңғолия жаһандануға ілесіп біріге ме, жоқ па деген таңдау
туралы әңгіме болмауы керек. Қайта күннен-күнге өзаратәуелді, өзарабайланысты болып келе
жатқан әлемде бәсекелестік қабілетін арттырып, жаһандық қатынастарға кіру туралы мәселе
қойылып отыр.
ТАРАУ 2. МОҢҒОЛИЯ МЕН РЕСЕЙ АРАСЫНДА
ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1. Дипломатиялық қатынастың дамуы
1921 жылдың 11.5-нде Мәскеу қаласында Ресей мемлекетінің Монголиянының тәуелсіздігін мойындағаны
туралы келісім-шарт орнаған болатын. Осы тарихи келісім-шарт екі мемлекеттің достық қатынасы,
ынтымақтастығын дамытыудың негізін қалап, Моңғол елінің тәуелсіздігін сақтап, нығайтуға айрықша үлес
қосты. Ұлттық кадрлерді дайындау, қазіргі заманға сай өнеркәсіп, денсаулық және білім жүйесін қалыптастыру
ісінде бастамашыл сипатта болды. Осы келісімшарт Моңғолия үшін алғашқы халықаралық тең құқықты шарт
болып есептеледі.
Ресей-Моңғолиямен дипломатиялық қатынас орнатқан алғашқы мемлекет. Моңғолияның өсіп өркендеу,
дамуына баға жетпес көмек ұсынған ел.
Қазіргі таңда Моңғолия РФ-мен қатынасын сыртқы саясатының бірінші кезектігі басым бағыты деп
есептейді. Бұл Моңғолияның сыртқы саясат тұжырымдамасында көрініс береді.
Ресей мен Моңғолияның қатынастарының 1, 2 кезеңдеріне 1996 жылғы Ресейдің бастамасымен болған
жоғарғы деңгейдегі саяси байланыстар, 2, 3 кезеңдеріне 2000 жылғы В.В.Путиннің ресми сапарын атауға
болады. Моңғол Халық Республикасының негізгі экономикалық демеушісі, мемлекеттік тәуелсіздігінің кепілі
болып келген Кеңес Одағы ыдырап, Экономикалық өзара көмек кеңесінің іс-әрекетінің тоқтатылуы Моңғолияны
бірқатар қиын жағдайға әкелді. Қазіргі Ресей бұрынғы Кеңес Одағы секілді Моңғолияның одақтасы,
қорғаушысы, доноры болудан қалып, ”үлкен аға-іні” деген қатынас келмеске кетті. Әлемдің жаңа жүйеде басқа
да әлем елдерімен қатынас орнату қажеттілігі туды. Ресей - Моңғолия қатынастары жаңа қағида мен сипатқа ие
болу керек болды.
• 1993 жылғы қаңтар айындағы сол кездегі Моңғолия Президенті П.Очирбаттың
Ресейге ресми сапары кезінде достық қатынас және ынтымақтастық туралы келісімшарт
орнады. Осылайша екі ел арасындағы қатынас тарихының жаңа кезеңі басталды. Осы
келісімшарт тәуелсіз егеменді екі ел арасындағы өзара байланыстың жаңа қағидаларын
бекітіп, ары қарайғы саяси, әлеуметтік, экономикалық-гуманитарлық қатынастың
болашағын айқындады
• 1996 жылы күзде сыртқы істер министрі Е.М.Примаков Ұланбатырға ресми сапармен
келді. Кездесу барысында экономикалық ынтымақтастыққа айрықша мән беріліп,
сыртқы экономикалық қатынасқа керек барлық мүмкіндіктер мен қорларды пайдалану
керектігі сөз болды.
• 2006 жылы Ресей федерациясының Үкімет үйі басшысы М.Фрадков Моңғолияға
ресми сапармен келіп, Ұлы Моңғол елі орнағанының 800 жылдық мерекелік іс-
шараларға қатысуы ары қарайғы екі елдің ынтымақтастығына маңызды әсер етті. Сапар
барысында үкімет аралық және ұйым аралық бірнеше келісім, шарттарға қол қойылды.
РФ президенті В.В.Путиннің шақыруымен Моңғолия президенті Энхбаяр 2006 жылғы
қаңтардың 4-9 аралығында Мәскеуге мемлекеттік іс-сапармен барды. Ашық және сенімді
түрде өткен келіссөз барысында екі ел басшылары 2000 жылғы қарашаның 14 күнгі
Ұланбатыр декларациясының қабылданғаннан кейінгі кезеңдегі екі жақты қатынастың
дамуы барысын қорытындылады, моңғол-ресей қатынастарының ары қарай дамуы,
тереңдеуі мәселесін талқылады, аймақтық және халықаралық өзекті мәселелер бойынша
пікір алмасты. Келіссөз соңында «Мәскеу декларациясына» қол қойды. Бұл екі жақтың
ынтымақтастығының жаңа сатыға көтерілуінде маңызды құжат болып есептеледі. 2006
жылы Ресей федерациясының Үкімет үйі басшысы М.Фрадков Моңғолияға ресми сапармен
келіп, Ұлы Моңғол елі орнағанының 800 жылдық мерекелік іс-шараларға қатысуы ары
қарайғы екі елдің ынтымақтастығына маңызды әсер етті. Сапар барысында үкімет аралық
және ұйым аралық бірнеше келісім, шарттарға қол қойылды.
Моңғолия және Ресей федерациясының сауда, экономикалық ынтымақтастықты
дамытуға монғол–ресейдің сауда, экономика, ғылыми ынтымақтастықтың үкімет аралық
комиссиясы маңызды рөль атқарады. 2006 жылы комиссияның және шекара маңайындағы
ынтымақтастықты дамыту туралы комиссияның мәжілістері болып өтті. Қазіргі кезде сауда-
экономикалық ынтымақтастық басым мағынада болғандықтан, мұндай тетіктер нәтижесін
береді деп күтілуде.
2.2. Екі ел арасындағы сауда-экономикалық қатынастардың дамуы

Моңғолиядағы Шетелдік капитал мемлекеттік, жекеменшік немесе аралас түрде
және де халықаралық ұйымдардың капиталы ретінде болады. Моңғолияның
экономикасына шетел инвестияциясы тікелей және портфельдік, кредит түрінде
құйылады.
Тікелей шетел инвестициялары негізінде төмендегідей салаларды қамтиды.
• Геологиялық барлау және тау кен өндірісі-20,3%
• Жеңіл өнеркәсіп-19,28%
• Жан-жануарлардан алынатын шикізатты өңдеу-11%
• Құрылыс және инженерлік іс-8%
• Ғылым және ағарту-9%
• Телекоммуникация-6%
• Туризм-4%
• Сауда, мейрамхана ісі және т.б-22,42%
1991-2000 жылдар аралығында ресей кәсіпкерлерінің салған инвестиция жалпы
көлемі 47 млн.долл.ды құрады. Инвестиция құюға өте қолайлы кезең 2000 жыл болды.
Шетел инвестициясы 91млн.ға жетіп, ресейдің инвестициясы 32 млн долл.ды құрады.
Осылардың негізгі бөлігі «Газпром», «Итера» компаниясына тиесілі.
2.3. Аймақаралық ынтымақтастық және шекара маңайындағы байланыстар,
әскери-техникалық ынтымақтастық

Моңғолия және Ресей Федерациясы арасындағы қатынастардың деңгейі мен дамуы Қиыр шығыстағы
халықаралық жағдайдың, соның ішінде ресей - қытай, моңғол - қытай арасындағы қатынаспен тікелей
байланысты. Осы қатынастар шеңберіне Ресей Федерациясы мен Моңғолияның қиыршығыстағы
шекараларының бейбіт, тұрақтылықта болуы, сыртқы саяси және экономикалық қауіпсіздігін алып
қарастырған орынды. Ресейдің аумақтық құрылымын федерациялауда шекаралық-аймақтық деңгейдегі
қатынас Мәскеудің стратегиясының маңызды бөлігіне айналды. Ұланбатыр да бұл үрдістен тысқары
қала алмайды.
Моңғолия Ресейдің шекара маңындағы аймақтармен қатынастарда байсалды саяси, экономикалық
ойыншы рөлін атқарады. Моңғолиямен шекараласатын субьектлердің ( Буриятия, Тува ) мүддесіне
қатысты Федеральдық Орталықтың жүргізілетін қандай да бір іс-әрекеті Моңғолияның мақсаты мн
мазмұнын есепке алуынсыз іске асырылуы мүмкін емес. Шекара маңайындағы қатынастар жаңа
қызметтік міндетті яғни транзиттік трансшекаралық сауда белсендендірілуіне ықпал етеді.
Аймақтардың шекаралық жағдайы әлеуметтік–экономикалық дамудың жақсаруындағы маңызды
факторға болып отыр.
Моңғолия мен РФ әскери және әскери-техникалық ынтымақтастықты дамыту, толыққанды ету,
юстиция, құқық қорғау және арнайы қызмет органдарының өзара тікелей ықпалдастығын дамыту,
әсіресе ақпарат алмасу және жаңа қауіп-қатерлермен күресуде қолдау көрсету саласындағы
ынтымақтастықты күшейте түседі.
1995 жылғы 26 мамырдағы екі ел ұлттық қауіпсіздік кеңестерінің ынтымақтастығы жөніндегі хаттама
негізінде РФ және Моңғолия ұлттық қауіпсіздік кеңестері ұлттық және халықаралық қауіпсіздік
саласындағы өзара іс-әрекетті нығайтады.
Әскери оқуды ұйымдастыру үшін Ресейден сауытты техниканың, авто техниканың, байланыс,
ауа шабуылынан қарсыласып қорғану әскери техникасының қару жарағынан тұратын 17 контейнер
жіберілді. Барлығы 3 триллион төгрөгтің қару жарағы жіберілді. Осылардың барлығын моңғол
жағына ақы- пұлсыз қалдыратын болады. Оның сыртында әскери оқыту кезінде пайдаланатын
жанармайдың құнын да төледі. Оқыту екі ай бойы Төв аймағының Зуунмод, моңғолдың мото ату
комитеті орналасқан Эрдэнэт қаласында өтеді. Моңғолияның премьер-министрі С.Баяр, Қорғаныс
министрі Болд, Қарулы күштердің бас штабының басшысы Тогоо қатарлы адамдар Төв аймағында
осы айдың 8-нде әскери оқытуды ашу салтанатына қатысты. Осы оқыту қандай құжаттар негізінде
Моңғолияда жүрілмекші?
Екі ел 1994 жылы әскери-техникалық ынтымақтастық туралы шарт жасасқан. Сонымен қатар
2004 жылы қол қойылып, осы жылы 3 жылға мерзімін ұзартқан әскери қайтарымсыз көмек көрсету
туралы шарт бар. Осы жолғы оқыту жоғарыдағы заң қарар, құжаттарға негізделген, ақысыз қағидат
бойынша жүзеге асырылады. Моңғолия осындай шартты әлемнің басқа ешбір елімен орнатқан емес.
Тек қана әскери ынтымақтастық туралы келісімдерді бірнеше мемлекетпен жасаған. Бірақ бұл
келісімдер бойынша тек өкілдер алмасу, адамдарды оқыту ғана іске асырылуда.
Екі күшті мемлекеттің ортасында орналасу Моңғолияның қауіпсіздігіне тікелей әсер етеді. 1993
жылы Ресейдің армиясы осы елден шығарылды. Қазіргі кезде Моңғолияның 17000 әскері елдің
қауіпсіздігін қорғау үшін қызмет атқарады. Әсіресе ұлттық шекараны қорғау (Ресейден 3,485 км,
ҚХР-дан 4,677 км) мәселесі әрқашанда өзекті болды. Солтүстік бөлігіндегі шекара сызығын үнемі
қытайдың заңсыз иммигранттары бұзады. Оңтүстік бөлігінде де шекара арқылы бүтін ірі қара
малды ұрлау қатарлы заң бұзушылықтар шығып тұрады.
Моңғолияның қауіпсіздік тұжырымдамасында Моңғолияның аумақтық тұтастығы, шекараның
мызғымастығы туралы анық көрсетілген. Моңғолияның ұлттық қауіпсіздік қорлары жеткілікті емес
болғандықтан, Ресей және ҚХР-мен билатеральды қатынастың тепе-теңдігін сақтау қазіргі кезде өте
қажет.
ТАРАУ 3. МОҢҒОЛИЯНЫҢ ШЫҰ АЯСЫНДАҒЫ ІС-ӘРЕКЕТІ ЖӘНЕ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫМЕН ҚАТЫНАСТАРЫ

3.1. ШЫҰ аясындағы Моңғолияның іс-әрекеті
Моңғолия орналасқан Орталық Азияда шынайы іс-әрекет жүргізіп отырған көп жақты
ынтымақтастық ұйымының бірі Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы болып табылады. ШЫҰ-ы
Ресей, ҚХР, Қазахстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан қатарлы 6 мемлекеттен
құралады. Бұл ұйымға Моңғолия бақылаушы ретінде қатысады.
1990 жылдарда Ресей, Қытай мемлекеттерінің арасындағы шекарадағы сенімділік іс-
шараларын бекіту, қарулы күштерін өзара келісіп, азайту туралы келісімдер жүргізілді. Бұл
үрдіс Кеңес Одағы ыдыраған соң дербес, егемендігін алған мемлекеттердің пайда болуымен
Ресей, Қытай, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан деген 5 елдің арасында жалғасын тапты.
1996 жылдан бастап Шанхайдың 5-і деген атқа ие болды.
Қазіргі таңда ШЫҰ-ның мақсаты-аймақта бейбітшілік, қауіпсіздікті сақтау, халықаралық
терроризм, сепаратизм, экстремизм, наркотика қатарлы қазіргі замандағы қауіп-қатерлермен
күресу, мүше елдердің экономикасын қарқындандыру, аймақтық интеграцияны тереңдету,
инвестиция тарту, сауданы еркін болдыру, ынтымақтастықта қолайлы жағдай тудыру,
аймақтағы инфрақұрылымды дамыту. ШЫҰ-ның мүше елдерінің үкімет
басшылары,сыртқы істер және басқа да саланың министрлерінің кездесулерінде аймақтық
ынтымақтастықтың өзекті мәселелерін қарастырып,жүргізілетін саясаттарын реттеп,
құқықтық ортаны қалыптастырып жұмыс жасаумен қатар қысқа, орта, ұзақ мерзімді
бірнеше бағдарламаларды бекітіп, іске асырып отыр.
Мысалы, 2003 жылдың 3-ші айында мүше мемлекеттер арасында сауда, экономикалық
ынтымақтастықты дамыту бағдарламасын бекітіп, аймақтық сауда, экономикалық ынтымақтастықты
қысқа, орта \2010жылға дейін\ және ұзақ мерзімді \2020жылға дейін\ мақсаттарын анықтап шығарса,
2004-ші жылы осыларды іске асыру туралы 100 неше іс-шаралардың тізімін бекітіп, сауда, экономика,
инвестиция, мұнай, табиғи газдың ордаларын пайдалану, мұнай, оны тасымалдау құбырларын құру, су
энергетикасын пайдалану, табиғат қорғау, гуманитарлық, мәдениет қатарлы салаларда ынтымақтастықты
кеңейту туралы белгілеп өткен-ді. Және де мүше мемлекеттердің кейбір салалардағы ынтымақтастығы
да болашаққа бағытталып, ұзақ мерзімді жұмыстар жасалынатын негізі қаланған-ды.
Осылайша Моңғолияның мүддесіне қатысты, көңіл аударарлық көптеген мәселе айтылумен қатар
Моңғолия осының бәрінен шеткері қалмас үшін әрекет жасауы керек. Осы ұйымның шеңберіндегі
ынтымақтастық-Орталық Азияда интеграция үрдісі қарқынды дамып келе жатқандығына дәлел.
Моңғолияның тұрғысында айтар болсақ, ШЫҰ-ның іс-әрекетін басынан бастап бақылап, осы ұйымдағы
Моңғолияның ұлттық мүддесіне қатысты, өзара қатынасты ынтымақтасты дамыту туралы көптеген
салаларына қызығушылық танытты. Моңғолия ШЫҰ-на бақылаушы статусын алу мүмкіндіктері туралы
ережелермен жақсы танысқанның арқасында, 2004 жылы бақылаушы болу туралы ұсынысын білдіріп,
ШЫҰ-ның жоғарғы дәрежедегі кездесуінен шешім шығартып шыдады.
ШЫҰ-на бақылаушы ретінде қатысу Моңғолия үшін төмендегідей маңызға ие болып отыр.
• Моңғолияның мүддесіне қатысты қандай да бір мәселеге байланысты ШЫҰ-ның шығарған шешімдері
Орталық Азияның интеграциялық бағыттары, жүргізетін іс-шаралар жөнінде кең көлемді, нақты ақпарат
алу, мүше мемлекеттермен белгілі деңгейде пікір алмасып, келісім жүргізу мүмкіндігіне ие болу
• мүше елдермен өзара түсіністікті тереңдетіп, қызыққан саласында бірігіп жұмыстап, әсіресе аймақтық
ірі жобаларды іске асыруға қатысып, сауда, инвестицияны көбейтуге бағытталған іс-шараларды іске
асыру.
• Бақылаушы мемлекет ШЫҰ-на салық төлемейді. Бақылаушы ретінде қатысу ары қарай осы ұйымға
мүше болуға бағытталған қадам, алғы шарты болып табылады. Бұл халықаралық тәжірибеде кездесетін
ынтымақтастықтың бір түрі .
3.2. Қазақстан Республикасымен қатынастары
Екі ел арасындағы дипломатиялық қатынас 1992 жылдың 22 қаңтарында орнаған. Осы жылы Алматыда
Моңғолияның елшілігі ашылды. Қазақстан –Моңғол қатынастарының негізін 1993 жылдың қазанында
Ұланбатырға барған ҚР Президенті Н.Назарбаевтың ресми сапары қалады. Бұл сапар Қазақстан - Моңғолия
арасындағы қатынастардың негізгі бағыттарын анықтады, екі жақты сауда-экономикалық ынтымақтастықтың
құқықтық негізін бекітті.
1991жылдан осы кезге дейін Қазақстан мен Моңғолия 40-тан астам екі жақты келісімшарт пен келісімге
қол қойды.
2007-шы жылы тамыздың 14-нде Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен
мемлекеттік сапармен келген Моңғолияның президенті Намбарын Энхбаярмен кездесіп, екі елдің
ынтымақтастығын дамытуды көздейтін бірқатар мәселелер бойынша келіссөз жүргізді.
Одан кейін келіссөз президенттердің қатысуымен кеңейтілген құрамда жалғасты. Келіссөз барысында
тараптар негізінен сауда –экономикалық байланыстарды дамытудың болашағы, инвестициялық және банктік,
тағы да басқа ынтымақтастық мәселелерін талқылады.
Кеңейтілген құрамдағы келіссөздер қорытындысында Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен
Моңғолияның президенті Намбарын Энхбаяр бірлескен мәлімдеме қабылдады және төрт құжатқа қол
қойылды.
Олар :
• Қазақстан үкіметі мен Монғолия үкіметі арасындағы өнеркәсіптік апаттар мен зілзалалардың алдын-алу және
олардың салдарын жою туралы келісім ;
• Қазақстан ішкі істер министрлігі мен Моңғолия ішкі істер министрлігі арасындағы ынтымақтастық туралы
келісім ;
• ҚР туризм және спорт министрлігі мен Монғолия жол-көлік және туризм министрлігі арасындағы туризм
саласындағы ынтымақтастық туралы келісім;
• ҚР мәдениет және ақпарат министрлігі мен Монғол ұлттық мұрағат басқармасының арасындағы мұрағат ісі
мен құжаттама саласындағы ынтымақтастық туралы келісім.
Екі ел арасындағы жол - көлік қатынасын дамыту да маңызды мәселенің бірі болып
есептеледі. Қазақстан бүгінде Шығыс Қазақстан мен Ресей аумағы арқылы Монғолияға жол
қатынасын ашуды көздеп отыр. Бүгінде бұл жол Шығыс Қазақстаннан Ресейдің шекарасына
дейін жеткізілді. Енді екі аралықтағы 46 шақырымдық жолды Ресеймен келісе отырып салу
жоспарлануда.
Негізгі мәселелер Қазақстан мен Моңғолияның гуманитарлық ынтымақтастығы
болып отыр,- деп белгіледі Қазақстан президенті Нұрсұлтаг назарбаев. Екі ел арасындағы
мәдени гуманитарылқ қарым қатыастарды жандандыру, оның ішінде орталық моңғолиядағы
көне түрік тарихи ескерткіштерінің көшірмесін жасау мәселесі шешілді. Моңғолия
жастарының Қазақстан университеттерінде оқуы жөнінде де нақты шешімдерге келдік. .
Қазақстан мен Моңғолия бұрынғы кездерден тығыз ынтымақтастық жасап келгені
тарихтан белгілі. Ал екі елдің Қазақстан тәуелсіз болғаннан кейінгі байланыстар орнатуы
Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 1993 жылғы қазанда Моңғолия астанасы
Ұланбатырға жасаған ресми сапарында қол жеткізілген уағдаластықтардан басталады. Осы
жолғы сапар барысында Қазақстан мен Монғолия арасындағы қатынасты дамытуға
бағытталған құқықтық негіз қалыптасты. Қазіргі кезде екі ел арасында 40-қа жуық келісімге
қол қойылған.
• Қазақстан мен Моңғолия арасындағы сауда –экономикалық ынтымақтастық
мүмкіндіктен едәуір төмен жатыр. Мысалы өткен жылы екіжақты тауар айналымы 67,4
миллион доллар болса, биылғы жылдың алғашқы бес айынды небәрі 12,9 миллион
долларды құрады. Инвестиция көлемі де тым аз. 2006-шы жылы Қазақстан Моңғолия
экономикасына 3,7 миллион инвестиция салды. Былтырғы жылы Монғолиядан Қазақстанға
1,1 млн.доллар көлемінде тауар импортталған. Ал экспорт импорт мәселесіне келсек,
Қазақстанның экспорты Моңғолияға қарағанда бірнеше есе көп. Екі елдің өткен жылғы
тауар айналымының 66,3 миллион доллары Қазақстанның үлесіне тиеді. Қазақстан
Моңғолияға негізінен астық, мұнай өнімдерін, темекі мен құбыр түрлерін экспорттаса,
Моңғолия Қазақстанға ет пен сүт, жүн импорттайды. Қазақстан Моңғолияның
инвестициялық нысандарына, қаржылық қызметіне, көлік пен телекоммуникация және
энергетика салаларына аса қызығушылық танытуда. Моңғолияның табиғи ресурстарын
игеріп, оның кен орындарын екі жаққа тиімді пайдаланып, жерасты байлығын игеруге
қаржы салуға мүдделі.
• Қазақстан мен Моңғолияның екіжақты қатынасын барынша жандандырудағы тағы бір
негізгі фактор Моңғолияда тұрып жатқан қазақ диаспорасы дер едік. Ресми мәліметтерге
қарағанда, монғол мемлекетінде 90 мыңнан астам қазақ тұрып жатыр. Осыған байланысты
Қазақстан тарапынан монғол жерінде тұрып жатқан қазақтардың салт-дәстүрін, мәдениеті
мен ана тілін сақтауларына барлық мүмкіндік жасалатындығына сенім білдіреді. Осы
мақсатта Қазақстан ол жақтағы қазақтар үшін қазақ тіліндегі оқулықтар мен әдебиеттер
жіберіп тұрудың жолдарын қарастырады. Сонымен қатар шығармашылық ұжымдардың бір-
бірімен тұрақты түрде байланыстар жасап, келіп кетулеріне жол қойылатын болады.27
Сонымен қатар екі ел арасындағы қатынаста гуманитарлық ынтымақтастық айрықша
маңызға ие. Екі ел арасындағы мәдени-гуманитарлық қарым-қатынастарды жандандыру,
оның ішінде Орталық Монғолиядағы көне түрік тарихи ескерткіштерінің көшірмесін жасау
мәселесі шешімін табуда. Моңғол жастарының Қазақстанның университеттерінде окуы
жөнінде нақты шешімдер іске асырылуда.
Моңғолияның негізгі сауда әріптестері
2002 ж, млн.долл.
Мемлекеттер Экспорт %
Барлығы 500,9 100,0
Қытай 212,2 42,4
АҚШ 158,4 31,6
Ресей 43,1 8,6
Оңтүстік Корея 22,3 4,5
Австралия 17,7 3,5
Ұлыбритания 17,5 3,5
Италия 8,6 1,7
Жапония 6,3 1,3
Германия 2,7 0,5
Нидерландия 2,5 0,5
Жалпы 491,3 98,1
Басқалары 9,6 1,9
Мемлекеттер Импорт %
Барлығы 659,0 100,0
Ресей 224,6 34,1
Қытай 160,8 24,4
Оңтүстік Корея 80,3 12,2
Жапония 40,6 6,2

Германия 29,6 4,5
АҚШ 23,0 3,5
Сингапур 11,0 1,7
Австралия 11,0 1,7
Қазақстан 7,0 1,0
Белоруссия 5,6 0,8
Жалпы 593,5 90,1
Басқалары 65,5 9,9
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
• 1. Монгол улсын түүх УБ, 2005
• 2. Tabea Hueberlein. “Die Mongolei und ihre Aussenbeziehungen seit 1990: Der beschwerliche Weg durch das Interessensgeflecht internationaler Akteure”
• 3. Должикова.О, Каукенов.Д “Страны Азий в условиях глобализаций” Алматы, 2007
• 4. Тумур Цэрэндорж , Досым Сатпаев. Монголия и Казахстан. Сравнительный политический анализ «Мегаполис» 2007.02.05
• 5. Грайворонский.В.В Десять лет по пути реформ. \\ Азия и Африка 2001. №1
• 6. Монгол Улсын Үндсэн Хууль
• 7. Гуудайн Тумурчулуун. Процесс принятия решений в малых государствах Москва , 1999
• 8. Д.Баярхүү “Евразийн геополитик, олон улсын харилцаа: одоо ба ирээдүй” УБ, 2002
• 9. http://www.extmin.mn/foreign%20blue%20book%20eng.pdf
• 10. Цыганков.А.П . Ганс Моргентау: взгляд на внешнюю политику (Власть и демократия): М. 1992..
• 11. Монгол улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөр 1999, 2000он
• 12. Монгол улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлал, ”Ардын эрх” 1994, №146
• 13. Х.Олзвой “Монгол улсын геополитик, хөгжлийн 1990-д оны онцлог” ”Дорно-Өрнө”, №12, 1997
• 14. Л.Эрдэнэчулуун. Монгол улсын стратегийн сонголт ,”Дорно-Өрнө” 1997, №12
• 15. Б.Санжмятав “Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага ба Монгол” \\Өнөөдөр 2005.07.04
• 16. Б.Батбаяр. Даяаршил ба Монгол улс. Улаанбаатар 1998
• 17. Яскина.Г.В Россия Монголия: Прагматизм –основа обновления отношений. \\Азия и Африка\\ 2002. №6
• 18. Родионов В.А. Трансформация российско-монгольских отношений в постсоциалистический период ( политологический анализ )
• 19. “Найрсаг харилцаа ба хамтын ажиллаганы хэлэлцээр” гадаад харилцааны яамны архив
• 20. Ардын эрх 15.11.1996
• 21. www.mongoliaembassychina.org
• 22. www.mongolia-gateway.mn/modules.php
• 23. Бжезинский.З Выбор: мировое господство или глобальное лидерство
• 24. Монгол Улсын Гадаад Бодлогын Хөх Ном
• 25. Ж.Петер Пхам "Вашингтон Таймс” 2008. 02. 21
• 26. Зууны мэдээ №225 2007.03.24
• 27.. Егемен Қазақстан №254-256 2007.08.15
• 28. Қазақстан және әлем елдері
• 29. “Mongolian Foreign Policy Blue Book“ 2000.
• 30. Іnternationale politik. 2001\07
• 31. KH. Bayasakh Mongolia and Russia-China on the Eve of the new Millenium. The school of foreign service, National University of Mongolia. 1999.
• 32. Джагаева О.А. Россия и Монголия: очерк истории взаимоотношений в последней четверти XX столетия. – М.: Научное издание, 2003.
• 33. Ц.Гомбосүрэн “Олон тулгуурт гадаад бодлого-үндэсний аюулгүй байдлын чухал хүчин зүйл” 1\1998
• 34. 1990 оны олон улсын харилцааны хандлагууд, Монгол улс ихгурнуудийн харилцаа (Современные тенденция международных отношений, взаимоотношениявеликих держав и Монголия). УБ., 1995
• 35. Пунсалмаагийн Очирбат “ Тэнгэрийн цаг ” Улаанбаатар, 1996
• 36. Б.Батбаяр “ Манай зууны хөрөг ”, 1997
• 37. Джагаева.О.А Россия и Монголия: новый этап культурного сотрудничества \\ Азия Африка 2001 №2 ст.56-60
• 38. Яскина. Г.В Россия Монголия: Прагматизм –основа обновления отношений. \\Азия и Африка 2002.№6 ст. 16-22
• 39. ХХ зууны Монгол ( Монголия в ХХ в.) / Под ред. Л. Санждорж. УБ.,1995.
• 40. Ганжуров В.Ц. Россия - Монголия: история, проблемы, современность. Улан-Удэ, 1997
• 41. Батбаяр Б. ХХ зууны Монгол: нүүдэл суудал, гарз олз (Монголия ХХ века: кочевье и оседлость. Утраты и приобретения). Сеул, 1996
• 42. Лхамсурен Б. Монголын гадаад орчин төрийн тусгаар тогтнол (Внешняя среда Монголии и ее государственная независимость). УБ., 1995.
• 43. Грайворонский В.В. Перспективы отношений России других стран членов СНГ с Монголией после распада СССР // Россия-Азия: состояние и перспективы отношений. М., 1995.
• 44. Udo. B. Barkmann, Die Beziehungen zwischen der Mongolei und der VR China (1952-1996). Versuch einer Anamnese. - Hamburg: Institut fuer Asienkunde, 2001. - S. 144-181, 183-188 (Mitteilungen des Instituts fuer Asienkunde Hamburg; Nr. 338)
• 45. Batbayar, Tsedendamba: Geopolitics and Mongoliaґs search for post-soviet identity. – In:Eurasian Geography and Economics, 43 (June 2002) 4, S. 323-335
• 46. Галиймаа Н. Монгольско-американские отношения в XX веке: их возникновение, развитие и стоявшие перед ними проблемы – Улан-Батор, 2001. – С.31
• www.mfa.gov.mn
• http://www.auswaertiges-amt.de/www/de/laenderinfos/laender/laender_ausgabe_html?type_id=9&land_id=115
• www.un-mongolia.com
• http://www.weltpolitik.net/regionen/russland/article/1735.html
• http://www.extmin.mn/foreign%20blue%20book%20eng.pdf
• www.philos.msu.ru/fac/dep/scient/autoreferates/0612rodionov.pdf
• www.mongolia-gateway.mn/modules.php?
• www.mit.pmis.gov.mn/modules.php?
• www.mongoliaembassychina.org
• www.ruvr.ru/main/
• www.parl.gov.mn
• www.mongolei.de
• http://www.extmin.mn/concept_of_national_security_ofm.htm
• www.philos.msu.ru/fac/dep/scient/autoreferates/0612rodionov.pdf

Ұқсас жұмыстар

Ресей Федерациясы жайлы

Қазақстанға тікелей инвестиция берушілердің тізімінің басында АҚШ орналасқан, одан кейін

Қазіргі кезде АҚШ

Қазақстан - Ресей байланысы

Транспорт

Қазақстанның сыртқы саясатындағы басты мақсат - бейбітшілік, соғысты болғызбау

Қазақстан мен Ресей реформалары

Қатысушы аймақтар

Рахат акционерлік қоғам

Жібек жолы бағдарламасы

Пәндер