Қазақ ертегілерінің түрлері, құрылымы және тәрбиелік-әдеби маңызы

Ертегілер

Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол орын алған және халықтың жазу-сызу өнері болмаған кезінде ауызша шығарған күрделі шығармасының бір түрі - ертегілер.

Ертегі - ауыз әдебиетінің көлемді саласының бірі. Ертегілер - бірнеше ғасырлардың жемісі. Өз халқымыздың тарихын, тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын, нанымын, дүние танушылық көзқарастарды ертегілерден көреміз. Өйткені ертегі - өткендегі өмірдің елесі. Қазақтың тұрмыс-салтын кеңінен шолып, мол қамтыған ауыз әдебиетінің ең көлемді, бай түрі ертегілер болып саналады. Балалар өмірінде де алатын орны ерекше.

Ертегілер көбінесе қара сөз түрінде айтылады. Кейде өлең сөз түрінде де кездеседі. Бұған біз ертегілерді оқу барысында көз жеткіземіз.

Ертегілердің, әдетте, бастаулары ұқсас: “Баяғы өткен заманда бір кемпір мен шал болыпты” немесе “Ерте-ерте, ертеде, ешкі құйрығы келтеде”, т. б. Басталады. Бұл - ертегінің өзіне тән кіріспесі, ерекшелігі болып табылады, ауыз әдебиетінің ешбір басқа түрі, жанры олай басталмайды. Ертегілер “Сөйтіп мұратына жетіпті” деп үнемі жақсылықпен аяқталады.

Өйткені, ертегінің образдарынан біз халық арманын көреміз, ал арман тек қана жақсы болады.

Қазақ ертегілерінің зерттелуі

Қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып, хатқа түсуі, баспа жүзіне шығуы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Зерттеушілер: Ш. Уалиханов, Г. Н. Потанин, В. В. Радлов, Ә. Диваев, Б. Даулыбаев, О. Әлжанов, Ж. Айманов, Б. Досымбеков, М. Ибрагимов.

Осы аталған адамдар сол кезде орынборда, Омбыда, Қазанда, Астрахань мен Ташкентте шығатын газет-журналдар бетінде қазақ ертегілерін үнемі жариялап отырады. Олар өздері жинаған ертегілерді не орысша, не қазақша бастырады, кейде бір тілде ғана шығарады. Ертегілерді қазақша шығаратын болса, онда қысқаша мазмұнын орысша аударады. “Дала уәлаяты” газетінде, “Торғай облыстық ведомосында”, “Ақмола облыстық ведомосында”, “Орынбор газетінде”, “Орынбор губерниялық ведомосында”, “Астрахань газетінде” үзбей басылып тұрады.

Ертегілердің балалар тәрбиесіне беретін орны

Ертегіден халықтың әр кездегі тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, ой-арманы, дүние танудағы түсінігі мен көзқарасы т көрініп отырады. Сондықтан да ертегілердің балалар өмірінде маңызы ерекше болып келеди. Қай ертегіні алсақ та балалардың қиялын дамытатын, жалпы балалар тілінде жазылатын тұрмыс салт жыры.

Ертегілердің құрылысы

Қандай ертегіні алсақ та, ол белгілі бір сюжетке құрылады, өзінше басталуы, аяқталуы болады. Бұл балаларға тез ұғыну, оңай түрде жеткізілуіне, балаларды қызықтырып, ертегіні оқуға немесе тыңдауға шақырады.

“Ертек, ертек ерте екен,

Ешкі жүні бөрте екен . . . ”

“Ерте, ерте, ертеде

ешкі құйрығы келтеде . . . ”

“Ертеде бір бай болыпты, бір перзентке зар болыпты . . . ”

“Бұрынғы өткен заманда . . . ”

“Баяғы өткен заманда”

Ертегі

Халық ауыз әдебиетінің көне мұрасы

Тәрбиелік мәні бар

Балалар тәрбиесінде орны ерекше

Өзіндік түрлері бар

Халықтың тұрмыс-тіршілігі бейнеленген

Қиял-ғажайып ертегілер

Қиял-ғажайып ертегілерінің жағымды кейіпкерлері қарапайым адамдар болып отырады. Олар алдына қойған мақсатына жету үшін, табиғат сырын танып-білу, тұрмыс-тіршілік ету, жауларын жеңу үшін күреседі. Көптеген қиыншылықтарды басынан кешіре отырып, ақырында, мақсат-мұратына жетеді, біртіндеп табиғат сырын ұғына бастайды, қандай жаулары болса да талқандап жеңіп жүреді. Балалардың қиялын дамытады.

Ертегідегі қарама-қарсы кейіпкерлерді тап:

Хайуанаттар туралы ертегілер

Хайуанаттар ертегілері

Бұл топтағы ертегілердің де алғашқы үлгілері өте ерте заманда туған. Ертедегі адамдар өздерінің күн көрісі үшін төрт аяқты хайуандарды пайдалану, оларды үйрету, асырау жайын қарастырған. Және әрбір хайуанат туралы, оның қасиеті туралы түрлі мифтік ұғым-түсініктер ойлап шығарған. Бұл ертегілер балаларға танымдық қызмет етеді. Яғни хайуанаттармен танысу, олардың мифтік аңыздарын баяндап айтады. Балаларға жануарларды қорғауға, олардың қасиетін аңыз ретінде түсіндіреді.

Хайуанаттар туралы ертегілердің негізгі кейіпкерлері - хайуанаттар, жан-жануарлар мен түрлі аң-құстар. Олар ертегіде адамша сөйлеп, адамша өмір сүреді. Сол арқылы адам арсында болатын түрлі оқиғаларды көрсетіп, жаман қылықтарын әшкерелейді, еңбексүйгіштікті, батылдықты, балаларға әңгімелейді. Ертегілерде түлкі - айлакер, қу, сұм; арыстан - зорлықшыл, қиянатшыл, озбыр; қоян - қорқақ, қой - момын; қасқыр - зұлым, жауыз адамның мінезін білдіреді.

“Бозінген” ертегісі

Жоспар:

Бағланбайдың түйесі

Жетім баланың ақылы

“Басы алтын, арты күміс ботаның тууы”

Саудагерлердің айласы

Бозінгеннің жоқтауы

Бағланбайдың екі ұлы

Бозінгеннің ботасымен табысуы

Бозінгеннің зары

Мен ботамнан айрылған,

Қарайлап, мойын қайрылған,

Сағынып, зарлап егілген,

Көзімнен жасым төгілген . . .

Не жазығым бар еді?!

Екі көзді сел алып,

Жылай, жылай шөл алып,

Тілек тілеп зарласам,

Тілегімді берер ме?

Ботақаным келер ме?

Тұрмыс-салт ертегілері

Бұл топқа кіретін ертегілерді ескі заманнан бастап, соңғы кезге дейінгі халық өмірінің әр алуан жақтары қамтылады. Оларда халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, дүние танудағы көзқарасы, арман-мүддесі суреттеледі.

Шыншыл (тұрмыс-салт) ертегілерде - жағдай еш қиялсыз, жер бетінде, адам арасында болады. Адамдардың жаман-жақсы қасиеттерін, тапқырлық-аңқаулықтарын, т. б. қасиеттерін суреттейді. Сол арқылы балаға жаксы мен жаман қасиеттерді баяндайды.

“Аяз би” ертегісі

Мадан ханның жарлығы

Уәзірлердің хан жарлығын орындауы

Жаманға кез болуы

Мадан хан мен Жаманның жолығуы

Мадан ханның Жаманды сынауы

Жаманның Меңді сұлу қызға баруы

Аяз бидің “барса-келмеске” кетуі

Уәзірлерге сазайын беруі

“Аяз би” ертегісі

Суреттегі заттар ертегінің қай жерінде кездеседі?

Олардың мағынасы не?

“Аяз би” ертегісі

“Әділ, турашыл бол, баймын деп аспа, ханмын деп таспа”

Аяз би әліңді біл,

құмырсқа жолыңды біл

Батырлар жыры

Қазақ фольклоры көлемінің молдығы, мазмұндылығы және көркемдігінің көлемдігі жағынан еш халықтың рухани мұраларынан кем түспейді.

Жұртшылығымызға мәлім батырлар жырларының арасында бірнеше ғана эпизодтан құралған туындылар немесе батырдың бір ғана ерлігін көрсететін қысқа да, әлденеше ерлік оқиғаларды бір адамның басына жинақтап, композициялық жағынан ажырамас бір бүтін дәрежесіне көтерілген күрделі де кесек ауқымды туындылар