Қоныстанған жерлері

Презентация қосу

Қоныстанған
жерлері:
Б.з.б. 1 мың
жылдықта
Солтүстік
Үндістанды,
Ауғанстанды,
Орта Азияны
және
Қазақстанның
оңтүстігін
қамтитын кең-
байтақ аумақта
өмір сүрген.
Ғұндар - көшпелі халық. Ғұндар тәңірілік дінді
ұстанып, түркі жазуын тұтынған. Сөйлеу тілі де түркі
тілі болған. Шығыста Мөде «шыгыс ху» тайпаларын
бағындырды, ал оның құрамына, шамамен алғанда,
Керулен және Онон алқаптарында мекендеген сянби
және ухуань тайпалары кіретін еді. Мөде батыста
юеди (юечжи) тайпаларына қарсы жорықтар жасады.
Бұл кезде қазіргі Кореядан Тибетке және Шығыс
Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысына дейін созылып
жатқан аумақ ғұн шаньюйлерінің қол астына түсті, ал
солтүстікте ғұн конфедерациясына біріккен тайпалар
Байкалдан арғы оңтүстік аудандарға дейінгі аумақты
алып жатты. Деректемелерде ғұндардың Саян-Алтай
тайпаларына жасаған жорықтары туралы да
айтылған. Шежіреші б. з. б. 201 жылы сюннулердің
солтүстікке және солтүстік-батысқа қарай жорығын
жалғастырып, Хуньюй, Цюйшэ, Динлин, Гэкунь және
Синьли елдерін бағындырғанын хабарлайды. Мәтінде
берілген түсініктемеде әлгі айтылған бес елдің
сюннулердің солтүстік жағында жатқаны айтылады,
ол батысында Кем (Енисей) өзенінен Іле алқабына
дейін созылып жатса керек. Б. з. б. 201 жылғы
жорықта ғұндар Алтай тайпаларын түгелдей дерлік
бағындырды, бірақ олар бұл аумақты толық қол
астына каратқан жоқ. Қалай дегенмен де, сол кезде
осылай болғанын жазбаша деректемелер де, архео-
логиялык материалдар да көрсете алмады.
Шаруашылығы.

Шаруашылық - мәдени типінің негізі -
көшпелі мал шаруашылығы. Мал өсіру,
әсіресе жылқы өсіру басты рөл атқарды.
Сондай-ақ қой өсіру, аң аулау, егіншілік
дамыды.

Ғұндардың қол өнер кәсібі күшті
дамыған (металдан, сүйек пен мүйізден,
тас пен саздан, ағаштан, керамикадан
жасалды). Сауда дамығандығын жібек
маталар, айналар, нефриттен істелген
бұйымдар көрсетеді.Олар малдың
барлық түрлерін өсірген. Ғұндардың
негізгі баспанасы киіз үйлер болған.
Ғұндарда бұйымының бетіне түрлі түсті
заттарды жапсыру стилі пайда болды,
тарихта ол полихромдық стиль деп
аталған. Осы стиль Орталық
Қазақстанда дамыған. Зерлеу әдісімен
пайдаланды. Бұйымдарды безендіру
үшін негізгі бейне жабайы аңдар болған.
Қоғамы.

Патриархалды-рулық қарым-қатынастардың белгілері өте күшті
болған. Ғұндар 24 руға бөлінген. Олардың басында ағамандар тұрған.
Ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген. Әскери
тұтқындардан құралған құлдар да болған.

Жазба деректер ғұндар қоғамындағы өкімет белгісі туралы мәлімет
те қалдырған. Елді шаньюй басқарған. Одан кейін түменбасылар
болды. Ғұндар қоғамында мал мен жерге жеке меншіктің пайда болуы,
тұрпайы бюрократтық аппараттың құрылуы, алым-салық, жазу-сызудың
болуы таптық қоғам мен мемлекеттің пайда болуын туғызды.
Шаруашылығы, кәсібі

Керамика ыдыстар, құмыралар, табалар табылған. Қаңлылар темірді балқытып
орақ, пышақ, жебе ұштарын жасаған. Егін шаруашылығы, мал өсіру, аң аулаумен
айналысқан
Б.з.б. V-ІV ғасырдағы деректер бойынша, Қаңлы құлшылық
мемлекетіне Әмудария мен Сырдарияның жоғарғы орта
ағысындағы жерлер қараған: Бұқара, Шахрисиябз, Кушаниз (Қатта-
Қорған төңірегі), Ташкент ауданы, Хорезм өлкесі. Қаңлы мемлекеті
Үйсін мемлекетімен бірқатарда тарихи сахнаға шыққан. Үйсіндер
Ферғана, Ыстықкөл, Шу, Жетісудан Шығыс Түркістан жерлеріне
дейін созылып жатқан аймақта орналасқан.

М. Қашқари айтуы бойынша, Қаңлы (Қаңқа) - патшаның аты.
Оның мемлекетіне кірген тайпалар, халықтар жалпы патшаның
атымен «қаңлы» аталған. Соған қарағанда, жергілікті сақ
тайпаларынан өрбіген ұрпақтар Әмудария мен Сырдария
өңірлерін мекендеп, осы құлшылық қоғамын құрған. Олардың
жайылған мекендері де көп жерлерді алып жатса, тұрғындарының
сандары да көп болған. Олар ертедегі орта ғасырда бөлшектеніп,
өздерінің ертеден келе жатқан аттарымен аталып кетсе де, басым
көпшілігі қаңлы есімін сақтап қалған. Кейін түркі халықтары
бөлшектеніп шыққанда, қаңлылар олардың көпшілігінің құрамына
кірген: өзбек, қазақ, қырғыз, башқұрт, қарақалпақтар және т.б.
Бірақ қаңлылардың басым көпшілігі бұрынғы Қаңлы мемлекетіне
кірген жерлерде көбірек сақталған. Б.з.б. 329 жылы әйгілі Ескендір
Зұлқарынай Сырдария бойына жеткен. Қаңлы мемлекетінің негізгі
этникалық құрамы сақ нәсілді түрік тілдес тайпалардан тұрған.
Қазіргі түрік халықтарының құрамына кірген қаңлыларда
антропологиялық ерекшеліктері арасынан сары түсті, көздері көк,
жақ сүйектері ойыңқылы көбірек кездеседі. Өздерін басқарған
патшаның атымен аталуы түріктерде ертеден қалыптасқан дәстүр,
мысалы: Оспан түріктері және т.б.
Б. з. б. II ғасырдың екінші жартысындағы «Халықтардың ұлы қоныс аударуы»
деп аталмыш кеткен тарихи оқиғалардың нәтижесіңде Орталық Азияда жаңа
мемлекеттік бірлестіктер, соның ішінде Үйсін, Янцай, Қаңлы мемлекеттері
қалыптасады. Соңғысы Қазақстан тарихында елеулі рөл атқарды.

Тарихнаманың ауқымды болғанына қарамастан, қаңлылардың зерттелуі әлі
де қанағаттандырмайды. Бұған жазбаша деректемелердің мейлінше шектеулілігі
себеп болды, оның үстіне деректер үздік-создық және қарама-қайшы, мұның езі
мәселенің әркелкі түсіндірілуін туғызады. Мемлекеттің аумағы ұланбайтақ жерді:
Ташкент жазирасы мен Сырдария, Жаңадария, Қуандария алабының ежелгі
арналарын және Жетісудың онтүстік-батыс бөлігін қоса Оңтүстік Қазақстанды
алып жатты. Ең құдіретті кезінде оған Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, Юйцзянь сияқты
бес «шағын иелік», сондай- ақ Янцай бағынды. Алайда олардың орналасуы
даулы болып қалып отыр. Айтылған аймақта археологтар сол уақыттағы негізгі
үш мәдениетті - қаңлы мәдениетіне баланатын Қауыншы, Отырар-Қаратау,
Жетіасар мәдениетін атап көрсетеді. Осы мәдениеттерді 70—80-жылдары
белсенді түрде ерістетілген зерттеу қаңлы тұрғындарының материалдық
мәдениетінің сипаты, шаруашылығы, қоленері туралы деректерді едәуір
толықтыра түседі.

Қытайдың тарихи хроникаларық деректерінің ерекшеліктері мынадай: тек
соларға ғана қарап бұл мемлекеттің пайда болған уақытын, оның нақты
шекарасын, астанасы Битянь қаласының қайда екенін, тәуелді бес иеліктің қалай
орналасқаның және басқа да көптеген нәрселерді айқын анықтау мүмкін емес.
Археологиялық ескеткіштері
Қоңыртөбедегі қаңлы обасынан табылған сасанилік
бедерлі асыл тастар (б. з. IV—V ғғ.): 1 — сердолик, 2-4 —
халцедон. Бір кездерде қаңлылар мекендеген аудандардан
археологтар қоныстар мен қорымдар тапты. Бұл
ескерткіштер Қауыншы, Отырар-Қаратау, Жетіасар
археологиялық мәдениеттеріне жатқызылды. Біріншісі -
Ташкент жазирасына, екіншісі - Сырдарияның орта
ағысындағы Қаратау беткейлерінен Таласқа дейінгі
аудандарға, үшіншісі - Қуандария мен Жаңадария аңғарына
таралған. Қаңлы дәуіріндегі Орталық Азия аймақтарына
салыстырмалы сипаттама берген кезде Сырдарияның
сағасынан Ферғанаға дейінгі біртұтас мәдени-шаруашылық
өңір айқындалады. Ол өңірге отырықшы егіншілік-
малшылық экономика, іргелі архитектурасы мен қорғаныс
кұбылыстары, қоныстанудың жетекші үлгісі ретіндегі аздап
бекініс жасалған қоныстар, қолөнердің нашар дамуы, ақша
айналысының шектеулілігі және басқа да белгілер тән
болған25. Шардараға жақын жердегі Актөбе қонысы
қауыншы мәдениетінің, ең жақсы зерттелген ескерткіші
болып табылады. Ол Сырдарияның сол жақ жағалауына
орналасқан. Қала орны үш жағынан дуалмен, ал Сырдария
жағынан қазылған ормен қоршалған. Қала орнынын
орталығында орналасқан биіктігі 20 метрге жуық дөңгелек
төбе (шоқы, оба) ерекше көрінеді. Төбе аумағында және
Ақтөбе 2-нің басқа бөліктерінде қазба жұмыстары жүргізілді.
Үйсін мемлекеті - Б.д.д. 3 ғасырда Қазақстанды мекендеген тайпаларда мемлекеттіктің алғашқы
белгілері болды. Бұлар сақтардың этномәдени мұрагерлері үйсіндер болатын. Қазақ мемлекеттігінің тағы бір
қайнар көзі '''үйсіндер''' мемлекеті болып есептеледі. Үйсіндерде ежелгі өркениетке тән дамудың барлық
белгілері байқалды. Бұл қалыпты даму белгілеріне мемлекеттік билік жүйесін, жазудың болғандығын, тұрақты
әскерді, елшілік жоралғыларын және т.б. жатқызуға болады. Сақ дәуірінде болған малға, еңбек құралдарына
және тұрмыс бұйымдарына деген жеке меншік үйсіндерде де кең қанат жайды. Қоғамның билеуші және
бағынышты топтарға бөлінуі мейлінше айқын байқалды. Қоғам — ру ақсүйектері мен тәуелді ұсақ
өндірушілер, жартылай тәуелді құлдарға бөлінді. Жерді жеке иеленумен қатар иерархиялық иелену түрі де
дамыды (рулық, тайпалық, қауымдық). Ежелгі үйсіндерде әлеуметтік-экономикалық қатынастар өтпелі
кезеңге тән сипатта болды. Дамудың мұндай ерекше түрінің болу себебі экономикалық кұрылысқа
байланысты. Жартылай көшпелі және жартылай отырықшы үйсін коғамында өндірістің екі негізгі түрі болды:
мал және жер. Мал түріндегі байлықтың жиналуы, мал-мүлік, жиһазға жеке меншіктің, тауар алмасудың
дамуына әкелді. Әйтсе де көшпелі қоғам ерекшелігіне сай — әлеуметтік қатынастар аса ірі және шағын
дәулетті мал иелерінің жеке меншік қатынастары түрінде дамыды. Рулық құрылыстың ыдырауы барысында
туындаған таптық қатынастар құлиеленушілік сипатқа ие болды. Дегенмен ежелгі үйсін қоғамында құлдың
еңбегін пайдалану өзіндік ерекше түрде дамыды; яғни, құл еңбегі өндірістің негізгі тірегіне айналған жоқ, ал
құл иелену классикалық түрге жете алмады. Жазбаша және археологиялық деректерден ежелгі үйсін
қоғамында б.з.д. II—I ғасырлардың өзінде-ақ жекелеген адамдардың қолында байлықтың шоғырланғандығы
байқалды. Қытай деректерінде: "Үйсіндерде жылқы көп. Олардың ең бай адамдарында төрт-бес мың жылқы
болады", — деп көрсетілген. Демек, малы көп дәулеттілер болса, малы аз немесе жоқ кедейлер тобының да
болғандығы даусыз. Сонымен қатар үй малдарына салынған таңбалар, металдан, тастан және қыштан
жасалған мөрлер де жеке меншіктің пайда болғандығын көрсетеді. Ертедегі жылнамашылардың мәліметіне
қарағанда, үйсіндердің кейбір әскербасылары мен шенеуніктерінде, күнби сарайы жанындағы тағы да басқа
лауазымды адамдардың алтын және мыс мөрлері болған. Үйсін мемлекетінің басында үлкен күнби тұрды.
Кей зерттеушілер үйсін мемлекетінің ел-басын күнби деп те атап жүр. Қытай тілінде үйсін патшасын гуньмо
деп атаған. Үлкен күнбиден кейінгі мемлекеттік лауазым күнби болды. Бұл — бас уәзір. Одан кейіңгі лауазым
— тулы (дулы), бұл Қытай мемлекетіндегі үлкен уәзірмен дәрежелес болды. Әскер оң және сол қанатқа
бөлінді, оларды екі қолбасы басқарды. Елдің жоғарғы сотының қызметін билер деп аталатын екі орынбасары
атқарды, оларды даруға (дарту) деп атады. Абыз атанған лауазым діни басшылықты іске асырды. Бұдан
кейінгі мемлекеттік лауазым — бүкіл ұлыстың шыбегі (биі) болды. Оның екі орынбасары болған. Ел билейтін
лауазым иелерінің тапсырмаларын орындатып отыратын атқосшы мансаптары болды. Үйсін мемлекетінің
астанасы Ыстықкөл жағалауындағы Чигучэн қаласы болды.
Үйсіндердің
Жерлеу рәсімі

Ұқсас жұмыстар

Қыпшақтардың шаруашылығы

ҚЫПШАҚ ХАНДЫҒЫ

Түркі қағанаты

Қыпшақтардың батыс бірлестігі

Америка құрлығында орналасқан алып мемлекет

Африка халықтары

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТАБИҒИ-РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ

Халықтың ұдайы өсуін

Дезинсекция кезіндегі жалпы қауіпсіздік шаралар

Көне дәуірден келе жатқан Таңбалы тас жазуында ғасырлар бойы

Пәндер