Шаянтәрізділердің көру мүшелері

Презентация қосу

ША
ЯН ТӘ Р
ІЗДІ
Л ЕР
К ЛА
СЫ
- CR U
STA
CE A
ШАЯНТӘРІЗДІЛЕР КЛАСЫ - CRUSTACEA
• Шаянтәрізділердің 30000-ға жуық түрі белгілі, негізінен
тұщы су қоймаларында, теңіздерде кең тараған. Олардың
арасында бентосты (су түбінде мекендейтін), планктонды,
паразитті және құрлықта тіршілік ететін түрлері бар.
Құрлықта тіршілік ететін шаянтәрізділер ылғалды жерлерде,
дымқыл ортада мекендейді және желбезекпен тыныс алады,
осы белгілері оларды суда тіршілік ететін формалардан
шыққандығын дәлелдейді. Денелерінің ұзындығы 1-2 мм-ден
80 см-re дейін. Шаянтәрізділер басқа буынаяқтылардан аса
айрықша белгілерімен ерекше. Біріншіден, оларда екі жұп
мұртшалары: акронның өсінділері - антеннулалары
(antennula) және денесінің бірінші сегментінің түрі өзгерген
аяқтары - антенналары (antenna) болады. Соған орай оларды
антенна I және антенна II деп атайды.
Шаянтәрізділер класының жалпы сипаттамасы.

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ:
Дене кейбір түрлерінде үш бөліктен –бас, көкірек,
құрсақтан, ал кейбір түрлерде (өзеншаян, таңқышаян,
асшаянда) екі бөліктен –баскөкірек және құрсақтан тұрады.
Тыныс алу мүшесі – желбезек
Қанайналым жүйесі – ашық жүйелі жүрек және
қантамырлардан тұрады.
Зәр шығаруға жасыл бездер қатысады. Олар бас бөлігінде
(өзеншаянда) орналасады.
Сезім мүшелері: күрделі көздер-көру, мұртшалар-иіс сезу және сипап
сезу, қызметін атқарады.Тепе-теңдік сақтау мүшесі бар.

Басым бөлігі дара жынысты.

Жынысты жолмен көбейеді
Өзен шаяны (Potamobius astacus): A - аяқтарының құрылысы; 1 - антеннула, 2 - антенна, 3 -
мандибула, 4 - максилла-І, 5 - максилла-П, 6-8 - жақаяқтары, 9-13 -жүру аяқтары (9 - қысқышы),
14-18 - құрсақ аяқтары, 19 - жүзу тақтасы; Б - ішкі құрылысы; 1 - күрделі көзі, 2 - қарын, 3 -
бауыр, 4 - үстіңгі құрсақ артериясы, 5 - жүрек, 6 - алдыңғы артериясы, 7 - желбезек, 8 - аналық
без, 9 - құрсақ нерв тізбегі, 10 - құрсақ бүлшықеттері, 11 - антеннула, 12 - антенна, 13 - артқы
ішек
Шаянтәрізділердің әр түрлі формаларында кеуде және құрсақ сегментерінің саны
бірдей емес, тек жоғарғы сатыдағы шаяндарда (класс тармағы - Malacostraca)
сегменттер саны тұрақты: кеуде бөлімінде - 8, құрсақ бөлімінде - 6. Бас сегменттерімен
бірге санағанда жалпы саны 18-ге тең. Құрсақ бөлімінде аналь тесігімен аяқталатын
аналь қалқаны немесе тельсоны бар. Кейбіреулерінің тельсонында айырша немесе
фурка жасайтын жұп өсінділері орналасады.
Онаяқты шаяндарда (Decapoda отряды) құрсақ аяқтарының
соңғы жұбы тельсонмен байланысты және артымен алға қарай
қозғалыста маңызды роль атқаратын күшті тақталы құйрық
аяқтарына - уроподаларға айналған.
Жоғарғы сатыдағы шаянтәрізділердің (Decapoda - отряды) алдыңғы ішегі кеңейіп
қарынға айналған. Ол кардиальды немесе шайнағыш және пилорикалық бөлімдерге
ажыраған. Қарынның кардиальды бөлімінің арқа және бүйір қабырғаларындағы
кутикуласы қалындап, ізбест сіңген шеті үшкірленген үш күшті шайнағыш
тақталарына айналған.
Өзен шаянының карапаксы және жүру аяғының қысқышы: А-жіңішке аяқты шаян
(Astacus leptodactulus); Б-жалпақ аяқты шаян (Astacus astacus)
Шаянтәрізділердің зәр шығару және нерв жүйесінің типтері: I - өзен шаянының
антеннальды безі; 1 - жасыл без, 2 - қуық, 3 - зәр шығару тесігі, 4 - зәр шығару өзегі, 5
- целом қапшығы; ІІ - шаянтәрізділер отрядтарының нерв жүйесі; A-Anostraca, Б-
Euphausiacea, B-Stomatopoda, Г-Decapoda, Д-Copepoda
Төменгі сатыдағы (желбезекаяқтылар - Branchiopoda класс тармағы) түрлерінің
құрсағында екі нерв бағанасы болады, олардың ганглиялары бір-бірімен көлденең
комиссурамен жалғасқан сатылы нерв тізбегін құрайды , ал жоғарғы сатыдағыларда
екі нерв бағаналары, сонымен қатар ганглиялары да бір-бірімен қосылып, құрсақ
нерв тізбегіне айналған, тек көрші ганглилердегі (сегменттердің арасындағы) ұзына
бойы коннективтердің жұптығы сақталады да, құрсақ нерв тамырының бастапқыда
жұп екендігін көрсетеді
Шаянтәрізділердің зәр шығару жүйесі екі жүп безді
мүшеден тұрады: антеннальды және максиллярлы.
Антеннальды бездер жоғарғы сатыдағы (Malacostraca
класс тармағы) шаяндарда болады
Leptostraca отрядының өкілдерінде зәр шығару бездерінің екеуі де болады.
Безді мүшелер түрі өзгерген целомодукталар. Антеннальды және
максиллярлы зәр шығару жүйесінің құрылысы ұқсас.
Көптеген ұсақ шаянтәрізділерде арнайы тыныс алу мүшелері жок.
(Ostracoda, Maxillopoda класс тармағы) - олар бүкіл денесімен тыныс алады.
Басқаларында тыныс алу мүшесі желбезектер
Өзен шаянының қан айналу жүйесі: 1 - жүрек, 2 - остия, 3 - перикардия, 4 - көз
артериясы, 5 - антеннальды артерия, 6 - құрсақ вена синусы, 7 - желбезек қан
тамырлары, 8 - кеуде артериясы, 9 - жоғарғы құрсақ артериясы, 10 - жүрек қан
тамырлары
Шаянтәрізділердің көру мүшелері: А - желбезекаяқтылардың күрделі көзінің құрылысы; 1 - көз
бұршақ конустары, 2 - ретинальды және пигментті клеткалар қабаты, 3 - нерв талшықтары, 4 -
бұлшықет, 5 - нерв клеткаларының түйінді шоғыры; Б - күрделі көздің кесіндісі; 1 - хитинді
мөлдір кутикула, 2 - көз бұршақ конусы, 3 - ретинальды клеткалардың дистальды бөлігі, 4 -
ретинальды клеткалар, 5 - базальды жарғақ, 6 - нерв талшықтары, 7 - омматидилердің
арасындағы пигмент жолақтары
Шаянтәрізділердің жыныс жүйесі және личинкалары: I - жыныс жүйесінің құрылысы, А -
аталығының; 1 - тұқым безі, 2 - тұқым шығарғыш жолы, 3 - жыныс тесігі; Б - аналығының; 1 -
аналық без, 2 - жұмыртқа жолы, 3 - жыныс тесігі; II - личинкалары, А - науплиус; 1 - антенна, 2 -
мандибула, 3 - антеннула, 4 - науплиус көзі, 5 - антеннальды без, 6 - ішек; Б - Зоеа; 1 - күрделі
көзі, 2 - антеннула, 3 - антенна, 4,5 - жақаяқтары, 6 - кеуде аяқтарының бастамалары, 7 - құрсақ
сегменттері, 8 - құрсақ аяғы
• Классификациясы. Шаянтәрізділер класы 5 класс тармағына
бөлінеді: желбезекаяқтылар - Branchiopoda, цефалокаридалар
- Cephalocarida, максиллоподалар - Maxillopoda, бақалшақты
шаяндар - Ostracoda, жоғарғы сатыдағы шаяндар -
Malacostraca.
• ЖЕЛБЕЗЕКАЯҚТЫЛАР КЛАСС ТАРМАҒЫ -
BRANCHIOPODA
• Желбезекаяқты шаяндар отряды - Anostraca
• Жапырақаяқты шаяндар отряды - Phyllopoda
• Қалқанды шаяндар отряд тармағы - Notostraca
• Бақалшақты жапырақаяқты шаяндар отряд тармағы -
Conchostraca
• Бұтақмұртты шаяндар немесе су бүргелері отряд тармағы -
Cladocera
• ЦЕФАЛОКАРИДАЛАР КЛАСС ТАРМАҒЫ - CEPHALOCARIDA
• МАКСИЛЛОПОДАЛАР НЕМЕСЕ ЖАҚАЯҚТЫ ШАЯНДАР КЛАСС
ТАРМАҒЫ - MAXILLOPODA
• Мистакокаридалар отряды - Mystacocarida
• Ескекаяқты шаяндар отряды - Copepoda
• Тұқы балық биттер отряды - Branchiura
• Мұртаяқты шаяндар отряды - Cirripedia
• Қапкеуделі шаяндар отряды - Ascothoracida

• БАҚАЛШАҚТЫ ШАЯНДАР КЛАСС ТАРМАҒЫ - OSTRACODA
• ЖОҒАРҒЫ САТЫДАҒЫ ШАЯНДАР КЛАСС ТАРМАҒЫ -
MALACOSTRACA
• Ауызаяқты шаяндар отряды - Stomatopoda
• Мизидалар отряды - Mysidacea
• Эуфаузиялар отряды - Euphausiacea
• Теңаяқты шаяндар отряды - Isopoda
• Амфиподалар немесе бүйірімен жүзуші шаяндар отряды - Amphipoda
• Онаяқты шаяндар отряды - Decapoda
Ескекаяқты шаяндар (Copepoda) - балықтардың паразиттері: I - Lamproglena; II -
Lernacocera; III - Achteres; IV - Tracheliaster
Мұртаяқты шаяндар (Cirripedia): I - теңіз үйрекшесі (Lepas); 1 - денесі, 2 - аяқтары,
3 - бақалшағы, 4 - сабақшасы; II - теңіз жаңғағы (Balanus); 1 - бақалшақ, 2 -
қақпақша; III - Balanus-тың метанауплиус личинкасы; 1 - антеннула, 2 - антенна, 3 -
үстіңгі жак, 4 - астыңғы жақ, 5 - құрсақ
Онаяқты шаяндар: A - кәдімгі креветка (Crangon crangon); Б - Норвеж омары
(Nephros norvegicus); В - тақуа шаян (Pagurus setosus) актинияларды арқасына
қондырған; Г - тақуа шаян (Pagurus setosus); Д - тас крабы (Cancer pagurus) жатады.
Өзен шаяны

Жер шарының барлық түкпірінде
үлкен сұранысқа ие бағалы
омыртқасыз жануар. Өзен
шаяны немесе, кішкентай омарды
еске түсіретін тұщы су шаяны
тәрізді болады. Олар желбір
арқылы тыныс алады, су
тоғандарында кездеседі, негізінен
жыртқыштардан қорғаныс
болатын, тұщы суы бар жылғалар
мен ағындарда кездеседі.
ШАЯНДАРДЫҢ МАҢЫЗЫ
.Қорек тізбегінде маңызды рөл атқарады. Ірілері (таңқышаян,
асшаян,омар, өзеншаян) құрттарды, ұлуларды, балықты,
өсімдіктерді қорек етеді. Ал ұсақтарын (дафния, циклоп)
балықтар жем етеді.Араларында балықтардың паразиттері
бар, циклоптар адам құрттарының аралық иесі болып
табылады.
Өзен шаяндарын өсіру 16%-ға дейін ақуызы мен 0,5%-ға дейін
майы бар жоғары сапалы диеталық және дәмді ет алуға
мүмкіндік береді. Шаяндар сорпа, тұздық және салаттар
әзірлеу үшін пайдаланылады. Пісірілген мойындары мысалы
балық тағамдарына гарнир ретінде беріледі.
Шаяндардың түрлері. Қазақстанда өзен шаяндарының екі түрі
кездеседі: еуропалық және қиыр шығыстық. Аса танымал және
кәсіптік мәнге ие түрлері еуропа шаяндары болып табылады.
Соңғыларының өз кезегінде екі түрі кездеседі: кеңашалы және
ұзынашалы. Кеңашалы секілді түрді жемісті етіп өсіруге болады, өте
кең әрі күшті етті қысқыштарымен ерекшеленеді, оның кең етті
көкеттері (иірім) бар, оны аспаздық және консервілеу ісінде «шаян
мойыны» деп атайды.
Біздің Қазақстанда өзен
шаяндарының екі түрі көбірек
кездеседі. Олар еуропалық және
қиыршығыстық деп аталады.
Осылардың ішінде еуропалық
шаяндар өнеркәсіптік мақсатқа
жиі пайдаланылады. Еуропалық
шаяндардың өзі кең иықты және
ұзын кеуделі болып екі түрге бөлі
неді. Осылардың ішінде кең иықты
шаяндарды табыспен өсіруге
болады. Аты да айтып тұрғандай,
ол кең иықты, аяқтары етті болып
келеді. Денесінде де ет мол кездеседі.
Мұндай шаяндарды жас күйінде
және консервілеп пайдалануға
болады.
Теңіз шаяндары.
Жазда қайнатылған теңіз шаяндарын нағыз табу
деп айтса да болады. Шаяндардың тек тірі, жаңа
ғана ауланған және өзінің табиғи түсін
жоғалтпаған түрлерін ғана пайдаланыңыз.

м

Ұқсас жұмыстар

Дене сегменттерінің саны тұрақсыз

Қан айналымы

Шаянтәрізділер дің өнеркәсіптік маңызы

Кальмар еті

Есту мүшелері

Көз жас мүшелері

Сезім мүшелерінің жалпы мінездемесі және анализаторлар туралы ілім. Көру және иіс сезу ағзалары

Анализаторлардың ортақ қасиеттері

Көрнекі құрал - таным құралы

Тері қабаттары мен құрылысы

Пәндер