Дәм мен иіс сезімі

Презентация қосу

МАРАТ ОСПАНОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ.

СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК
ЖҰМЫСЫ

МАМАНДЫҒЫ: СТОМАТОЛОГИЯ
ДИСЦИПЛИНА: ҚАЛЫПТЫ ФИЗИОЛОГИЯ
КУРС: 1
ТОБЫ: 105
ТАҚЫРЫБЫ: ДӘМ ЖӘНЕ ИІС СЕЗІМДЕРІНІҢ КОНТРАСТТАРЫ
ОРЫНДАҒАН: НУРСЕЙТОВ С.С.
ТЕКСЕРГЕН: АЙБАСОВА Ж.А.

Ақтөбе 2018
ЖОСПАР
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Дәм мен иіс сезімі
Иіс сезімі
Химиялық сезіну
Реттелу
Контраст
Иіс сезімінің сақталуы
Қабылдау мен трансдукция
Дәм сезу жасушалары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Көптеген хош иістер иіс сезімі арқылы
танылады. Мысалы, шоколадты пайдаланған
кезде мұрынды ұстасаңыз, сіз шоколад хош
иісін анықтау қиын, тіпті тәттіліктің немесе
ащы тағамды айтар болсаңыз да болады.
Себебі шоколадтың дәмі көбінесе иіспен
сезіледі. Кофенің дәмі белгілі. Міне,
сондықтан дәмді дәмді (мысалы, сарапшы
аспазшы, өзінің жаратылысын тексеріп)
толыққысы келетін адам, әрбір
жұтылмағаннан кейін мұрнынан дем алады.

Жасушалардың дәмі мен иісі - бұл ескі
немесе зақымданған кезде ауыстырылатын
жүйке жүйесінің жалғыз жасушалары.
Ғалымдар бұл құбылысты зерттеп, басқа
зақымданған жүйке жасушаларын ауыстыру
жолдарын зерттеп жатыр.
ДӘМ МЕН ИІС СЕЗІМІ
Дәм мен иіс сезімі екеуі бірдей рецепторларды
қолдануымен және ауада құрамында жүрген иіс
молекулаларынын пайдалануымен байланысты
болып келеді.
Дәм мен иіс стимулы қоршаған ортадан алынған
молекулалар. Адамдар анықтаған алғашқы дәмдер
тәтті, қышқыл, ащы, тұзды және умами болып
табылады. Алғашы төрт дәмге түсініктеме қажет
емес. Умами дәмі салыстырмалы түрде ерте
кезеңде анықталған. Ол 1908 жылы жапон ғалымы
Кикуна Икедой теңіз өсімдіктерінен жасалған
сорпа дәмін зерттеу кезінде тапқанымен, ол
уақытта оның дәмі физиологиялық дәм ретінде
есептелмеген. Умами дәмі - натрий глутамиатынан
тұрады, дәмдеуіш ретінде қолданылып, тағамдық
қосылыстар (пищевые добавки) болып табылады.
ИІС СЕЗІМІ
Біз қабылдаған барлық иістер біз
дем алатын ауада молекулалар.
Егер зат молекулалардың бетінен
ауаға шығармаса, ол иіс жоқ.
Адам немесе басқа жануарда
белгілі бір молекуланы танитын
рецептор жоқ болса, онда бұл
молекула иіс жоқ. Адамдар
шамамен 10 000 түрлі иістерді
сезінуге мүмкіндік беретін
әртүрлі комбинацияларда жұмыс
істейтін 350 алфакторлы
рецепторлардың ішкі түрлеріне
ие. Мысалы, тышқанда 1300 түрлі
алфакторлы рецепторлар бар және
сондықтан, әлдеқайда иістерді
жақсы сезінеді.
ХИМИЯЛЫҚ СЕЗІНУ
Дененің химиялық заттарды сезіну қабілеті
иіс пен дәм сезіміне ықпал ететін тағы бір
химиялық механизм. Бұл жүйеде мыңдаған
бос нервтердің әсері, әсіресе көздің,
мұрынның, ауыздың және тамақтың дымқыл
беттерінде аммиак ыстығын, салқын лента
мен жылу сияқты сезімдерді анықтайды (Чили
бұрышынан).

Дәмдік сезіну де, иістік сезіну бұлар –
химиялық сезінуге жатады. Мүшелердің
тітіркенуі химиялық жағдай туғызады. Иістің
ынталандырушысы (стимулы) газ немесе
ауада араласқан әр-түрлі заттар. Дәмнің
ынталандырушысы (стимулы) сілекеймен
араласатынсұйықтық немесе қатты дене.
РЕТТЕЛУ
Дәмге және иіске адаптациялық
феномені кездеседі. Кейде біз бояу
дүкеніне кірген кезде ерекше иіс
біртіндеп интенсивтілігі
жоғарылайтынын байқаймыз. Ал сатушы
ол иісті адаптация әсерінен әлсіз
байқайды немесе тіптен байқамайды.
Сонымен қатар дәм стимулы да
кездеседі.
Тәтті тағам жегеннен соң бізге көбірек
қант қажттілігі туындайды. Себебі чай
немесе кофеден тәтті әсерді алу үшін
бізге бұрынғыдан да көбірек қант қажет.
Бұл тәтті дәмнәң деңгейімен
түсіндіріледі.
КОНТРАСТ
Дәмнің кезекті контрасты, сонымен қатар иісті сезу. Екі
жағдайда да бір стимулға бейімделу, көп жағдайда
басқаларға қарағанда реакция жоғары болады. Тәттіге
бейімделу қышқылға қарсы әсерді арттырады;
Қышқылға бейімделу тәттіге сезімталдықты
жақсартады; тұзға бейімделу қышқыл және тәттіге
сезімталдылықты арттырады; ащы бейімделу тәттіге
сезімталдықты арттырады.
Жағымсыз иіске бейімделу хош иісті заттарға жауап
береді. Бірақ көріністе көрінетін бір мезгілде
контрасттық әсерлер, дәм мен иіс үшін анық емес.
Осылайша, дәм мен иіс сезімдері бейімделу
құбылыстарымен, дәйекті, контрастты әсерлері мен
кейінгі сезімдермен сәйкес келеді. Олар кішкентай
когнитивті құндылықпен келіседі. Олар үлкен
аффективті құндылықтарға ие. Олар бізге рахат және
ауырсыну береді. Сезімнің дәмі мен иісі оңай
жаңартылмайды.
ИІС СЕЗІМІНІҢ САҚТАЛУЫ
Иісі біз миымызда миымыздың
эволюциялық мағынасы болып
табылатын лимбиялық жүйе арқылы
сезінеміз, бұл эмоцияларға, мінез-
құлқына, мотивациясына және ұзақ
мерзімді естелігіне әсер етеді. Иісі
әрқашан өткен тәжірибелердің
жарқын естеліктерін тудырады және
әсіресе эмоциялармен байланысты.
Біз сұйықтықты иістендіргенде оны
екі жолмен жасай аламыз. Бір жолы -
біздің танауыз арқылы, ал екіншісі -
тамақпен және біздің «мұрын»
қуысымызбен. Кейбір зерттеулер
мидың оң жарты шарының иістерді
жақсы танитынын көрсетті.
Иіс пен дәм сезімі тамақтың артқы жағында біріктіріледі. Сіз оны
иіс сезмес бұрын нәрсені сезінгенде, иіс оның ішіне кіріп, оның
иісін сезінуге мәжбүр етеді. Шайнау да, дәмі де химиялық
рецепторларды пайдаланады, олар шын мәнінде химиялық ортаны
қабылдағанын білдіреді. дәмі қатысты осы chemoreception аузына
нақты дәмі рецепторлардың, дәмі жасушалар деп аталатын және
дәмдік рецепторларға қалыптастыру бірімен байланысты
қатысуымен арқылы жүреді. , Тұз тәтті, қышқыл, ащы және
umami: Бұл бес жолдары нақты тілде табылды сосочков
орналасқан бүйрек, дәм татуға. Бұл рецепторлар олардың ерекше
ынталандыруы (мысалы, тәтті немесе тұз молекулалары) бар кезде
және миға жіберілген кезде белсендіріледі.
Мұрындағы дәмді рецепторлардың белсендірілуімен қатар, дәмдік
рецепторлардың белсендірілуімен үйлесетін ұқсас рецепторлар
бар. Сіз бірдеңе ішкенде, тәтті және ащы арасындағы
айырмашылықты айтуға болады. Иісі сезімін ажырату үшін
пайдаланылады. Адамдар дәмді бір мәнділік ретінде
ерекшелендірсе де, басқасы иісі болса, олар дәмді қабылдауды
қалыптастыру үшін бірге жұмыс істейді. Адамның дәмді
қабылдауы, егер ол мұрыннан өтіп кетсе, азаяды.
ҚАБЫЛДАУ МЕН
ТРАНСДУКЦИЯ
Одоранттар (иіске молекулалар), мұрын мен иіс
сезу эпителии мұрын қуысының артқы жағында
шырышты еритін болып табылады. Иіс сезу
эпителий адам шамамен 5 см аумақты қамтиды
мұрын артқы бөлігінде, мамандандырылған иіс
сезу рецепторлардың жиынтығы болып
табылады. Сенсорлы жасушалардың нейроны
екенін есте сақтаңыз. Ол мидың иіс сезу шам
тікелей серпін бар таратушы арқылы қоршаған
ортадан, ингаляция белгілі молекулалардың
байланыстырады кезде мамандандырылған
дендрит нейроны болып иіс сезу рецепторлық
жауап береді. Адамдар түрлі иістерді жауап
рецепторлардың түрлі жүздеген арасында
бөлінген 12 млн иіс сезу рецепторлары бар. Он
екі миллион рецепторлардың үлкен саны болып
көрінетін, бірақ басқа жануарларға, оларды
салыстыру: шамамен 100 млн қоян, 1 млрд жуық
иттерді көпшілігі, ал Snoop (иттер селективті иісі
олардың сезімталдығы өте жоғары) - шамамен 4
млрд.
ДӘМ СЕЗУ ЖАСУШАЛАРЫ
Адамдардың бес негізгі талғамы бар; әр дәмнің тек бір
рецептордың тиісті түрі бар. Осылайша, иіс сезімі сияқты,
әр рецептор оның ынталылығына (дәміне) тән. Дәмдердің
молекулалық құрамын көрсететін әртүрлі механизмдер
арқылы бес дәмді трансфекциялау жүзеге асырылады. Тұз
дәмі (құрамында NaCl бар) натрий иондарын (Na +)
береді, олар дәмдік нейронды енгізеді, оларды тікелей
сіңіреді. Қышқыл дәмдер терморецепторлардың
ферменттеріне жататын қышқылдар болып табылады.
Қышқылмен немесе қышқыл дәмін басқа молекуламен
байланыстыру ион каналының өзгеруіне әкеледі, бұл
дәмді нейрондарда сутегі ионын (H +) концентрациясын
арттырады; осылайша, оларды depolarization. Тәтті, ащы
және дәмді үмми Г-белокпен байланысты рецепторды
қажет етеді. Бұл тостерлар өздерінің рецепторларымен
байланысады, осылайша олармен байланысты
мамандандырылған нейронды басып алады.

Дәмдеу қабілетін де, иіс сезу де жас ерекшеленеді.
Адамдар 50 жылға дейін айтарлықтай қысқартылған
сезімге ие және төмендеуді жалғастыруда. Бала азық-
түлікті тым дәмді, ал егде жастағы адамдар бірдей
тағамды жұмсақ әрі жұмсақ емес етіп таба алады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Дәм және иіс сезімдері адам ағзасында сыртқы ортамен
байланыс жасайтын сезім рецепторларының бірі. Дәм
және иіс сезімдері бөліп алып қарастыру мүмкін емес.
Себебі осы екі рецептор бір-бірінсіз қызмет атқара
алмайды. Мысалы, адам тағамды жеу кезінде оның
иісіне қарап, ми қыртысында сақталған ақпараттар
арқылы оның қандай тағам түрінен екенін (ащы, тәтті,
т.б) анықтайды. Егер адамда иіс жағымсыздығы сезілсе,
ол тағамды жеуден бас тартып тәбеті қашады.Дәм мен
иіс сезу рецепторларының бірге жұмыс атқаратындығын
дәлелдеу үшін әр түрлі әдістерді қолдануға болады. Ең
қарапайым әдіс мұрын қуысын жауып тұрып, цитрус
жемісін жеген кезде ауыз қуысында қышқылдық дәмнің
пайда болуы.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Сәтбаева Х.Қ «Адам физиологиясы». Алматы. 2011. 663 бет
ISBN 978-601-240-068-7
Тель Л.З. «Адам физиологиясы» Алматы. 2012, 605 бет
ISBN 978-601-242-234-4
Косицкий Г.И. Физиология человека 1 том. Алматы. 2016, 268 бет
ISBN 978-601-240-731-0
О.Д.Дайырбеков «Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-
қазақша терминологиялық сөздік». Шымкент, 2005
ISBN 9965-752-06-0
Аяпова Ж.О. Цитология, эмбриология және гистология (оқу құралы). Алматы,
2007 ж. 288 бет.
ISBN 9965-740-41-0
http://www.psychologydiscussion.net/sensations/comparison-of-taste-and-smell-
sensations-psychology/1597
https://courses.lumenlearning.com/boundless-biology/chapter/taste-and-smell/
https://academic.oup.com/chemse/article/24/6/627/320328
http://www.entnet.org/content/smell-taste
Назар аударғандарыңызға рахмет !!!

Ұқсас жұмыстар

Хеморецепторлар. Иіс және дәм сезімі

Сезім және басқа сенсорлық түйсік

Сезім мүшелері

СЕЗІМ ЖҮЙЕСІ ТАРАУЫН ҚОРЫТЫНДЫЛАУ

Сенсорлық ақпаратты енгізу механизмдері

Иіс және дәм сезу Мүшелері

Пәндер