Хайуанаттар ертегілері

Презентация қосу

Ертегілер
• Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол
орын алған және халықтың жазу-сызу
өнері болмаған кезінде ауызша
шығарған күрделі шығармасының бір
түрі – ертегілер.
• Ертегі – ауыз әдебиетінің көлемді
саласының бірі. Ертегілер – бірнеше
ғасырлардың жемісі. Өз халқымыздың
тарихын, тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын,
нанымын, дүние танушылық
көзқарастарды ертегілерден көреміз.
Өйткені ертегі - өткендегі өмірдің елесі.
Қазақтың тұрмыс-салтын кеңінен шолып,
мол қамтыған ауыз әдебиетінің ең көлемді,
бай түрі ертегілер болып саналады.
Балалар өмірінде де алатын орны ерекше.
Ертегілер көбінесе қара сөз түрінде айтылады.
Кейде өлең сөз түрінде де кездеседі. Бұған
біз ертегілерді оқу барысында көз жеткіземіз.
Ертегілердің, әдетте, бастаулары ұқсас:
“Баяғы өткен заманда бір кемпір мен шал
болыпты” немесе “Ерте-ерте, ертеде, ешкі
құйрығы келтеде”, т.б. Басталады. Бұл –
ертегінің өзіне тән кіріспесі, ерекшелігі болып
табылады, ауыз әдебиетінің ешбір басқа түрі,
жанры олай басталмайды. Ертегілер “Сөйтіп
мұратына жетіпті” деп үнемі жақсылықпен
аяқталады.
Өйткені, ертегінің образдарынан біз халық
арманын көреміз, ал арман тек қана жақсы
болады.
Қазақ ертегілерінің зерттелуі
Қазақ ертегілерінің ел арасынан
жиналып, хатқа түсуі,баспа жүзіне
шығуы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
басталады. Зерттеушілер: Ш.Уалиханов,
Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваев,
Б.Даулыбаев,О.Әлжанов, Ж.Айманов,
Б.Досымбеков, М.Ибрагимов.
Осы аталған адамдар сол кезде орынборда,
Омбыда, Қазанда, Астрахань мен Ташкентте
шығатын газет-журналдар бетінде қазақ
ертегілерін үнемі жариялап отырады. Олар
өздері жинаған ертегілерді не орысша, не
қазақша бастырады, кейде бір тілде ғана
шығарады. Ертегілерді қазақша шығаратын
болса, онда қысқаша мазмұнын орысша
аударады. “Дала уәлаяты” газетінде, “Торғай
облыстық ведомосында”, “Ақмола облыстық
ведомосында”, “Орынбор газетінде”, “Орынбор
губерниялық ведомосында”, “Астрахань
газетінде” үзбей басылып тұрады.
Ертегілердің балалар
тәрбиесіне беретін орны
Ертегіден халықтың әр кездегі тұрмыс-
тіршілігі, қоғамдық өмірі,ой-арманы, дүние
танудағы түсінігі мен көзқарасы т көрініп
отырады. Сондықтан да ертегілердің
балалар өмірінде маңызы ерекше болып
келеди. Қай ертегіні алсақ та балалардың
қиялын дамытатын, жалпы балалар
тілінде жазылатын тұрмыс салт жыры.
Ертегілердің құрылысы
Қандай ертегіні алсақ та, ол белгілі бір сюжетке құрылады,
өзінше басталуы, аяқталуы болады. Бұл балаларға тез
ұғыну, оңай түрде жеткізілуіне, балаларды қызықтырып,
ертегіні оқуға немесе тыңдауға шақырады.

1. “Ертек, ертек ерте екен,
Ешкі жүні бөрте екен...”
2. “Ерте, ерте, ертеде
ешкі құйрығы келтеде...”
3. “Ертеде бір бай болыпты, бір перзентке зар болыпты...”
4. “Бұрынғы өткен заманда...”
5. “Баяғы өткен заманда”
Ертегілердің
негізгі түрлері

Хайуанаттар
Тұрмыс-салт
Қиял-ғажайып жайындағы
ертегілер
ертегілер ертегілер

“Ер Төстік”,
“Бозінген”,
“Керқұла атты “Аяз би”,
“Сырттандар”,
Кендебай”, “Қаңбақ шал”,
“Мақта қыз бен мысық”
“Күн астындағы “Ұр тоқпақ”
Күнікей қыз”
Қиял-ғажайып Хайуанаттар туралы Тұрмыс-салт
ертегілер ертегілер ертегілер

Ертедегі Халық
адамдардың жан-жануарлардың
Халық өзінің
болмыс жайындағы мінездері арқылы
дүниетанудағы
сезімінен, әр түрлі адамдардың
қоғам тіршілігіндегі,
қауіп-қатерлерден бойындағы жақсы
үй тұрмысындағы
құтылу, мінез-құлықтарды,
іс-әрекетін барлық
тіршілік ету, сол сияқты
мұң-мүддесін,
табиғат сырын танып олардың бойындағы
күрес-тартысын,
білу және оны өзіне мінін, кемшіліктерін,
талап-тілегін
бағындыру мінезіндегі
осы ертегілерге
жайындағы ерсілік-оғаштықтарды
жиып түйген
арман-қиялынан тұспалдаған
туған
Халық ауыз әдебиетінің көне
мұрасы

Тәрбиелік мәні
Балалар
бар
Ертегі тәрбиесінде
орны ерекше

Өзіндік түрлері
Халықтың тұрмыс-
бар
тіршілігі
бейнеленген
Қиял-ғажайып ертегілер
Қиял-ғажайып ертегілерінің жағымды
кейіпкерлері қарапайым адамдар болып
отырады. Олар алдына қойған мақсатына
жету үшін, табиғат сырын танып-білу, тұрмыс-
тіршілік ету, жауларын жеңу үшін күреседі.
Көптеген қиыншылықтарды басынан кешіре
отырып, ақырында, мақсат-мұратына жетеді,
біртіндеп табиғат сырын ұғына бастайды,
қандай жаулары болса да талқандап жеңіп
жүреді.Балалардың қиялын дамытады.
Ертегідегі қарама-қарсы
кейіпкерлерді тап:
Хайуанаттар ертегілері
Бұл топтағы ертегілердің де алғашқы үлгілері
өте ерте заманда туған. Ертедегі адамдар
өздерінің күн көрісі үшін төрт аяқты
хайуандарды пайдалану, оларды үйрету,
асырау жайын қарастырған. Және әрбір
хайуанат туралы, оның қасиеті туралы түрлі
мифтік ұғым-түсініктер ойлап шығарған.Бұл
ертегілер балаларға танымдық қызмет етеді.
Яғни хайуанаттармен танысу, олардың мифтік
аңыздарын баяндап айтады. Балаларға
жануарларды қорғауға, олардың қасиетін
аңыз ретінде түсіндіреді.
Хайуанаттар туралы ертегілердің негізгі
кейіпкерлері – хайуанаттар , жан-
жануарлар мен түрлі аң-құстар. Олар
ертегіде адамша сөйлеп, адамша өмір
сүреді. Сол арқылы адам арсында
болатын түрлі оқиғаларды көрсетіп,
жаман қылықтарын әшкерелейді,
еңбексүйгіштікті , батылдықты,
балаларға әңгімелейді. Ертегілерде
түлкі – айлакер, қу, сұм; арыстан –
зорлықшыл, қиянатшыл, озбыр; қоян –
қорқақ, қой – момын; қасқыр – зұлым,
жауыз адамның мінезін білдіреді.
“Бозінген” ертегісі
Жоспар:
1. Бағланбайдың түйесі
2. Жетім баланың ақылы
3. “Басы алтын, арты күміс ботаның
тууы”
4. Саудагерлердің айласы
5. Бозінгеннің жоқтауы
6. Бағланбайдың екі ұлы
7. Бозінгеннің ботасымен табысуы
Бозінгеннің зары
- Мен ботамнан айрылған,
Қарайлап, мойын қайрылған,
Сағынып, зарлап егілген,
Көзімнен жасым төгілген...
Не жазығым бар еді?!

Екі көзді сел алып,
Жылай, жылай шөл алып,
Тілек тілеп зарласам,
Тілегімді берер ме?
Ботақаным келер ме?
Тұрмыс-салт ертегілері
Бұл топқа кіретін ертегілерді ескі
заманнан бастап, соңғы кезге
дейінгі халық өмірінің әр алуан
жақтары қамтылады. Оларда
халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-
тіршілігі, дүние танудағы көзқарасы,
арман-мүддесі суреттеледі.
Шыншыл (тұрмыс-салт) ертегілерде
– жағдай еш қиялсыз, жер бетінде ,
адам арасында болады.
Адамдардың жаман-жақсы
қасиеттерін, тапқырлық-
аңқаулықтарын, т.б. қасиеттерін
суреттейді. Сол арқылы балаға
жаксы мен жаман қасиеттерді
баяндайды.
“Аяз би” ертегісі
1. Мадан ханның жарлығы
2. Уәзірлердің хан жарлығын орындауы
3. Жаманға кез болуы
4. Мадан хан мен Жаманның жолығуы
5. Мадан ханның Жаманды сынауы
6. Жаманның Меңді сұлу қызға баруы
7. Аяз бидің “барса-келмеске” кетуі
8. Уәзірлерге сазайын беруі
“Аяз би” ертегісі
• Суреттегі заттар
ертегінің қай жерінде
кездеседі?
• Олардың мағынасы
не?
“Аяз би” ертегісі
• “Әділ, турашыл бол, баймын деп аспа,
ханмын деп таспа”
• Аяз би әліңді біл,
құмырсқа жолыңды біл
Қазақ фольклоры көлемінің молдығы,
мазмұндылығы және көркемдігінің
көлемдігі жағынан еш халықтың рухани
мұраларынан кем түспейді.
Жұртшылығымызға мәлім батырлар
жырларының арасында бірнеше ғана
эпизодтан құралған туындылар немесе
батырдың бір ғана ерлігін көрсететін
қысқа да, әлденеше ерлік оқиғаларды бір
адамның басына жинақтап,
композициялық жағынан ажырамас бір
бүтін дәрежесіне көтерілген күрделі де
кесек ауқымды туындылар
Жырда батырдың ғажайып тууы, ата-
анасы, балалық шағы,
қаһармандықпен үйленуі, оның
Қазанмен, Алшағырмен, Көбіктімен
т.б. сыртқы дұшпандармен
соғыстары, Қарлығамен арадағы
қарым-қатынасы жан-жақты
суреттеледі. Жырдың негізгі
тақырыбы – ел тәуелсіздігі үшін
жасалған ерлік, идеясы – ел
қорғауға шақыру.
“Ер Тарғын” жыры
“Ер Тарғын” – қазақтың батырлық
жырларының ішіндегі ең көрнектілерінің
бірі. Негізгі тақырыбы – Отан қорғау
идеясы, ел бірлігі. “Ер Тарғын” жыры
ХҮІІ – ХҮІІІ ғасырларда туған болуы
керек. Жыр ауызша айтылып, кеңінен
тарап, әр түрлі жыршылардың
өңдеуінен өткен, көп нұсқалы туындыға
айналған.
“Қобыланды батыр”жыры
“Қобыланды батыр” жыры
Қарастыратын мәселелер:

• Жырдың қаһармандық сипаты,
елжандылық мәні;
• Қобыландының адамгершілік тұлғасы;
• Ақылды жар Құртқа мен ер қанаты
Тайбурылдың жырдағы орны, олардың
суреттелу шеберлігі;
• Тайбурылдың шабысы;
Қобыланды
батыр

Ақылы.
“Ақыл – дария, Сезім.
алсаң да Мақсаты. Отанын, Зұлымдық.
таусылмайды, Елін, жерін ата-анасын, “Біреуге ор қазба,
Жер – қазына, дұшпандардан жарын өзің түсерсің”.
саусаң да қорғау. сүйеді.
таусылмайды”.
“Тайбурылдың шабысы”
“Шырағым, Бурыл, шүу!” – деді,
Құбылып Бурыл гуледі,
Табаны жерге тимеді.

Тау мен тасты өрледі,
Төрт аяқты сермеді,
Құлақтың түбі терледі,
Тер шыққан соң өрледі,
Қырды көзі көрмеді.
Көлденең жатқан көк тасты
Тіктеп тиген тұяғы
Саз балшықтай иледі.

Қараша емес, қауыс-ты,
Қоңыраулатып дауысты,
Жақын қылды алысты.

Берсін кімге намысты,
Күн төбеден аумай-ақ,
Түзеді Бурыл шабысты.
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі:
1. “Қазақ балалар хрестоматиясы” 1-кітап, Алматы, 2004ж.;
2. М.Ғабдуллин “Қазақ халық ауыз әдебиеті”;
3. “Батырлар жыры” 1-2 том, “Жазушы”, Алматы, 2006ж.;
4. “Оқушыларға батырлар жырын оқыту” – Д.Ипакова // “Қазақ
тілі мен әдебиеті” № 5, 2004;
5. “Батырлар жырының зерттелуі” // А.Көшекова “Қазақ тілі мен
әдебиеті” № 2, 2001.
6. “Керқұла атты Кендебай” ертегісін оқыту // А.Рысқалиева
“Қазақ тілі мен әдебиеті” № 4 2003
7. “Аяз би” ертегісі // А.Сұлтанқұлов “Қазақ тілі мен әдебиеті” №
8 2005
8. “Батыр ел қорғаны” // М.Қасымжанова “Қазақ тілі мен
әдебиеті” № 10 2006
9. Қазақ тілі мен әдебиеті бағдарламасы Алматы 2003

Ұқсас жұмыстар

Халық ауыз әдебиетін оқыта отырып, оқушыларды шығармашылық өнерге баулу

Өтірік өлең

ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА

ЕРТЕГІ - ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ІШІНДЕ АТАДАН БАЛАҒА

Математика - Қайталау (Мектепалды даярлық тобы)

Орал экологиялық орталығында мекендейтін хайуанаттар

Хайуанаттар әлемінде

Жыл мезгілдері жайлы

Қазақ ауыз әдебиеті(халық поэзиясы, фольклоры) — қазақ халқының бұқаралық көркем сөз шығармашылығы

Қазақ халық әдебиеті

Пәндер