Таным процестері

Қиял

Қиял дегеніміз- сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс

Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бұрын жасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға түседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады

ҚИЯЛ

Қиял

Актив /ырықты/

Пассив/ырықсыз/

Адам санасыңдағы бейнелер бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды ғана қамтып қоймайды. Әдетте, күнделікті өмірдегі қиял не фантазия мәні ғылымдағы осы сөздермен берілетін ұғымдардан басқашалау. Кейде фантазия кері ықпал да жасауы мүмкін. Қиялға тән жане бір ерекше белгі - оның бастау деректері толық әрі дәл талдауға келмейтін, мазмұны өте күмілжі жағдайларды болжастыруда қолданылуы.

-немесе ырықсыз қиял адамның ояу кезінде де туып отырады Адам алдына ешбір мақсат қоймаса да оның көз алдынан елестер тізбектеліп өтіп жатады Атақты Леонардо да Винчи-қабырғадағы даққа, үйілген күлге, бұлтқа қарап осылардан адамның пішінін, табиғат көлеңкелерін өз картиналарында бейнелеген

Атақты ағылшын ғалымы Г Уоллес шығармашыл еңбектің 4 кезеңін бөліп, ұсынады

*1*Дайындық-идеяның пайда болуы

*2*Ой жетілуі -қойылған проблемаға орай білімдердің жинақталуы, жетіспеген деректерді іздеу, топтау

*3* Аян болу- діттелген нәтижені сезіммен қауып түсу

*4* Тексеру

Түйсік

Қабылдау

Ес

Қиял

Ойлау

Әл-Фараби

«. . . барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатын төзімдік заттарды модельдендіре алады»

«Әрқандай бейне, мейлі кіші болсын, нақты қалыпқа келіп, орнықты шындыққа айналудың алдын ойда түзілген жаңа байланыстар мен

Тіпті бала қиялындағы фантастикалық образдардың өзі де оның танымын кеңейтетіндігі, қоғамдық тәжірибені меңгеруге жағдай жасайтыны, мұның өзі баланың психологиясына қатты әсер ететіні байқалады. А. П. Чехов «Үйде» деген әңгімесінде осы жайлы өте жақсы көрсеткен. Шылым шегіп әдеттенген жеті жасар балаға ешбір сөз әсер етпей қойған. Бірде әкесі оның қиялына әсер етуді ойлайды. Ол баласына мынадай әңгіме айтады: «Кәрі патшаның патшалыққа мұрагер болатын жалғыз ғана ұлы болыпты, - өзі дәл сен сияқты кішкентай бала екен. Өзі жақсы бала екен. Еш уақытта өкпелемейді, ерте жатады, столдағы нәрселерге тимейді екен. . . өзі ақылды болыпты. . . Оның бір ғана кемшілігі - шылым тартады екен. . . Патшаның баласы шылымнан көкірек ауру болып жиырма жасында өліпті. Қаусаған ауру шал ешбір қолғанатсыз қалыпты. Мемлекетті басқарып, сарайды қорғайтын ешкім болмапты. Жау келіп, шалды өлтіріп, сарайды қиратып тастапты, сонымен, енді бақша да, шие де, құстар да, қоқыраулар да қалмаған. . . ». Эмоциялы әсерге толы осы әрекеттің оған күшті әсер еткендігі сонша, бала «қараңғы терезеге ойланып сәл қарап отырып, селк етті де, мұңайған дауыспен: - Мен енді шылым тартпаймын. . . - деді» . . .

Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен байланысты болып келуі адамға ерекше қанат бітіріп, оның ілгері өрлеуіне себепші болады. Халық «Қыран жетпеген жерге қиял жетеді» деп өте тауып айтқан. Бір кезде талантты орыс ғалымы Қ. Э. Циолковский (1857-1935) космосқа ұшуды армандап еді. Космос кораблімен аспан әлеміне тұңғыш жол салған Ю. Гагарин мен қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтің және басқаларының ерліктері осындай шындықпен тығыз байланысты қиялдың іске асуы болып табылады.

Актив

-арман

К. С. Станиславский: «Артистің көкірегінде өзі бейнелеп түрған адамның ой-толғаныстары туғанда ғана шынайы өнер туады, нағыз жанды сезім еш уақытта зорлағаннан, қолдан жасағаннан келмейді»

Пассив

- түс көру

. И. П. Павлов«Барлық адамдардың түсі-бірінші сигналдардың бейнелі, нақты және эмоциялық түрде жандануы».

Шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай алу, істейтін еңбектің нәтижесін күні бүрын көре білу, яғни оны өңдеп, өзгертіп, елестете алу - адам қиялына тән негізгі белгілер. .