Қазақ әліпбиінің емлесі: негізгі ережелер мен жазу нормалары

ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІНІҢ ЕМЛЕСІ

Калауова Гулжазира Нурлыбековна

Қайсы әріптер жоқ?

Екі әріпті бір таңбамен беріп отырмыз

Емле мазмұны қандай?

1. Әріптердің емлесі

2. Түбір сөздердің емлесі.

3. Бөлек жазылатын сөздердің емлесі

4. Бірге жазылатын сөздердің емлесі

5. Дефиспен жазылатын сөздердің емлесі

6. Бас әріптің емлесі.

7. Қысқарған сөздердің емлесі

8. Кейбір кирилл әріптері мен шеттілдік сөздердің емлесі

9. Сөздердің тасымалдануы

Дауысты дыбыстарды таңбалайтын әріптер (9) : a, á, е, і, о, о́, u, ú, у.

Дауыссыз дыбыстарды таңбалайтын әріптер (23) :

b, d, f, g, ǵ, h, ι, j, k, l, m, n, ń, р, q, r, s, t, v, ý, z, sh, ch.

ı, ý әріптерінің емлесі

Дауыссыз дыбыс

төл сөздерде:

aı, úı, oıshyl,

sáýkele,

demeýshi,

qaýyn

Дауысты дыбыс

шеттілдік сөздерде:

ınstıtýt,

kıno,

fýtbol

Қысқарған сөздердің емлесі

Күрделі атаулар бас әріппен жазылады: AQ (Aksıonerlik qoǵam) ; AQ-nyń; TMD-ǵa.

Халықаралық атаулары өзгермейді: UNESСO, NATO.

UNESСO-nyń; NATO-ǵa.

Күрделі атаулардың құрамы: QazUÝ (Qazaq ulttyq ýnıversıteti) ; Euroodaq.

Кирилл әріптері мен шеттілдік сөздердің емлесі

ё әрпі о́ әрпімен таңбаланады: aktór (-diń, -ge, -ler),

amóba (-nyń, -lar),

dırıjо́r (-diń, -ge, -ler)

ц әрпі және сц әріп тіркесі s әрпі арқылы жазылады:

sırk, sıfr, sırkýl;

medısına, abzas, konstıtýsıa, seh;

senarı, abses, plebısıt.

Е с к е р т у. Қатар келген ц әрпі ts тіркесі арқылы таңбаланады: pıtsa, Nıtsa.

-тч дыбыстар тіркесімен аяқталатын сөздердегі т әрпі түсіріліп жазылады:

skoch, skech, mach.

щ әрпі төл сөздерде shsh әріп тіркесімен, ал шеттілдік сөздерде sһ әрпімен таңбаланады: ashshy - ащы, tushshy-тұщы, keshshe- кеще;

Кірме сөздерде:

ýchılıshe, praporshık.

э әрпі е әрпімен жазылады:

element, elevator, epopeıa,

poetıka, koefısent.

Е с к е р т у. - оэ аяқталатын сөзде

э әрпінің орнына ı жазылады:

aloı -алоэ, kanoı-каное.

ю әрпі ıý әріп тіркесімен:

aıý, oıý; Iýpiter, Iýrmala; kaıýta,

ал дауыссыз дыбыс пен (ь) кейін

ú әрпімен таңбаланады:

parashút, absalút, glúkoza,

búdjet, sújet, kompúter.

Е с к е р т у. и (ı) әрпінен кейін тұрған ю орнына ý, жазылады: qıý, kıý, dıý.

я әрпі ıa әріп тіркесі арқылы:

ıaǵnı, qoıan; Iаlta; soıa, ıdеıa;

ал дауыссыз дыбыстан кейін а́ арқылы:

akýmýlа́tor, mýláj, zarа́d, kalkýlа́tor

Е с к е р т у. и (ı) әрпінен кейін тұрған я-ның орнына а жазылады:

qıar, sıa, Túrkıa, jarıa.

Жіңішкелік белгісі (ь) бар буынға жіңішке дауыстылардың әрпі жазылады:

parо́l, asfált, púlt, kоról, gólf, álbom

Е с к е р т у. Мына сөздерде жіңішкелік белгісі ескерілмейді: bron, monastyr

Жіңішкелік белгісімен (ь) келген буын құрамында e, ı әріптері бар сөздерде жіңішкелік белгісі ескерілмейді: akvarel, stil, lager, fılm

Е с к е р т у. Ономастикалық атаулар мен мағынасына нұқсан келетін сөздерде жіңішкелік белгісінің (ь) орнына ı әрпі жазылады:

Pıer; pıesa.

дж әріп тіркесі бар сөздерде д әрпі түсіріліп:

menejer, jınsy, jentіlmen.

Е с к е р т у. -дж әріп тіркесінің арасынан буын жігі өтетін және сөз мағынасы өзгеретін жағдайда d әрпі сақталып жазылады:

búdjet, lodjy.

Сөз соңындағы қайталанған қосар әріптің біреуі түсіріледі: klas, hol, gram, berıl. Сөз ортасындағы қайталама сс, мм, лл, тт, фф, нн, бб, рр, пп, гг, дд, кк, уу дыбыстарын білдіретін әріптердің бірі түсіріліп жазылады:

patıson, komısar, resor, profesor, prosesor Е с к е р т у. Сөз мағынасы өзгеретін жағдайда сс, мм, лл, тт, нн, бб, рр, пп, дд, кк әріптері сақталып жазылады: esse, massa -ий-мен аяқталған сөздердің соңында бір ғана ı әрпі жазылады: kalı, alúmını, natrı, kafeterı