ЖҰМЫРТҚА КЛЕТКАСЫНЫҢ ҰРЫҚТАНУЫ

Қарағанды облысы,

Қарқаралы ауданы,

Қарағайлы кентінің

№17 орта мектебінің

биология пәнінің мұғалімі

Карибаева Перизат

Сериковна

Онтогенез

Онтогонез(грек. ontos - нағыз, нақты деген сөзінен шыққан) - организмнің жеке дара дамуы. Онтогенез ұрық болып түзілуінен бастап, тіршілігінің соңына дейінгі барлық өзгерістердің жиынтығы. Онтогенез терминін неміс биологы Э. Геккель үсынған (1866) . Онтогенез барысында дамып келе жатқан организмнің жеке мүшелері өсіп, жіктеледі және бірігеді. Онтогонез барысында жасушалардың үнемі өсуімен бірге морфогенез жаңа құрлымдардың түзілуі қатар байқалып отырады.

Морфогенез (жаңа формолардың түзіл) жасушалар формасының өзеруі; жасушалар қабаттарының қозғалуы мен майысып иілуі т. б күрделі құбылыстарды қамтитын үрдіс болып табылады.

кезеңдер

Сатылар

Фазалар құбылыстар

І. Ұрық пайда болғанға дейінгі кезең (прогенез)

1. Сперматогенез

2. Оогенез

А) жұмыртқа жасушасының полярлығы

ІІ. Эмбриональдық (дүниеге келгенге дейінгі -антенатальдық) кезең

Ұрықтық саты

2. Құрсақтағы бала сатысы

а) зиготаның түзілуі

б) бөлшектену

в) бластуланың түзілуі

г) гаструлация -гаструланың түзілуі

а) гисто-органогенез-нейрулация -морфогенез

б) өсу

ІІІ Постэмбриональдық (дүниеге келгеннен кейінгі -постнатальдық) кезең

1. Ювинильдік (балалық шақ 13-15 жасқа дейін) саты

а) нәрестенің дүниеге келуі

б) емізулі бала-11 күннен 1жасқа дейін

в) сәби2-3жасқа дейін

г) бөбек 4-6жасқа дейін

д) бүлдіршін 7-11жасқа дейін

е) жеткіншек 11-13жасқа дейін

2. Репродуктивтік (жыныстық жетілген шақ) саты

а) бозбала14-20 (16-20) жас

б) жігіт 21-35 жас

в) орта жас 36-50жас

г) жігіт ағасы 51-60жас

3. Кәрілік сатысы

а) кәрия 61-75жас

б) егде адам 75-90 жас

в) ұзақ жасушалар 90-жастан артық

г) дүние салу

Жұмыртқа клеткасының ұрықтануы

Ұрықтану дегеніміз жұмыртқа жасушасы мен сперматозоидтардың қосылуы. Ұрықтану аналық жатырдың түтігінде өтеді. Жұмыртқа клеткасы үлкен және аз қозғалатын клетка. Аталық жыныс бездері 300млн. спермотозоиды бар 3-5мл сперма бөледі. Бірак жұмыртқа жасушасын бір сперматозоид ғана ұрықтандырады. Спермотозоид енгенінен кейін, жұмыртқа жасушасының сыртын басқа сперматозоидтардың кіруіне кедергі жасайтын қабықша түзіледі.

Қалған сперматозоиттар жатырда лейкоциттер тарапында жойылып кетеді Спермотозоидтардың ұзындығы 0, 05мм пішіні үлкен, 3 бөліктен тұрады. Басы, денесі және құйрығы. Ұрықтанған кезде сперматозоид жұмыртқа клеткасының ішіне қосылып, зигота түзеді

Ұрықтың алғашқы 4-айға дейінгі дамуы ұрықтық (зародыш) даму, ал 4- айдан кейінгі даму шаралық (плод) даму деп аталады.

Эмбрионалдық даму

1 тәулік -зигота 3 тәулік -морула

Зигота

Зигота кезеңдері 24сағат кейін ұрықтанған жұмыртқа клеткасының ішін әйел және еркек клеткаларының ядролары бірігіп жаңа хромосома құрайды.

Морула

Морула кезеңі эмбрион ұрықтануынан кейін 4-ші тәулікте 16 клеткадан тұрады, бұл-морула

5 тәулік -бластулла 10 тәулік -гаструла

5 тәулік

Эмбрион өмірінің 5-ші күнінде оны қорғап тұрған мембранадан басталып жатыр қуысына түседі. 2 тәулік аналық қабырғасында жылжиды, 50 сағаттан кейін ұрықтанады

10 тәулік

10 тәулігінен кейін басталады-ол ұрықтың жатыр қабырғасына енгізілуі ерекше ферменттер бөлініп шығады да жатыр қабығы мен сосудтарын бұзады. Ұрықтың өсуіне жағдай жасайтын органдар түзіледі

5. Органогенез немесе нейрула ұрық жапырақшаларынан мүшелердін дамуы. Оргоногенез жүктіліктің үшінші аптасының сонында басталады. Сыртқы ұрық жапырақшасы -эктодермадан жабын эпителий, жүйке жүйесі, сезім мүшелері дамиды. Ортаңғы ұрық жапырақшасы- мезодермадан дәнекер ұлпа, қаңқа, бұлшықеттер, қан айналым, зәр шығару, көбею мүшелері дамиды. Ал ішкі ұрық жапырақшасы -энтодермадан ас қорыту мүшелері және ас қорыту бездері, тыныс алу мүшелері дамиды. Осы үш ұрық жапырақшадан ағзаның бүкіл жүйелері қалыптасады. Осы кезеңде ұрық дәрілік препораттар алкоголь, никотин сияқты әр түрлы жағымсыз әсерлерге өте сезімтал келеді. Жатыр қабырғасына бекінген гаструланың сыртын қабықшалар қаптайды. Жүктіліктің үшінші айында ананың және ұрықтың ұлпаларынан екі ағзаны байланыстырып тұратын ұрық жолдасы (плацента) дамиды. Ұрық жолдасының беткі жағында көптеген бүрлер болады. Бүрлердің қабырғалары арқылы ана қанынан ұрық қанына оттегі мен қоректік заттар сінеді және ұрпақ керексіз заттар шығарады.

3-ші апта мидың дамуы

2-ші және 3-ші аптада 3 ұрық жапрағы дамиды. Клеткалар тобы ұрық жапырақтары арқылы белгілі бір организмдермен клеткалар дамиды. 1-ші ми, бауыр, жүрек содан кейін басқа органдар дамиды.

5-ші апта Ұзындығы 10-15 см

5-ші апта басында жүрек бөлігі дамиды. 1-ші қан тамырларының түзілуі басталады, кейін қалған клеткалар дамиды. Жыныс мүшелері түзіле бастайды, бүйрек бөлігі дамиды, жүрек және қан айналым жүйесі жақсы даму үстінде болады. Ең ірі ұрық бөлігі - бас.

6-шы апта қозғалуы

Ұрық қозғалысы тұрақтанады, жүрек кішірейеді. Ұрық ұзындығы 13-15 см, ішкі құлақ және көз бөліктері түзіледі. Бас,

омыртқа миы тұрақтанады. Бүйрек, бауыр даму үстінде. УЗИ-де жүрек тамыры байқалады.

8-10 апта аралығы

Барлық органдар қалыптасқан, эмбрион ұзындығы 22-24 см, сыртқы құлағы көріне бастайды.

Оргондардың көбісі тузіліп бойы өседі. Сүйек пен буын белсенді өседі. Эмбрион денесі түзілген, бас дене ұзындығына қарай теңеседі. Жыныс органдары дами бастайды .

9 апта. Баланың саусақтары шығып, ауырған жерлерін сезе бастайды. Алғашқы рефлекстері пайда болады. Ұрық 10мм-ден 35-40см-ге дейін өсіп адам қалпына келеді

10 апта, Сұйықтықты жұтады. Жарықты, шуды сезе бастайды

8 апта

9 апта

10 апта

11-12 апта аралығында органдары жетілу үстінде

12 апта

Ұрық ұзындығы 8-9 см. салмағы 49г. Басы үлкендеу, жыныс органдары толық жетіледі. Қолдары, аяқтары көріне бастайды. Қан тамырларында гемоглобин пайда болады

11 апта

16 -18 апта аралығы Ұрық тез дамып, анасы қозғалысты сезе бастайды

Ұзындығы 13, 5см, салмағы 120-180 г. Бет әлпеті қалыптасады. Бұлшық ет системасы қалыптасады. Ұрық анық көріне бастайды

Соңғы даму кезеңі

28 аптада ұрық 32 см, салмағы 100-1500г болады. Тері асты майы қалыптасады, ұсақ шаштар болады. Құлақ пен мұрын шеміршектері жұмсақ болады. Тырнақ пайда бола бастайды. Ұрық толығымен дамыған болып есептелінеді. Бірақ қауіпті кезкңдердің бірі.

36 аптада ұрық ұзындығы 45-46см. салмағы 2400-3000г. Тері жұмсақ әрі қызғылт, дене шаштары азаяды. Басындағы шаштары ұзара бастайды.