1916 жылғы ұлт - азаттық көтеріліс

Презентация қосу

«1916 жылғы ұлт-азаттық
көтеріліс»
Мақсаты:
• Қазақ елінің жүріп өткен жолдарын, ұлт
азаттық көтерілісті айта отырып, оны мәңгі
есте сақтау керектігін түсіндіру.
• Оқушыларды Отанды сүюге,азаттық туын
көтерген батырларды құрметтеуге
тәрбиелеу.
• Оқушының бойына ұлтжандылық
сезімдерін қалыптастыру.
Қанатты сөздер
• Батыр елі үшін туады,елі үшін өледі.
• Ел үшін аянба-ерлігіңе сын,
Жұрт үшін аянба-жігіттігіңе сын.
Б.Момышұлы.
• Туған ұлдан не пайда- қолыңа найза
алмаса, ата жолын қумаса.
М.Өтемісұлы
Кезеңдері
• “Амангелді” фильмінен үзінді
• Көтеріліс басшыларының өмірбаяны
• Оқушылардың шығармашылығынан
• Қорытынды
Көтеріліске желеу болған негізгі себепші фактор:
1916 жылғы 25 маусымдағы патша үкіметінің
“Түркістан мен Дала өлкесінен 19-43 жас
аралығындағы 500 мың адамды қара жұмысқа алу
туралы” жарлығының шығуы
Революцияшыл-демократияшыл топ өкілдері:
Ә.Жангелдин,А.Иманов,Т.Бокин,С.Сейфуллин,Т.Рысқұлов,С.Мең
дешов,Б.Алманов,Б.Әшекеев,Ж.Мәмбетов қара жұмысқа алудан
бас тартып, халықты көтеріліске шақырды.
Либералдық-демократиялық зиялылар: Ә.Бөкейханов,
М.Дулатов, А.Байтұрсынов патша үкіметімен
келісімпаздық бағыт ұстанды.
• 1913 жылдың өзінде А.Байтұрсынұлы: “Қазақ ұлтының өмір сүруінің өзі
проблемаға айналды” деп жазды.
• М.Дулатұлы: “Жұрт сеңдей соғылды, түнде ұйқыдан,күндіз күлкіден
айырылды” деп жазды.
• 1916 жылғы қазандағы үндеу хатында: “Тыңдаңыздар,қан
төкпеңіздер,қарсыласпаңыздар”,-деп жазған болатын.
1916 жылғы 23 тамызда генерал-губернатор А.Куропаткиннің
құпия бұйрығымен қара жұмысқа шақырудан босатылғандар:

• Болыстық,ауылдық
басқармалардың лауазымды
адамдары
• Полициялық шенділер
• Имамдар,молдалар
• Несие мекемелеріндегі
есепшілер
• Жоғары лауазымды жергілікті
бұратаналар
• Дворяндар
Көтеріліске қатысушы революцияшыл-
демократияшыл зиялылар өкілдері:
• Жетісуда:Т.Рысқұлов,Т.Боки
н,Б.Әшекеев,Ұ.Саурықов,Ж.
Мәмбетов,А.Қосақов
• Торғайда:Ә.Жангелдин,А.И
манов
• Орал облысы мен Бөкей
ордасында:С.Меңдешов
пен Ә.Әйтиев
• Маңғыстауда:Ж,Мыңбаев
1916 жылғы көтеріліс бүкіл
Қазақстанды,Орта Азияны,Сібір мен
Кавказдың бір бөлігін қамтыды
Шерубай-Нұра болысында:Н.Қияшев
Қарашақ болысында:О.Шоңов
Верный уезінде:Б.Әшекеев
Түркістан өлкесінде 347 адам атылды,168
адам жер аударылды.
Жетісуда көтеріліс жасаған ауылдардың 238
мыңнан астам халқы Қытайға ауып кетуге
мәжбүр болды.
Көтеріліс қамтыған жерлер
Көтерілісшілердің бас штабы болған
үй
Әліби Жангелдин-көтерілістің рухани көсемі
Әліби Тоқжанұлы Жанкелдин - Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату және
нығайту жолындағы күрестің көрнекті басшысы, республиканың мемлекет
қайраткері. 1884 жылы Торғай облысы қазіргіЖанкелдин ауданында
дүниеге келген. 1903 жылы Қостанай орыс-қазақ училищесін бітірген. 1905
жылы революцияға қатысқаны үшін Қазан мұғалімдер семинариясынан
және Мәскеу діни академиясынан «сенімсіздер» қатарына жатқызылып
оқудан қуылды. 1909 — 1912 жылы шет елхалықтарының тұрмыс-
салтымен танысуды (кейбір деректерде діни уағыздарды насихаттауды)
мақсат еткен. Жангелдин Еуропа, Африка, Таяу Шығыс, Азия елдерін жаяу
аралап, 1913 жылы Жапонияарқылы туған жерге оралады. Ел аралап,
киноаппаратпен шет ел халықтарының өмірі мен тұрмысына байланысты
фильмдер көрсетіп, жергілікті халықтың саяси сауатын көтеруге ықпал етті.
1915 жылы Ресей коммунистік партиясының қатарына өтіп, Қырымда
астыртын революциялық қызмет атқарды. Жангелдин Ресей патшасының
1916 жылғы маусым жарлығына қарсы Торғайқазақтарының көтерілісін
қолдап, Торғай қаласын қоршауға қатысты
1910 - 1912 жылы Николай Степнов деген атпен Еуропа, Таяу Шығыс,
Африка, Азия елдеріне жаяу саяхат жасады. 1911 жылы Женевада
В.И. Ленинмен кездесті. 1913 жылы Қазақстанға оралып, революциялық
жұмыс жүргізді. Өкіметтің қуғындауынан Қырымға кетті, кейін Петроградқа
ауысты. 1916 жылы Торғайға келіп, А. Имановпен бірге ұлт-азаттық
көтерілісті басқарды. 1917 жылы Уақытша үкіметке қарсы күрес
ұйымдастырды, бұқара халық арасында большевиктер идеясын
насихаттады.
1918 жылы В.И. Лениннің тапсырмасымен Астархан арқылы Ақтөбе
майданына қаржы, қару-жарақ жеткізген отрядты басқарды. Қызыл
Әскердің бөлімдерін ұйымдастыруға, Кеңес өкіметін нығайтуға іскерлік
пен басшылық етті. 1919 жылы шілде - 1920 жылы қазан - Қырғыз-Қазақ
өлкесін басқару жөніндегі соғысреволюциялық комитет төрағасының
орынбасары, 1920 жылы қазан айынан ҚАССР ОАК Төралқа
төрағасының орынбасары болып қызмет атқарды.
1938 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының мүшесі, 1951 жылы
оның төрағасының орынбасары болды. 1920 жылы РК(б)П Қырғыз
(Қазақ) облыстық комитетінің және ҚАССРО мүшесі, 1938 жылы Қазақ
КСР Жоғары Кеңесінің депутаты. РК(б)П 13-съезінің делегаты (1924).
Ленин, Қызыл Ту ордендерімен марапатталған.
Мемлекет қайреткері 1953 жылы 69 жасында өмірден өтті.
Ұлт азаттық көтерілісінің Торғай
жеріндегі жетекшісі
Амангелді туралы дерек
Аманкелді Үдербайұлы Иманов (03.04.1873 -18.5.1919) — қазақ халқының
батыры. Қазақстанда 1916 жылы өріс алған Ұлт-азаттық көтерілістің басшысы.
Торғай уезі Қайдауыл болысының 3-ауылында кедей шаруа отбасында туған.
1918 жылдан Компартия мүшесі.
7 жасында әкесі, одан 5 жыл кейін шешесі қайтыс болып, жастайынан жетім
қалады. Ауқатты адамдарға жалға тұрып жүріп, еңбекші халықтың тартқан
қайғы-қасіретін, ауыр тұрмысын көреді. Оның бойында самодержавиеге,
қоғамда тереңдеп кеткен әлеуметтік теңсіздік пен езгіге деген өшпенділік осы
кезден-ақ қалыптаса бастады. Байқоңыр көмір кенінде темір ұстасы болған
жылдары орыс жұмысшыларымен араласып, таптық сана-сезімі оянады.
1905-1907 жылдары орыстың 1-революциясының азаттық идеясы ықпалымен
шаруалардың байларға қарсы қарулы күресіне қатысады. Социал-
демократтардың жергілікті жердегі большевиктер тобымен тығыз байланыс
жасап, шаруалар бұқарасының ұлт-азаттық күресін басқарушы ретінде бүкіл
Торғай даласына атағы жайылды. 1896-1908 жылдары патша өкіметі оны
"сенімсіз" адам деп тауып, бірнеше рет түрмеге отырғызды.
1916 жылғы көтеріліс
• Аманкелдінің есімі қазақ халқының тарихындағы аса бір даңқты кезең — 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліспен
тығыз байланысты. Империализм қайшылықтарының шегіне жете шиеленісуінің нағыз айғағы
болған бұл көтеріліс патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталып, халықтың
бостандығын көздеді. Бұқара халықтың бұл қозғалысы қазақ жігіттерін майдандағы қара жұмысқа
алу жөніндегі патша үкіметінің 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығынан кейін өрістей түсті.
Аманкелді Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Атбасар, Перовск т.б. қалаларға өз өкілдерін жіберіп,
жұмысшы-шаруаларды патша өкіметіне қарсы күреске шақырaды. Төзгісіз қанауға ұшырап,
жерінен айырылған қазақ кедейлері Аманкелдінің отрядына лек-легімен келіп қосылып жатты.
1916 жылдың қазан айында тек Торғай мен Ырғыз уездерінде ғана 20 шақты отряд құрылады.
Аманкелді отрядтарға қатаң тәртіп енгізді. Көтерілісшілерді қару-жарақты қолдана білуге жөне
соғыс өнерін меңгеруге үйретті. Аманкелдінің көтерілісшілер отряды патша өкіметінің жергілікті
органдарына қарсы бірнеше ұрыс жүргізіп, 1916 жылы қазанда Торғай қаласын қоршауға алды.
Осы операцияда Аманкелдінің ұйымдастырушылық жөне қолбасшылық таланты айқын көрінді.
Оның қол астындағы 50 мың сарбазы ерліктің, табандылықтың тамаша үлгісін көрсетті.
Патша үкіметі Аманкелдінің шабуылын тойтару үшін жазалаушы корпус жіберуге мәжбүр болды.
Тек жаудың негізгі күштері келіп жеткеннен кейін ғана, 27 күннен соң Аманкелді өз сарбаздарын
қаладан алып кетті. 1917 жылы қаңтарда ол қаланы басып алуға қайта әрекет жасады, бірақ күш
тең болмағандықтан ел ішіне кетеді. Бұл кездерде Аманкелді большевиктермен, оның ішінде
Ә.Жангелдинменмен байланысты күшейтіп, большевиктер партиясының идеясымен қарулана
түсті. Уақытша үкімет кезіндегі алашордашыларға қарсы күрес жүргізді, бұқара халыққа
пролетарлық революцияның маңызын түсіндірді.
Әбдіғапар Жанбосынұлы
• Әбдіғаппар Жанбосынұлы(1870; бұрынғы Торғай облысы
Торғай у. Қараторғай облысы — 21.11.1919, сонда)
қазақ халқының — 1916 — 17 жылдардағы
ұлт-азаттық қозғалыстың Торғай даласындағы басшысы.
Тілеулі батырдың ұрпағы.[1] Арғы атасы Нияз би —
Абылай ханның сенімді серігі, әкесі Жанбосын (1847 — 95)
көп жылдар болыс болған. Анасы — Алуа Ақтасқызы (1840 —
1934) (Ақтас — Ахмет Байтұрсынұлының әкесінің ағасы).
Әбдіғапар ауылында бастауыш мектеп ашқан. Ағаштан ою
ойған шебер болған, суармалы егіншілікпен айналысқан,
ақыл-парасатымен ел ағасы атанған. 1916 жылдың жазында
Қараторғай болысының, кейін бүкіл Торғай уезінің
көтерілісшілері Әбдіғапар маңына топтасты. Сол жылғы 21
қарашада Жалдама өз. бойында 13 болыс ел өкілдерінің
құрылтайы Әбдіғапарды хан көтеріп, Кенесары
қолбасшыларының бірі Иман батырдың немересі Амангелдіні
Сардарбек етіп сайлады. Әбдіғапар ел билігін соғыс
жағдайына бейімделген дала демократиясы негізінде қайта
құрды. Алдымен Әбдіғапар өзін хан деп атамай, әмір деп
есептеді. Ол өзі басқарған Торғай елін бүкіл қазақтың тәуелсіз
мемлекеті құрылғанға дейінметрополияның билігін
мойындамайтын, жаугершілік заманда уақытша өмір сүруге
құқылы автон. аймақ деп санады.
Әбдіғапар көтерілісшілерді 20 адамнан тұратын халық өкілдерінің кеңесі
арқылы басқарды. Бұл кеңес әскери, әкімш., шаруашылық мәселелерін
шешетін басшы орталық болды. Жергілікті жерлерде Әбдіғапардың
жарлығымен елбегілер сайланды. Көтерілісті жақтаған болыстар өз
орындарында қалдырылды. Көтерілісшілер ежелгі шығыс дәстүрімен
ондық, жүздік, мыңдықтарға жіктелді. Әбдіғапар жасақтаған әскери
құрылым империяның қарулы күштеріне аса тегеурінді қарсылық көрсетті.
Оның қоластына Қазақстанның көптеген аймақтарынан көтерілісшілер
жасақтары келіп қосылды. Сөйтіп Торғай өлкесі Қазақстандағы
1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың ең ірі орталығына айналды.
Әбдіғапар КеңестердіңТорғай облысы І-съезіне (Орынбор, 1918 ж. наурыз)
қатысып, кейін Кеңес өкіметінің саясатын жүргізуден бас тартты.
Қызыләскерлер қолынан Зәуре қаласында қаза тапты. Ұрпақтары “хан
тұқымы” ретінде аяусыз қуғынға ұшырады.[2]
Кейкі Көкембайұлы
• Кейкі (Нұрмағамбет) Көкембайұлы (1871-1923 ж.), 1916
жылғы Торғай көтерілісінің батыры. Орта жүз
құрамындағы Қыпшақ тайпасының Құланқыпшақ руынан
шыққан. Тұрмыс тапшылығын ерте көрген Кейкі
Жыланшық болысының алпауыты Р. Шашамбайұлының
малын қорып, дұшпандарына аттандыратын жігіті болған.
Жастайынан аңшы, мергендігімен, өжеттігімен аймаққа
танылған. Оның құралайды көзге атқан мергендігіне сай
ел аузында «Амангелдінің көзі мерген, Кейкінің қолы
мерген» деген сипаттама сақталған. Ресей патшасының
1916 жылғы маусым жарлығы себеп болған Торғай
қазақтарының ұлт-азаттық көтерілісіне алғашкы
күндерден-ақбелсене араласып, оның негізгі қарулы күші
— мергендер жасағын басқарды, көтеріліс штабынын, ең
кауіпті тапсырмаларын орындап, жиі-жиі барлауға шығып
тұрды. Күйік қопасындағы соғыста, Торғай қаласын қоршау
кезінде және жазалаушы отрядқа қарсы соңғы ұрыс —
Доғал шайқасында ерекше ерлік көрсетті.
1919 ж. 13 мамырда Торғай уездік соғыс комиссары, халық батыры
Амангелді Иманов өлтірілгеннен кейін Кейкі қудалауға ұшырап, Ұлытау,
Қызылқұмға бой тасалауға мәжбүр болды. Бұлсүргін Торғайда Кеңес
өкіметі орнағаннан кейін де толастамады. Ақыры, 1922 жылдың көктеміңде
комиссар Александр Токаревті атып кеткен Кейкіні 29 наурызда қызыл
әскерлер айуандықпен өлтірді. Олар мергеннің екі қолы мен басын кесіп
алып, басын бір ай бойы Торғай қаласының орталық аланына сырыққа
шаншып қойды. Кейін мергеннің бас сүйегін Орынборға, ал 1926 ж.
республика астанасы Қызылордаға көшуіне байланысты, Санкт-
Петербургке алып кеткен. Ол қазір Санкт-Петербургтегі антропологиялық
қордың кунсткамерасында сақтаулы. Кейкі мергеннің ұрпақтары Қостанай
облысының Амангелді аудандағы Ақтас, Тасты елді мекендерінде тұрады.
1996 ж. батырдың 125 жасқа толуына байланысты ас беріліп, ескерткіш
орнатылды. Жазушы А. Нұрмановтың «Құланның
ажалы» романындағы Құлан, Ғабит Махмұтұлы
Мүсіреповтің «Амангелді» пьесасындағы Кете батырлардың көркем
тұлғалары осы Кейкі мерген өмірінен сомдалған.[1]
Оқушылар шығармашылығы
• Үсенбай Сырым
• Тұрсын Ернар
• Ерғазина Аида
• Тортаев Бауыржан
Қорытынды
• Ән. Кәрімжанқызы Томирис
Шайхы Әділет
• Ән. Құткелдин Арман

Ұқсас жұмыстар

Тарихи ірі көтерілістер

1917 жылға дейін көтеріліс болған өңір

Ұлт - азаттық көтерілістің өрбуі

Жетісудағы көтеріліс

1916 ЖЫЛҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТ - АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІС

Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт - азаттық қозғалыс картасы

1916 жылғы көтеріліс бүкіл

Көтеріліс бұрынғы

Ұлттық мемлекет құру жолындағы қазақ халқының қозғалыстарының бастаулары

КӨТЕРІЛІСТІҢ ШЫҒУ СЕБЕБІ

Пәндер