Қазақ халқынын қалыптасуы және Қазақ хандығының құрылуы

Қазақ халқынын қалыптасуы және Қазақ хандығының құрылуы.

1. Қазақ хандығының құрылуы.

2. Қазақ халқының шығу тегіндегі антропологиялық және этникалық жақтары.

3. Қазақ халқының құрылуының негізгі кезеңдері және этнос ретінде қалыптасуының аяқталуы.

Қазақ хандығынын құрылуы. Жәнібек пен Керей.

Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерiнде XIV-XV ғасырларда орын алған әлеуметтiк-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды қоғамдық құбылыс.

Өндiргiш күштердiң дамуы, феодалдық топтардың тәуелсiздiкке ұмтылуының, негiзінде Әбiлхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстын өршуi, әлеуметтiк қайшылықтардын үдеуi XV ғасырдын екiншi жартысында бұл мемлекеттердiң құлдырауына әкеп соктырды.

Жәнібек қазақ хандығынын туңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы.

Қазақ хандығының құрылуына XV ғасырдың екiншi жартысында Қазақстан жерiнде екi мемлекеттiң - Әiлхайыр хандығы (Көшпелi өзбек мемлекетi) мен Моғолстанның iшкi саяси ахуалы накты жол ашты.

«Қазақ» этнонимiнiн пайда болуы.

XV ғасырдын аяғында «өзбек» деп аталып келген Өзбек ұлысының бiрталай халқы Шайбани хан Орта Азияны жаулап алғаннан кейiн сонда коныс аударған, ал Қазақстан аумағында қалған көшпендiлер «өзбек-қазақ» деген атауға ие болды.

«Қазақ» атауының шығу тегiне байланысты академик В. В. Вельяминов-Зернов атаудың накты тусiнiгiн «қазақ - өзiндiк тұрмыс-салты бар, көшпендiнiң еркiн де тәуелсiз салтын ұстанатын адам дегендi бiлдiредi» деп тужырымдайды.

Қазақ хандығының жүздерi

Қазақ халкының кұрылу процесi этникалық территориясының қалыптасуымен қатар жүргізілді.

Қазақстан территориясын этносаяси және шаруашылық жургiзу ерекшелiктерiне байланысты

Ұлы жүз,

Орта жүз және

Кiшi жүз болып үшке бөлiндi.

Жүз деген уғымнын өзi халыктың «бөлiгi»,

«бұтағы», «тармағы» дегендi, бiлдiредi.

Ұлы жуздiн, Орта және Кiшi жүздердiң қашан құрылғаны жөнiнде накты мәлімет жоқ, бүл туралы бiр бiрiне қарама-қайшы келетiн пiкiрлер кездеседi.

Ұлы жуз Сырдарияның орта ағысынан Жетiсуға дейiнгi аймактарды қамтыды.

Онын курамына: үйсiн, қаңлы, дулат, албан, суан, ысты, шапырашты, жалайыр, ошақты, шанышқылы, сіргелі, қатаған т. б. рулар кіреді.

Орта жүз Орталық және Солтүстiк-Шығыс Қазақстанды қамтыған, құрамына:

қыпшақ, арғын, (тарақты), найман, қоңырат, керей, уақ рулары жатады.

Кiшi жүз Сырдариянын төменгi ағысын, Арал теңiзi жағалауын, Каспий маңы ойпатын қоныстанған, құрамында:

3 үлкен ата : 1. Байұлы,

2. Жетіру.

3. Әлімұлы

Байұлының құрамындағы рулар:

адай, жаппас, алаша, берiш, шеркеш, есентемiр, алшын, байбақты, ысық, таз, масқар, қызылқұрт.

Жетірудың құрамындағы рулар:

табын, тама, жағалбайлы, рамадан, кердері, керейіт, телеу.

Әлімұлыныңы құрамына кіретін рулар:

Қаракесек, қарасақал, кете, төртқара, шөмекей, шекті.

Қазақ халқының қалыптасуы

Қазақ халқының шығу тегіндегі антропологиялық және этникалық жақтары

Қазақ халқының құрылуының негізгі кезеңдері және этнос ретінде аяқталуының қалыптасуы.

Халықтың қалыптасуы туралы түсінік

Әрбір халықтың жеке халық болып қалыптасуы үшін көптеген тарихи кезеңдерді басынан өткізуіне тура келеді. Бұл күрделі процесс бір немесе екі ғасырдың ішінде болмайды, халық болуы үшін бірнеше ғасырларды керек етеді.

Қазақстан жерінде халық болып құрылу процесі алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, оан кейін қола дәуірі мен (б. з. д. ІІ-І м. ж. кезеңі) темір дәуірі (б. з. д. VII-IV) кезеңдермен, немесе бұлкезде өмір сүрген ру-тайпалардың өсіп-өркендеуінен басталды. Олар Қазақстанның ұлан ғайыр территориясын ежелден мекендеген байырғы (автохонды) тайпалар мен тайпалар бірлестігінен құралған.

Қазақ халқының шығу тегі

Қазақ халқының бастауы болып табылатын, сақ тайпаларының тікелей жалғасы болып үйсін, қаңлы тайпалары саналады.

Қазақстанның ертедегі тарихын екі аумақтық кезеңге: үндіеуропалық және түріктік кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде лингвистикалық тіл жағынан Қазақстан тұрғындары үндіеуропалық топтың ежелгі иран тобына кіреді, яғни бұл кез б. з. д. ІІІ-І мыңжылдықты қамтиды

Екінші кезеңде Қазақстан территориясында шығыс жатқан көптеген көптеген көшпелі тайпалардың соның ішінде ғұндардың Батысқа қарай қоныс аударуына байланысты, сақ және сармат тайпаларының жалғасы - үйсін мен қаңлылар ғұн тайпаларымен араласып, ассимиляцияға түскен.

Қазақ халқының шыққан тегі туралы көптеген аспектілері ішінен өзекті ретінде лингвистикалық және антропологиялық мәселелерін бөлшектеп алған жөн. Орта Азия мен қазақстан өңірінде осы екі процестің екеуіде қатар дамып отырған.

Қарахан феодалдық мемлкеті қазақ халқының қалыптасуына ықпал еткен. Бұл мемлекеттің кезінде халық болып қалыптасу пісіп-жетіліп, қалалық өмір өркендеп, отырықшылық жанданып, қолөнер дамып, көрші жатқан елдермен сауда қатынасы артып, жалпы мәдени-экономикалық даму өскен.

Қарахан мемлекетінде феодалдық қатынастар түрі қоғамның барлық саласын қамтыды. Шығыстан моңғол тектес көшпелі халықтардың жасаған шапқыншылығы Оңтүстік және оңтүстік Шығыс Қазақстанның қалыптасқан этникалық жайына оншалықты өзгеріс жасай алған жоқ.

Қазақ халқының қалыптасуындағы қиыншылықтар

Алтай жақтан ығыса келіп, өздерінің мемлекеттік бірлестігін құрған Наймандар мен керейлер Қарахан мемлекетінің этникалық құрамына елеулі әсерін тигізді. Кейіннен найман және керей тайпаларының атауы сол күйінде қазақтың генеологиялық құрылымына енді.

Қазақ халқының қалыптасуын моңғол шапқыншылығы тас-талқан етіп қиратты. Нәтижесінде қазақ жерінде этникалық бірлестіктердің құрамы бұзылып, халық болып қалыптасу процесі XV ғасырға дейін немесе 200 жылдай уақытқа кешеуілдеді.

Қазақ халқының құрылуының негізгі кезеңдері және этнос ретінде аяқталуының қалыптасуы

Моңғол шапқыншылығы салдарынан Қазақстан жеріндегі ру-тайпаларының арасында тарихи қалыптасқан жағрафиялық ортақтастық мәдени-экономикалық байланыстар бұзылды. Моңғол басқыншылары көптеген қалалар мен елді мекендерді, егіншілік ошақтарын алқандап, өлкенің өндіргіш күштерін күйзелтті.