Экожүйенің энергетикалық типтері

Презентация қосу

МАРАТ ОСПАНОВ АСТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ФАКУЛЬТЕТ: ЖАЛПЫ МЕДИЦИНА

КАФЕДРА: ЖАЛПЫ ГИГИЕНА ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ

ТАҚЫРЫБЫ: Экожүйенің энергетикалық
типтері. Ноосфера, биосфераның жоғары
сатысы ретінде
В.И. Вернадскийдің зерттеуі
ЖОСПАР:

I. КІРІСПЕ
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
А) НООСФЕРАНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ
В) ВЕРНАДСКИИЙДІҢ НООСФЕРА ТУРАЛЫ
ІЛІМІ
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
Экожүйелер «Экожүйе» ұғымы ең алдымен оның
функционалдық мәнін көрсетеді. Экожүйеге
құмырсқа илеуі, орманның бір бөлігі, тұтас орман,
космос корабілінің кабинасы, ландшафт және
бүкіл биосфераның өзі мысал бола алады. Жалпы
алғанда биогеоценоз экожүйеге қатысты жекеден
жалпыға қарай қатынаста болады.
Табиғи экожүйелер көлемі бойынша әр түрлі
болуы мүмкін: су қоймасы, мұхит, шалғындық,
орман, тайга, дала.
Экожүйе –ағзалармен абиотикалық
ортадан, олардың әр қайсысы бір-біріне әсер
ететін тірі табиғаттың негізгі функционалдық
бірлігі. Экожүйенің тіршілік етуі тірі ағзалар
жиынтығы мен ортаның арасында зат, энергия
және ақпарат алмасумен байланысты.
Ағзалар бейорганикалық ортадан химиялық
элементтер мен олардың қосылыстарының
таралуының ерекшеліктері туралы ақпарат алады.
Бейорганикалық орта тірі ағзалардан олардың
метоболизмінің (зат алмасуы) өнімдері туралы
ақпарат алады.
НООСФЕРА ТҮСІНІГІ

Ноосфера – адамның парасатты тіршілігі
оның дамуын қамтамасыз ететін негізгі
фактор болып табылатын биосфераның
жаңа жай күйі.
“Ноосфера” ұғымын ғылымға 1927 жылы
француз ғалымдары Э.Леруа мен П.Т. де
Шарден енгізді.
НООСФЕРАНЫҢ ПАЙДА
БОЛУЫ
Жер бетіндегі органикалық дүниенің
эволюциясы бірнеше этаптардан өтті.
Алғашқысы биосферада заттардың
биологиялық айналымының пайда болуымен
байланысты. Екінші этапта көп клеткалы
организмдер түзілді, сөйтіп биосфераның
құрылымы күрделене түсті. Бұл этап
биогенез деп аталады. Үшінші этап адамзат
қоғамының пайда болумен байланысты.
Осының әсерінен қазіргі таңда биосфераның
одан әрі дамуы және оның ақыл-ой қабаты –
ноосфераға (грекше noos –ақыл-ой, sphere -
шар) айналуы жүріп жатыр.
1. Адамзаттың біртұтас болуына, кез-келген
құрлықтың немесе мұхиттың бір шетіндегі
оқиға Жер бетінің басқа жерлеріне әсер етеді.
2. Қазіргі таңдағы байланыс құралдары мен
ақпарат алмасудың сол сәтте хабардар ету
үшін өзгеруі.
3. Адамдар теңдігі нәтижесінде жалпы өмір
деңгейінің өсуі, сондай-ақ халықтың
мемлекеттік және қоғмдық жұмыстарға,
шараларға әсер ету мүмкіндіктері.
4. Адамдар теңдгі – ноосфераның қажетті
талабы.
лыми шығармашылықтың дамуы адамның өзі тур
осфераны өзгертетін күш болып табылады.
осфераның өзгерістері адам еркінен тыс, стихиялы
де, табиғи процесс ретінде жүреді.
ршілік ортасы –биосфера планетасының ұйымдасқа
ықшасы болып табылады.
осфералық өзгерістері ғылыми ойдың өсуімен
ар жүретін құбылыс.
абиғаттағы барлық құбылыстардың өзара байланысын
актикада пайдалан білмеуі;
абиғаттан алған байлықтардың орнын толтырмауы;
Улы химикаттарды көп бөлетін зауыттарды салуы;
Ормандардың сиреуіне, ағаштардың қирауына ықпал жа-
уы;
абиғаттағы су мөлшерінің азаюына жол беруі;
ралдардың санының азаюы;
В.И.Вернадскийдің зерттеуі
КӨРНЕКТІ ҒАЛЫМ В. И. ВЕРНАДСКИЙДІҢ АЙТУЫ БОЙЫНША АДАМ ҚУАТТЫ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ
КҮШКЕ АЙНАЛДЫ. ТЕХНИКАЛЫҚ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЭНЕРГИЯНЫҢ ЖАҢА КӨЗДЕРІН
ПАЙДАЛАНУ, АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ӨРКЕНДЕТУ, ҒЫЛЫМ САЛАЛАРЫН МЕҢГЕРУ
АДАМЗАТТЫҢ ТАБИҒАТҚА ЫҚПАЛ ЕТУІНЕ ЖОЛ АШТЫ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ БИОЛОГИЯ
ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ДА КӨПТЕГЕН ЖАҢА САЛАЛАРЫ – БИОНИКА, БИОФИЗИКА,
БИОТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ГЕНДІК ИНЖЕНЕРИЯ, Т.Б. САЛАЛАРЫ ҚАРҚЫНДЫ ТҮРДЕ ДАМЫП
КЕЛЕДІ.
АДАМНЫҢ ОСЫНДАЙ ҚУАТТЫ ЫҚПАЛЫ, АҚЫЛ-ОЙ, САНАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БІЛІМІ
БИОСФЕРАНЫҢ ЖАҢА ДЕҢГЕЙГЕ КӨШКЕНІН КӨРСЕТЕТІНІН В. И. ВЕРНАДСКИЙ ӨЗІНІҢ
БИОСФЕРА ТУРАЛЫ ІЛІМІНДЕ ЕРЕКШЕ АТАП КӨРСЕТТІ. ОЛ БИОСФЕРАНЫҢ МҰНДАЙ ЕҢ
ЖОҒАРҒЫ ДЕҢГЕЙІН НООСФЕРА ДЕП АТАДЫ. НООСФЕРА ГРЕКШЕ САНАЛЫ ҚАБЫҚША ДЕГЕН
ҰҒЫМДЫ БІЛДІРЕДІ. ЕКІНШІ СӨЗБЕН АЙТҚАНДА, НООСФЕРА АДАМЗАТТЫҢ ҒЫЛЫМИ ОЙ-
САНАСЫ ЖӘНЕ ЕҢБЕГІ АРҚЫЛЫ ӨЗГЕРГЕН БИОСФЕРАНЫҢ ЖАҢА ДЕҢГЕЙІ БОЛЫП
САНАЛАДЫ.
НООСФЕРА – БИОСФЕРАНЫҢ ЖАҢА ЖАҒДАЙДА КӨШКЕН ДЕҢГЕЙІ, ОНДА АДАМНЫҢ
САНАЛЫ АҚЫЛ-ОЙЫ ТАБИҒАТТАҒЫ БАРЛЫҚ ӘРЕКЕТТЕРДІ АЙҚЫНДАЙТЫН НЕГІЗГІ ФАКТОР
БОЛЫП ЕСЕПТЕЛІНЕДІ. В. И. ВЕРНАДСКИЙ НООСФЕРА ҰҒЫМЫНА ТОЛЫҚ ТҮСІНІК БЕРДІ.
ОНЫҢ ІЛІМІ БОЙЫНША АДАМЗАТТЫҢ ҒЫЛЫМИ ОЙ-САНАСЫ ЖӘНЕ ЕҢБЕГІ АРҚЫЛЫ
БИОСФЕРАНЫ ЖАСАМПАЗДЫҚПЕН ӨЗГЕРТЕ ОТЫРЫП КӨРКЕЙТУ, ЯҒНИ АДАМЗАТТЫҢ ӨЗІ
ЖӘНЕ КЕЛЕШЕК ҰРПАҒЫ ҮШІН САҚТАП ҚАЛУ, ӘРІ ТІРШІЛІК АТАУЛЫҒА БАРЫНША
ҚОЛАЙЛЫ ЖАҒДАЙ ЖАСАУ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ БҮКІЛ ЖЕР БЕТІНДЕГІ
ХАЛЫҚТАРДЫ ТОЛҒАНДЫРЫП ОТЫРҒАН МӘСЕЛЕ – БИОСФЕРАНЫҢ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІН САҚТАЙ
ОТЫРЫП, ОНЫ КӨРКЕЙТУ БОЛЫП ОТЫР. ОЛ ҮШІН БҮКІЛ АДАМЗАТ БІРЛЕСЕ ОТЫРЫП
ЫНТЫМАҚТАСТЫҚПЕН ЖҰМЫС ІСТЕУІ ШАРТ. СОНЫМЕН БІРГЕ, ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫС ЖАСАЙ
ОТЫРЫП, ӨЗАРА ҮНЕМІ ПІКІР АЛЫСЫП, БИОСФЕРАДАҒЫ ТІРШІЛІККЕ ЗИЯНДЫ ӘСЕРІ ЖОҚ
ЭНЕРГИЯ КӨЗДЕРІН ТАУЫП ПАЙДАЛАНУ ҚАЖЕТ. БҰЛ АРАДА КҮН, ЖЕЛ ЖӘНЕ ТЕҢІЗДЕРДІҢ
ҚАЙТУЫ МЕН ТАСУЫ КЕЗІНДЕГІ, ЭНЕРГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІ.
Биосфера (грекше: биос—тіршілік,
Биосфера өмір, сфера — шар) — бұл ұғым
биология ғылымына XIX ғасырда ене
бастады. Ол кездерде бұл сөзбен тек
жер жүзіндегі жануарлар дүниесі ғана
аталатын. Кейінгі кездерде биосфера
геологиялық мағынада да қолданылады.
Биосфера — тірі организмдер өмір
сүретін жер қабаты. Жер бетінен 10—15
км биікке көтерілгенге дейінгі және 2—
3 км құрғақтан немесе мұхиттардың 10
км түбіне дейінгі жерде организмдер
тіршілік етеді. Бұл терминді 1875 жылы
бірінші рет Аустрияның атақты геологы
Э. Зюсс ғылымға енгізді. Бірақ биосфера
және оның жер бетінде жүріп жатқан
процестері туралы ілімнің негізін салған
академик В.И. Вернадский болды. Осы
ілім бойынша, биосфера +50 %-дан –
50 % -ға дейін температурасы болатын
термодинамикалық қабат болып
саналады.
Ноосфера немесе
Ноосфера антропосфера – ғаламдағы
адамзаттың мекендейтін аясы.
Адам баласы уақыт пен
кеңістікке қытысты биосфера
шегінде және ғарышта өмір
сүре алады. Бірақ адамзаттың
тұрақты мекені – Жер. Алғашқы
рет оны француз математигі
Эдуардом Леруа 1927 жылы
енгізген.Ал биология ғылымына
1927 ж П.Телярде енгізген.Ол
биосферадағы жаңа тұрғыдағы
ұғымы мен сипаты ноосфера
туралы болжамдар жасады.
Адам – биосфераның құрамдас
бөлігі және оның жемісі. Адам
алғаш рет пайда болғанда
өзінің айналасындағы
табиғатқа тікелей тәуелді
болып өмір сүрді. Бірте-бірте
адам санының артуы, еңбек
құралдарын жетілдіріп,
құрлықта кеңінен тарала түсуі
адамның табиғат байлықтарын
пайдалануын және оны игеруін
жеделдете түсті. Бұрын
игерілмеген жерлер игерілді,
бұрын пайдаланылмай келген
табиғат байлықтары пайдаға
аса бастады. Әсіресе
минералды байлықтарды игеру
өнеркәсіп салаларының
дамуына әсер етсе, ал жерді
пайдалану ауыл
шаруашылығының дамуына
негіз болды. Ең алғашқы кезде
адам өзінің өмір сүруіне
қолайлы ірі өзендер мен
көлдердің маңына қоныстанды.
Сондай-ақ өзендер арқылы бір
жерден екінші жерге баруға да
ыңғайлы болды. Бірте-бірте
адамның іс-әрекеті табиғатты
кеңінен игеруге ұмтылдырды.
Жаңадан суқоймалар, каналдар
қазу, су арнасын бұру, тоғандар
салу арқылы табиғатқа әсері де
күшейе түсті. Адамзат
өнеркәсіпті өркендету арқылы
БИОСФЕРА
жануарлар әлемінен бөлініп
оқшаулана түсті. Материалдық
байлықтарды игеру
мақсатымен биосфераны өз
мүддесіне сай өзгерте түсті.
Энергияларды
пайдалану
Қазіргі кезде көп
мемлекеттерде Күн
энергиясын пайдалану арқылы
теңіз суын тұщыландыру, ауруларды
емдеу және басқа да шаруашылық
салаларында пайдалану жұмыстары
қолға алынған. Ғалымдардың
деректері бойынша қазіргі кездегі
қоры белгілі дүние жүзіндегі жылу
және электр энергиясымен 80 жылға
және әлі ашылмаған жер
қойнауындағы қорларды есептегенде
140 – 160 жыл мөлшерінде
қамтамасыз етуге ғана жетеді екен.
Олай болса келешекте әрі арзан, әрі
табиғатты ластамайтын энергия
көздерін пайдаға асыру мәселесі тұр.
Мұндай табиғи энергия қорлары
Қазақстанда да кездеседі. Тек қана
Алматы мен Талдықорған
облыстарында техника жағынан
игеруге ыңғайлы, әрі арзан табиғи
энергия көздері баршылық. Бұл арада
Іле және Жоңғар Алатауынан
Басталатын үлкенді-кішілі жүздеген
өзендерді атауға болады. Олардың
жыл сайын 8 млрд. Киловатт-сағат
энергия беретіні есептеліп
шығарылған. Сондай-ақ бұл өңірде
жел энергиясын да игеруге
мүмкіншіліктер бар екені анықталды.
Оған Алакөл ауданындағы Жоңғар
қақпасын, Шелек аңғарын атауға
болады. Қазіргі кезде адамзат тек
Жерді ғана игеріп қойған жоқ, сондай-
ақ ғарыш кеңістігін, Айды, Шолпанды
және басқа ғаламшарларды игеруге
қадам жасап отыр
Экожүйелер
Жер экожүйесіндегі адамзат

АДАМ – ЖЕР БЕТІНДЕГІ БЕЛГІЛІ БОЛЫП ОТЫРҒАН 3 МЛН. БИОЛОГИЯЛЫҚ ТҮРДІҢ БІРІ БОЛЫП САНАЛАДЫ.ОЛ ОРНЫ
ЖАНУАРЛАР ДҮНИЕСІ ЖҮЙЕСІНЕН ОРЫН АЛҒАН:
СҮТҚОРЕКТІЛЕР КЛАСЫ,ПРИМАТТАР ОТРЯДЫ,ГОМИНАД ТҰҚЫМДАСЫ,АДАМ ТУЫСЫ, ҚАЗІРГІ УАҚЫТҚА ДЕЙІН ТЕК ҚАНА БІР
ҒАНА ТҮР – САНАЛЫ АДАМ (НОТТО SAPIENS) САҚТАЛҒАН.
АДАМНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ТАБИҒАТЫ БАРЛЫҚ ТІРІ ДҮНИЕГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ЖӘНЕ ӨЗІНІҢ КӨБЕЮІНЕ ЖӘНЕ ҰРПАҒЫН
ӨСІРУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУГЕ, ОЛАРҒА МАКСИМУМ ҚАУІПСІЗДІК ЖАСАУҒА, ӨМІР СҮРУГЕ БАРЫНША ҚОЛАЙЛЫ ЖАҒДАЙ ЖАСАУҒА
БАҒЫТТАЛҒАН. БҰЛ ЖАҒДАЙЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ АДАМНЫҢ ӨЗІН ҚОРШАП ТҰРҒАН ОРТАСЫМЕН ТІКЕЛЕЙ БАЙЛАНЫСТЫ.
АДАМЗАТҚА ТАБИҒАТТА, ПОПУЛЯЦИЯДА БОЛЫП ЖАТАТЫН БАРЛЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАР МЕН ЖАҒДАЙЛАР ӘСЕР
ЕТЕДІ.БҰЛ АДАМНАЙ ПОПУЛЯЦИЯДАҒЫ БАРЛЫҚ БИОЛОГИЯЛЫҚ ТҮРЛЕРГЕ ҰҚСАСТЫҒЫН КӨРСЕТЕДІ.
ПОПУЛЯЦИЯДАҒЫ БАСҚА ДА БИОЛОГИЯЛЫҚ ТҮРЛЕРДЕН АДАМ БАЛАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ДЕ БАСЫМ, ОЛАРДЫ
ТАБИҒАТПЕН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫНАН ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ БАРЫСЫНДАҒЫ АТҚАРЫЛАТЫН
ФОРМАЛАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕН КӨРУГЕ БОЛАДЫ.
ОСЫЛАЙША, АДАМНЫҢ БАСҚА БИОЛОГИЯЛЫҚ ТҮРЛЕРМЕН ҰҚСАСТЫҒЫ ОНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ШЫҒУ ТЕГІНЕ,
БИОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚТАР ЖҮЗЕГЕ АСАТЫН ТАБИҒАТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ.АЛ ОЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ ОНЫҢ АДАМДАР ҚОҒАМЫНЫҢ ЯҒНИ, ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЗАҢДЫЛЫҚТАР ЖҮЗЕГЕ
АСЫРЫЛАТЫН ҚОҒАМДА ӨМІР СҮРУІНДЕ.БҰЛ ЕКІ ҚҰБЫЛЫС ҒАЛАМШАРДА ЖАЛҒЫЗ ҒАНА БИОӘЛЕУМЕТТІК ТҮР БОЛЫП
САНАЛАТЫН, ТЕК АДАМЗАТҚА ҒАНА ТӘН ҚҰБЫЛЫС.
ӨЗІНІҢ ШЫҒУ ТЕГІНЕ, ҚҰРЫЛЫСЫНА ЖӘНЕ АҒЗАНЫҢ АТҚАРАР ҚЫЗМЕТІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ АДАМ ЖЕР БЕТІНДЕГІ БАСҚА
ТІРШІЛІК ИЕЛЕРІНЕН САПАЛЫҚ ЖАҒЫНАН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫНА ҚАРАЙ ЕРЕКШЕЛЕНЕДІ.
АДАМНЫҢ ПРИНЦИПИАЛДЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ: КЕЛІСІЛГЕН ҚОҒАМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТКЕ НЕГІЗДЕЛГЕН АЙҚЫН
ӘЛЕУМЕТТІЛІК ,ЕРЕКШЕ ЭНЕРГИЯЛЫҚ ҚАРУЛАНУ ЖӘНЕ ӘРТҮРЛІ ЕҢБЕК ҚҰРАЛДАРЫН ЖАН – ЖАҚТЫ ПАЙДАЛАНУ. БҰЛ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР ЖЕР БЕТІНДЕГІ ТІРІ АҒЗАЛАР ҮШІН ТАБИҒАТПЕН ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТЫ
ТУДЫРАДЫ, АЛ АДАМНЫҢ ӨЗІ ЕРЕКШЕ БИОӘЛЕУМЕТТІК ТҮР БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
ҚҰРАЛДАРДЫ ҚОЛДАНУ МЕН ЖАСАУДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ НӘТИЖЕСІ ЖӘНЕ ОТТЫ ПАЙДАЛАНУ ЕРТЕДЕГІ АДАМДАРДЫҢ
ЭМАНСИПАЦИЯСЫНДА ОРТАНЫҢ АБИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫ ӘСЕР ЕТКЕН САПАЛЫ ЖАҢА САТЫСЫ БОЛАДЫ, СОНДАЙ- АҚ
ӨЗІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК БАЙЛАНЫСТАРЫН БАСҚАРУ МЕН ЖАСЫРЫН ЭНЕРГИЯСЫН МЕҢГЕРУДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.ОСЫНЫҢ БӘРІ
АДАМНЫҢ ТАБИҒАТҚА БАСШЫЛЫҚ ЕТУГЕ ЖАҒДАЙ ЖАСАЙДЫ.
САНАЛЫ АДАМНЫҢ ШЫҒУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ АДАМЗАТТЫҢ САПАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ ДЕ ӨЗГЕРДІ. 40 – МЫҢ ЖЫЛДАН АСТАМ
УАҚЫТ АРАЛЫҒЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДЕП ДАМЫП КЕЛЕДІ. 20 ҒАСЫРДЫҢ АЯҒЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЛАР КРИЗИСКЕ ҰШЫРАП, АДАМЗАТҚА ЖАЛПЫ ҚАУЫП ТӨНДІ – БҰЛ АДАМЗАТ АЛДЫНДА ГЛОБАЛДЫ МІНДЕТТЕР
ҚОЙДЫ.
ҚОРЫТЫНДЫ
Сонымен,ноосфера-
биосфераның саналы
қабаты.Ол
адамзаттың дамуы
барысында
санасының
жетілуімен бірге
қалыптасқан болып
табылады.Осы
ноосфера жайлы
ілімді Вернадский
қалыптастырған.
Қолданылған
әдебиеттер:
1.Экология және халық
денсаулығы
авторлары: У.И. Кенесарив
Н.Ж. Жақамов
Алматы “Ғылым” 2003
Экология
авторлары: Г.С. Оспанова
Г.Т.
Бозшатаева
Алматы “Экономика” 2002
3.Экология негіздері

Ұқсас жұмыстар

Демографиялық проблема

Тірі зат

Ғаламдық экономикалық – экологиялық проблемаларды шешу жолдары

Экожүйелердің біртұтастығы және орнықтылығы

Экологиялық жүйе

Антропогендік іс әрекет және гидросфера. Антропогенез және педосфера

В. И. Вернадскийдің биосфера туралы ілімі

Өсімдіктердің ауру түрлері мен топтары

Жанармай өндірісінде микроорганизмдердің қолданылуы

ЭКОЛОГИЯ және ТҰРАҚТЫ ДАМУ. Экожүйедегі энергия

Пәндер